Teren badań i dobór próby badawczej

5.5. Teren badań i dobór próby badawczej

Badania „Kompetencje do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej” przeprowadzono na terenie województwa podlaskiego. T. Pilch zwraca uwagę, że „(...) wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji, jako obiektów naszego zainteresowania”505

. Województwo podlaskie jest jednym z bardziej zróżnicowanych kulturowo regionów naszego kraju zamieszkiwanym przez wiele mniejszości narodowych i etnicznych, o bogatych tradycjach migracji zarobkowej krótko- i długoterminowej, a ostatnio także migracji w celach edukacyjnych (z- i do naszego województwa) oraz działalności pomocowej służb społecznych na rzecz cudzoziemców ubiegających się w Polsce o status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą.

Według danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku w wojewódzkie podlaskim 47 711 obywateli polskich zadeklarowało inną niż polska przynależność narodowo etniczna, co stanowi 3,97% mieszkańców województwa, a w 5 gminach przedstawiciele mniejszości narodowych stanowią większość mieszkańców. Są to gminy zamieszkałe przez mniejszość białoruską: Czyże (powiat hajnowski – 76,5% mieszkańców), Dubicze Cerkiewne (powiat hajnowski – 63,7% mieszkańców), Orla (powiat bielski – 56% mieszkańców), gmina wiejska Hajnówka (powiat hajnowski – 51,7 % mieszkańców) oraz zamieszkała przez mniejszość litewską gmina Puńsk (powiat sejneński – 75,7% mieszkańców)506

.

504

Aneks 1. Narzędzie badawcze (kwestionariusz ankiety): Kompetencje do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej.

505 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych..., op. cit., s.195.

506

IV Raport dotyczący sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczypospolitej Polskiej – 2013, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa 2013, s. 7.

http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/prawo/ustawa-o-mniejszosciac/raporty-ustawowe/7540,IV-Raport-dotyczacy-sytuacji-mniejszosci-narodowych-i-etnicznych-oraz-jezyka-reg.html, [25.10.2015]

139 W 18 gminach województwa podlaskiego „co najmniej 10% mieszkańców zadeklarowało jakąkolwiek inną niż polska przynależność etniczną - niezależnie od kolejności, liczby wyrażonych identyfikacji oraz ich rodzaju (z polską lub bez polskiej)”507

. W województwie podlaskim mieszka 37 000 Białorusinów, prawie 5 000 Litwinów i nieco ponad 2 000 Ukraińców, a także po kilkaset osób deklarujących narodowość romską, tatarską rosyjską, co stanowi odpowiednio 87% obywateli naszego kraju deklarujących narodowość białoruską, 66% Litwinów i 29% Tatarów. Największe skupiska obywateli polskich narodowości białoruskiej znajdują się w południowo-wschodnich powiatach województwa podlaskiego⁵⁰⁸.

Województwo podlaskie jest jednym z 5 województw, obok lubelskiego, mazowieckiego, łódzkiego i kujawsko - pomorskiego, w którym znajdują się ośrodki dla cudzoziemców – w Białymstoku i Czerwonym Borze, a do 2010 roku funkcjonował także ośrodek w Łomży. Cudzoziemcy są zobowiązani do opuszczenia ośrodka po upływie dwóch miesięcy od dnia doręczenia ostatecznej decyzji w sprawie o nadanie statusu uchodźcy, zarówno w sytuacji, kiedy otrzymują decyzję o nadaniu, jak i wówczas, kiedy jest to decyzja odmowna w odniesieniu do statusu uchodźcy, a w której udzielono ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt tolerowany⁵⁰⁹. Przepisy przewidują wsparcie finansowe w celu ułatwienia osobom opuszczającym ośrodki przystosowanie się do nowej sytuacji. Mogą one skorzystać ze świadczenia pieniężnego na pokrycie kosztów pobytu na terytorium RP w sytuacji, gdy jest to niezbędne do „przygotowania cudzoziemca do prowadzenia samodzielnego życia poza ośrodkiem, po otrzymaniu decyzji o nadaniu statusu uchodźcy albo decyzji o odmowie nadania statusu uchodźcy, w której udzielono ochrony uzupełniającej”510

do przygotowania do prowadzenia samodzielnego życia poza ośrodkiem. Świadczenia powyższe przyznawane są na okres dwóch miesięcy511. W tym okresie, cudzoziemiec może przystąpić do programu

507

Przynależność narodowo-etniczna ludności – wyniki spisu ludności i mieszkań 2011, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy GUS, notatka informacyjna, materiał na konferencję prasową w dniu 29.01.2013r.,s. 2, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf, [12.10.2015]

508Strategia Polityki Społecznej Województwa Podlaskiego do roku 2020, ROPS w Białymstoku, Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XLV/534/14 Sejmiku Województwa Podlaskiego z dnia 6 listopada 2014r., s. 123, http://www.rops-bialystok.pl/rops/wp-content/uploads/2014/11/Strategia-Polityki-Spo%C5%82ecznej-Wojew%C3%B3dztwa-Podlaskiego-do-roku-20201.pdf, [15.01.2016]

509

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskie (Dz.U. 2003 nr 128 poz. 1176, z późn. zm.), art. 74, ust. 1, pkt. 1 i art.83, ust. 1, pkt. 1.

510 Tamże, art. 72, ust. 1, pkt. 4.

511 Wyjaśnienia Departamentu Pomocy i Integracji Społecznej w zakresie wsparcia procesu integracji społecznej cudzoziemców,

https://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/integracja-cudzoziemcow/wyjasnienia-140 integracyjnego. W tym celu, winien zgłosić się do powiatowego centrum pomocy rodziny właściwego dla jego miejsca deklarowanego zamieszkania i złożyć wniosek o objęcie go Indywidualnym Programem Integracji (IPI). Indywidualny Program Integracji przybiera formę pisemnej umowy pomiędzy PCPR i cudzoziemcem określającej zakres, formy pomocy i jej wysokość w odniesieniu do świadczenia pieniężnego. IPI zamiera także informacje o zobowiązaniach obu stron (PCPR i cudzoziemca)512

. Realizacja Indywidualnego Programu Integracji jest zadaniem powiatu (powiatowego centrum pomocy rodzinie, miejskiego ośrodka pomocy społecznej lub miejskiego ośrodka pomocy rodzinie w miastach na prawach powiatu) właściwego dla miejsca zamieszkania cudzoziemca i należy do zadań zleconych powiatowi przez administrację rządową finansowaną z budżetu państwa513

. Po zakończeniu realizacji Indywidualnego Programu Integracji trwającego 12 miesięcy, cudzoziemcy korzystają z pomocy społecznej, w tym świadczeń pieniężnych i pracy socjalnej na warunkach i zasadach obowiązujących dla obywateli naszego kraju514

.

Województwo podlaskie podzielone jest administracyjnie na 17 powiatów (w tym 3 miasta grodzkie: Białystok, Łomża, Suwałki) i 115 gmin. Zadania pomocy społecznej w województwie podlaskim realizowane są przez jednostki wszystkich szczebli samorządu terytorialnego, a także przez administrację rządową:

1) na poziomie gminy – 118 ośrodków pomocy społecznej (w tym 11 miejskich, 26 miejsko-gminnych i 78 gminnych),

2) na poziomie powiatu – 14 powiatowych centrów pomocy rodzinie, 3) na poziomie województwa:

- ze strony administracji samorządowej – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku;

- ze strony administracji rządowej – Wydział Polityki Społecznej Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego.

Spośród wymieniowych instytucji, tylko ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie zatrudniają pracowników socjalnych, którzy w zakresie swoich obowiązków i czynności zawodowych mają prowadzenie pracy socjalnej. W 118 gminnych ośrodkach pomocy społecznej w województwie podlaskim zatrudnionych jest ogółem 1.908 osób, z tego pracownicy socjalni stanowią 35% ogółu zatrudnionych. Ponad 59%

departamentu-pomocy-i-integracji-spolecznej-w-zakresie-wsparcia-procesu-integracji-spolecznej-cudzoziemcow/, [15.01.2016]

512 J. Białas, M. Łysienia, D. Witko, A. Pulchny, Status uchodźcy i ochrona uzupełniająca w Polsce – co dalej?, Wyd. 3. , Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2016, s. 17.

513

141 to „pozostali pracownicy”515. W jednostkach pomocy społecznej zatrudnionych jest ogółem 700 pracowników socjalnych, z czego w ośrodkach pomocy społecznej pracuje 667, a 33 osoby w PCPR. Z danych zawartych w Ocenie Zasobów Pomocy Społecznej w Województwie Podlaskim za 2014 rok⁵¹⁶ wynika, że 62% osób zatrudnionych na stanowiskach pracowników socjalnych w OPS w 2014 roku posiadało wykształcenie wyższe (416 osób), zaś 38% średnie (251 osób). Spośród nich 169 osób posiadało specjalizację I stopnia, 45 osób – specjalizację II stopnia w zawodzie pracownik socjalny, a 48 osób specjalizację z zakresu organizacji pomocy społecznej. Wielkość zatrudnienia w ośrodku pomocy społecznej zgodnie z art. 110 ust. 11 Ustawy o pomocy społecznej musi być proporcjonalna do liczby ludności gmin w stosunku jeden pracownik socjalny na 2.000 mieszkańców, nie mniej jednak niż 3 pracowników. W 2014 roku na terenie 75 gmin województwa podlaskiego, tj. 36 % gmin nie spełniło tego warunku517

.

W badaniach zastosowano ograniczenie grupy pracowników socjalnych i kadry zarządzającej do części zbiorowości, gdyż wymieniona grupa jest tak duża, że uwzględnienie wszystkich jej jednostek wymagałoby nadmiernych nakładów, natomiast wyniki, o które chodzi, można uzyskać poddając badaniu tylko jej część. Zdaniem T. Pilcha, nie ma stałej reguły pozwalającej na „dobór próby reprezentatywnej w ustalonej wysokości”518

. Pierwotnie planowano dokonać doboru próby stosując dobór celowy, w odniesieniu do ośrodków pomocy społecznej z gmin/miast na terenie których działają, lub działały ośrodki dla cudzoziemców, a dobór celowo - losowy w odniesieniu do ośrodków pomocy społecznej i pracowników socjalnych z gmin województwa podlaskiego najbardziej zróżnicowanych etnicznie i narodowościowo, oraz jako grupę porównawczą, kontrolną, pracowników z gmin względnie jednorodnych pod względem narodowo – kulturowym z powiatów, w których nie funkcjonują ośrodki dla cudzoziemców. Ponieważ w gminach najbardziej zróżnicowanych kulturowo, bądź zamieszkiwanych według danych NSP 2011r. przez stosunkowo dużą grupę mniejszości narodowych i etnicznych, poziom zatrudnienia jest niższy od ustawowo określonej minimalnej liczby pracowników socjalnych (mniej niż 3 pracowników socjalnych, w niektórych gminnych ośrodkach pomocy społecznej wg danych ROPS w Białymstoku zatrudniony jest tylko 1 pracownik socjalny), istniało ryzyko, iż próba byłaby zbyt mała, aby 514 Tamże, art. 5.

515 Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w Województwie Podlaskim w 2014 roku, Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej w Białymstoku, Białystok 2015, s. 44.

516 W trakcie projektowania badań dane za 2015 rok (Ocena Zasobów Pomocy Społecznej za 2015 rok) nie były jeszcze dostępne.

517 Tamże.

518

142 dokonywać uogólnień, a wyniki tylko w niewielkim stopniu istotne z punktu widzenia celów badań. W związku z tym zastosowano celowy dobór próby w układzie, przede wszystkim powiatowym, a nie gminnym. Przyjęto następujące kryteria doboru próby:

1) zatrudnienie w ośrodkach pomocy społecznej na terenie działania których, funkcjonują lub funkcjonowały ośrodki dla cudzoziemców – dobór celowy;

2) zatrudnienie w ośrodkach pomocy społecznej w gminach na terenie powiatów zróżnicowanych pod względem narodowym, etnicznym, kulturowym, o licznej populacji osób deklarujących inną tożsamość narodowo – etniczną niż polska – dobór celowy; 3) zatrudnienie w ośrodkach pomocy społecznych w gminach na terenie powiatów

homogenicznych, względnie jednorodnych pod względem społeczno – kulturowym - dobór próby celowy.

Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, badaniami ilościowymi zaplanowano objąć ośrodki pomocy społecznej, kadrę kierowniczą i zatrudnionych tam pracowników socjalnych zatrudnionych z powiatów:

1) w których funkcjonuje, bądź funkcjonował ośrodek dla cudzoziemców - 224 pracowników socjalnych oraz co najmniej 4 osoby z kadry kierowniczej ośrodków pomocy społecznej (co najmniej 1 osoba z każdej badanej JOPS⁵¹⁹);

Ośrodki dla cudzoziemców znajdują się w Białymstoku i Czerwonym Borze (gmina wiejska Zambrów). Do 2010 roku funkcjonował także ośrodek w Łomży. Objęcie badaniami pracowników socjalnych z Łomży było zasadne, gdyż do 2010 roku istniał tu także ośrodek dla cudzoziemców, który został zlikwidowany po protestach mieszkańców i naciskach lokalnych polityków. W Łomży aktualnie mieszka wiele rodzin, szczególnie narodowości czeczeńskiej, które po pobycie w ośrodku, zdecydowały się zamieszkać w Łomży i korzystają w dalszym ciągu ze wsparcia pracowników socjalnych MOPS. Poza tym, mimo, że ośrodek dla cudzoziemców w Czerwonym Borze leży w gminie wiejskiej Zambrów, w powiecie zambrowskim, niemal wszyscy cudzoziemcy z tego ośrodka, wybierają na miejsce swojego zamieszkania Łomżę, a nie Zambrów. Tym samym korzystają ze wsparcia pomocy społecznej i pracy socjalnej świadczonych przez łomżyński MOPS. Według informacji uzyskanych od Zastępcy Dyrektora Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Łomży w czasie planowania badań, pomocą na terenie miasta objętych było około 50 rodzin cudzoziemców i 5 rodzin romskich⁵²⁰ Dane są szacunkowe, gdyż w Łomży nie prowadzi się statystyki dotyczącej tego

519 JOPS – jednostka organizacyjna pomocy społecznej; skrót powszechnie stosowany w literaturze i dokumentach z zakresu pomocy społecznej

520

143 pomocy społecznej dla cudzoziemców, mniejszości narodowych czy grup etnicznych, jeśli jest ona udzielana na ogólnych zasadach wynikających z ustawy o pomocy społecznej. Nie jest ona wymagana żadnymi regulacjami prawnymi ani programowymi. Poza tym, ani Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, ani Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej nie wymagają i nie sporządzają sprawozdań i analiz w tym obszarze. Wyjątkiem jest tutaj statystyka dotycząca liczby Indywidualnych Programów Integracji realizowanych przez powiatowe centra pomocy rodzinie. Wg danych zawartych w Ocenie zasobów pomocy społecznej w województwie podlaskim za 2014521

w ośrodkach pomocy społecznej w Białymstoku, Łomży i Zambrowie (gmina wiejska) zatrudnionych było odpowiednio 170, 37 i 11 pracowników socjalnych. Z uwagi na to, iż cudzoziemcy zamieszkują przeważnie w miastach, celowe było objęcie badaniem także pracowników socjalnych zatrudnionych w ośrodku pomocy społecznej gminy miejskiej w Zambrowie. Ponadto założono także, że w badaniach wezmą udział pracownicy Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Zambrowie (pracownik socjalny i Dyrektor PCPR) – co najmniej 2 osoby. W miastach na prawach powiatu, tj. w Łomży i Białymstoku nie ma wyodrębnionej jednostki organizacyjnej w postaci powiatowego centrum pomocy rodzinie. Zarówno zadania gminy, jak i powiatu realizowane są przez wyżej wymienione miejskie JOPS.

2) powiaty najbardziej zróżnicowane pod względem społeczno – kulturowym, licznie zamieszkiwane przez mniejszości narodowe i etnicznie - 81 osób, w tym 60 pracowników socjalnych;

Zaplanowano, że badania zostaną przeprowadzone w ośrodkach pomocy społecznej w gminach powiatu bielskiego i hajnowskiego. Według danych publikowanych przez ROPS w Białymstoku zatrudnionych w gminnych OPS na terenie powiatów było odpowiednio 30 i 28 pracowników socjalnych⁵²². Badania planowano przeprowadzić również wśród kierowników gminnych OPS (19 osób) oraz w powiatowych centrach pomocy rodzinie. Przewidywano, że weźmie w nich udział co najmniej 4 osoby (co najmniej po 1 pracowniku socjalnym PCPR w Bielsku Podlaskim i Hajnówce oraz dyrektorzy tych placówek).

3) powiaty homogeniczne pod względem społeczno – kulturowym – 79 osób, w tym 60 pracowników socjalnych.

Spośród powiatów homogenicznych pod względem społeczno kulturowym badania zaplanowano przeprowadzić w ośrodkach pomocy społecznej gmin powiatu

521 Por. Pracownicy socjalni ośrodków pomocy społecznej w 2014 r. w województwie podlaskim, [w:] Ocena zasobów...op. cit., Mapka 8, s. 47.

522

144 wysokomazowieckiego i grajewskiego, z uwagi na podobną liczbę zatrudnionych pracowników socjalnych, jak w gminach powiatów zróżnicowanych kulturowo. Badani pracownicy mieli stanowić grupę porównawczą wobec osób realizujących zadania zawodowe z zakresu pracy socjalnej w gminach/powiatach województwa podlaskiego zróżnicowanych kulturowo oraz gminach/powiatach na terenie których, funkcjonują ośrodki dla cudzoziemców (lub funkcjonował taki ośrodek). Według danych publikowanych przez ROPS w Białymstoku, w gminnych OPS na terenie tych powiatów na koniec grudnia 2014 roku było odpowiednio 27 i 31 pracowników socjalnych. Ponadto badaniami mieli zostać objęci kierownicy gminnych OPS (16 osób) oraz pracownicy socjalni i kierownicy/dyrektorzy powiatowych centrów pomocy rodzinie. Przewidywano, że z powiatowych centrów pomocy rodzinie w badaniach weźmie udział co najmniej 4 osoby (co najmniej po 1 pracowniku socjalnym PCPR w Grajewie i Wysokiem Mazowieckiem oraz dyrektorzy tych placówek).