Dla pedagogiki jako nauki, optymalne jest traktowanie tych paradygmatów jako uzupełniających się, a nie alternatywnych. Konsekwencją przyjęcia tego postulatu w podjętych badaniach jest wykorzystanie w doborze metod, technik i narzędzi badawczych zarówno strategii ilościowej, jak i strategii jakościowej.
5.1. Przedmiot i cele badań
„Badania pedagogiczne może w większym stopniu niż gdzie indziej określane są przez cele, jakim służą. Ich zadaniem jest zbadanie warunków niezbędnych do realizacji postulowanych stanów rzeczy. Mówiąc bardziej ogólnie - możemy uznać, że celem badań jest poznanie umożliwiające działanie skuteczne”435
. Te zdania Tadeusza Pilcha najlepiej oddają cel podejmowanych badań na temat kompetencji do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej. W tym kontekście, pod pojęciem „skutecznego działania” rozumie się zarówno działania instytucji odpowiedzialnych za kształcenie i doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych, w szczególności w obszarze określania i osiągania efektów kształcenia, jak i działania samych pracowników socjalnych
433
Między innymi M. Łobockiego i T. Pilcha, por. M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Wyd. 5., Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2006; T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2010.
434 W. Łuszczuk, Normatywny i interpretacyjny paradygmat w badaniach pedagogicznych, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu” 2008, Seria Pedagogika, nr 3, s. 25.
118 podejmowane dla zapewnienia „kulturowo kompetentnej usługi społecznej”436, jaką jest praca socjalna. Celem podjętych badań było uzyskanie danych na temat poziomu kompetencji pracowników socjalnych oraz czynników różnicujących te kompetencje. Celem była także identyfikacja ewentualnej luki kompetencyjnej pracowników w zakresie pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo i jednocześnie określenie obszaru doskonalenia zawodowego kadry pomocy społecznej w tym zakresie.
W związku z tym wyodrębniono w niniejszych badaniach szczegółowe cele eksploracyjne oraz cele praktyczne.
Cele eksploracyjne, diagnostyczne:
1) Zebranie materiału empirycznego pozwalającego uzyskać dane na temat kompetencji pracowników socjalnych do komunikacji międzykulturowej w pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo;
2) Zebranie materiału empirycznego umożliwiającego identyfikację ewentualnej luki kompetencyjnej, a tym samym potrzeb szkoleniowych pracowników socjalnych w obszarze pracy socjalnej z osobami wspomaganymi odmiennymi kulturowo;
3) Zbadanie świadomości pracowników socjalnych i kadry kierowniczej pomocy społecznej znaczenia kompetencji do komunikacji międzykulturowej dla skuteczności działań pomocowych w pracy socjalnej z osobami postrzeganymi, jako odmienne kulturowo oraz potrzeby ich kształcenia i doskonalenia;
4) Zbadanie związku pomiędzy kwalifikacjami pracowników socjalnych a ich kompetencjami do komunikacji międzykulturowej;
5) Zbadanie związku pomiędzy doświadczeniem zawodowym, stażem pracy w zawodzie pracownika socjalnego a poziomem kompetencji do komunikacji międzykulturowej; 6) Zbadanie związku pomiędzy doświadczeniami pracowników socjalnych kontaktu ze
środowiskiem wielo- i międzykulturowym a kompetencjami do komunikacji międzykulturowej.
Cele praktyczne:
1) Określenie potrzeb szkoleniowych pracowników socjalnych w obszarze rozwijania i doskonalenia kompetencji do komunikacji międzykulturowej w celu wsparcia pracy edukacyjnej instytucji zajmujących kształceniem formalnym i doskonaleniem zawodowym kadr w obszarze pracy socjalnej;
435 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych…, op. cit., s. 35.
436
119 2) Jako kontynuacja pracy doktorskiej, opracowanie na podstawie wyników badań i ich analizy elementów programu edukacyjnego z zakresu komunikacji międzykulturowej w pracy socjalnej dla studentów pracy socjalnej oraz pracowników instytucji pomocy społecznej.
5.2. Problemy i hipotezy badawcze
W niniejszych badaniach, przyjęto za Anthony Giddensem, że „problemem badawczym najczęściej jest brak wiedzy empirycznej na dany temat, który uznaje się za godny rozpoznania”437. T. Pilch zwraca uwagę na to, że sformułowanie i ustalenie problemu badawczego, czy raczej zespołu problemów, nie jest prostym zabiegiem werbalnym, sprowadzanym do precyzyjnego „rozbicia tematu na pytania, problemy”438, gdyż musi być spełnionych kilka warunków, aby zabieg ten uznać za metodologicznie poprawny. Podkreśla, że jednym z tych warunków jest to, aby sformułowane problemy wyczerpywały zakres naszej niewiedzy zawartej w temacie badań. Kolejnym i koniecznym warunkiem prawidłowego sformułowania problemów jest spełnienie wymogu zawarcia „wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. Dzięki temu dość ściśle będziemy mieć wyznaczony zakres badanych zjawisk”439. Powołując się na Heliodora Muszyńskiego, wskazuje, iż problemy badawcze dotyczą własności „przedmiotów” oraz relacji łączących zmienne. „Pierwsze wywodzą się z pytań rozstrzygnięć, a odpowiedzią na nie jest definitywne i jednoznaczne tak, nie, jest tak i tak, itp. Drugie wywodzą się z pytań dopełnień i odpowiedzi na nie są złożone, wielowarstwowe i uwarunkowane”440. Aby uznać, że problem badawczy został sformułowany prawidłowo, musi, zdaniem Pilcha, być spełniony jeszcze trzeci warunek, tzn. rozstrzygalność empiryczna i wartość praktyczna, aczkolwiek w fazie koncepcji badacz nie może mieć całkowitej pewności, że problem spełnia oba te postulaty.
Korzystając z tych zaleceń, sformułowano problemy badawcze, problem główny i problemy szczegółowe.
437
A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 662.
438 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych…, op. cit., s. 43.
439 Tamże, s. 44.
120
Główny problem badawczy brzmi:
Jaki jest poziom kompetencji do komunikacji międzykulturowej osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej i jakie czynniki go różnicują?
W związku z powyższym problemem głównym, sformułowano problemy szczegółowe:
I. Jakie postawy prezentują badani pracownicy socjalni wobec osób postrzeganych jako odmienne kulturowo?
1) Jaki jest poziom gotowości pracowników socjalnych do nawiązywania stosunków społecznych i relacji interpersonalnych z osobami odmiennymi kulturowo?
2) Jaki jest poziom wrażliwości pracowników socjalnych na odmienność kulturową osób korzystających z pomocy społecznej?
3) Jaką wiedzę posiadają pracownicy socjalni na temat różnych kultur i znaczących dla tych kultur symboli, znaków, norm i wartości?
4) Jaka jest samoocena badanych własnej postawy wobec odmienności kulturowej osób wspomaganych i jej oddziaływania na relacje pomocowe w obszarze pracy socjalnej? II. Jaka jest świadomość pracowników socjalnych w zakresie występowania barier komunikacyjnych w pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo, które mogą ograniczać, a nawet uniemożliwiać nawiązanie pozytywnych relacji z osobą/rodziną wspomaganą?
5) Jakie problemy w pracy socjalnej z osobami postrzeganymi jako odmienne kulturowo identyfikują pracownicy socjalni?
6) Jaki jest poziom świadomości pracowników socjalnych w zakresie oddziaływania kultury na procesy poznawcze, postawy, działanie i zachowanie własne oraz osób wspomaganych?
7) Jaki jest poziom świadomości pracowników socjalnych znaczenia kompetencji do komunikacji międzykulturowej dla efektów pracy socjalnej?
III. Jakie czynniki różnicują poziom kompetencji do komunikacji międzykulturowej w pracy socjalnej?
8) Jaki jest związek pomiędzy miejscem pracy/zamieszkania i tożsamością społeczno - kulturową pracowników socjalnych a ich poziomem kompetencji do komunikacji międzykulturowej w pracy socjalnej?
9) Jaki jest związek pomiędzy lokalizacją ośrodka dla cudzoziemców na terenie działania pracowników socjalnych a ich poziomem kompetencji do komunikacji międzykulturowej?
121 10) Jaki jest związek pomiędzy kwalifikacjami do pracy socjalnej pracowników socjalnych (poziom wykształcenia, specjalizacje) a ich kompetencjami do komunikacji międzykulturowej?
11) Jaki jest związek pomiędzy udziałem pracowników socjalnych w różnych formach kształcenia ustawicznego a ich kompetencjami do komunikacji międzykulturowej w pracy socjalnej?
12) Jaki jest związek pomiędzy doświadczeniem zawodowym w pracy socjalnej (staż pracy) pracowników socjalnych a ich kompetencjami do komunikacji międzykulturowej?
13) Jaki jest związek pomiędzy doświadczeniem zawodowym w pracy socjalnej z osobami odmiennymi kulturowo a kompetencjami do komunikacji międzykulturowej pracowników socjalnych?
14) Jaki jest związek pomiędzy wyjazdami zagranicznymi pracowników socjalnych a ich kompetencjami do komunikacji międzykulturowej?
15) Jaki jest związek świadomości badanych oddziaływania kultury na procesy poznawcze, postawy i zachowanie człowieka jako jednostki i członka grupy, z poziomem ich kompetencji do komunikacji kulturowej?
16) Jaki jest związek świadomości osób realizujących zadania w obszarze pracy socjalnej oddziaływania kultury, z którą utożsamiają się pracownicy socjalni, kadra zarządzająca i osoby wspomagane, na relacje pomocowe i efekty pracy socjalnej, z poziomem ich kompetencji do komunikacji kulturowej?
Do problemów badawczych 1 – 7 nie sprecyzowano hipotez badawczych, gdyż problemy te dotyczą właściwości zmiennych, natomiast do problemów dotyczących zależności między zmiennymi sformułowano hipotezy badawcze. T. Pilch prezentuje stanowisko, iż zadaniem badacza jest „sformułowanie możliwie wielu hipotez obejmujących wszelkie znaczące zależności i cechy badanego środowiska”441
, czy zjawiska. Odwołuje się on także do definicji hipotezy Tadeusza Kotarbińskiego, który proponował, aby hipotezą nazywać „wszelkie twierdzenia, częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (…) na podstawie danych wyjściowych”442
.
441 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych…, op. cit. s. 46.
442
122 Człowiek od niemowlęcia podejmuje próby komunikacji z otoczeniem, od najmłodszych lat uczy się komunikować, rozwija swoje kompetencje komunikacyjne, także kompetencje do komunikacji międzykulturowej, w rodzinie i w środowisku, w którym przebywa (przedszkole, szkoła, grupy rówieśnicze, środowisko zawodowe, itp.). Jest to tzw. naturalny trening i proces rozwijania umiejętności oraz nabywania kompetencji komunikacyjnych. Nabywanie kompetencji do komunikacji międzykulturowej odbywa się przede wszystkim dzięki interakcjom z osobami lub grupami z najbliższego otoczenia rodzinnego, miejsca zamieszkania, środowiska szkolnego czy zawodowego, które jednostka postrzega w kategoriach inności, obcości lub odrębności kulturowej. Brak kontaktów z osobami odmiennymi kulturowo, homogeniczne środowisko rodzinne i zawodowe może powodować niski poziom kompetencji w obszarze komunikacji międzykulturowej.
Warto podkreślić, że możliwe jest również nabywanie i rozwijanie kompetencji do komunikacji międzykulturowej w warunkach specjalnie w tym celu zaaranżowanych. Chodzi tu w szczególności kursy, szkolenia, warsztaty, treningi komunikacji interpersonalnej czy też kompetencje nabywane w procesie kształcenia formalnego. Analiza programów i zakładanych efektów kształcenia na studiach I i II stopnia na kierunku praca socjalna realizowanych na wielu polskich uczelniach wskazuje, że treści z zakresu edukacji międzykulturowej i komunikacji międzykulturowej są uwzględniane w coraz większym zakresie, co pozwala przypuszczać, że pracownicy z wykształceniem wyższym posiadają wyższy poziom kompetencji do komunikacji międzykulturowej niż pracownicy z wykształceniem średnim.
Świadomość oddziaływania własnej kultury na relacje pomocowe oraz uznanie znaczenia kompetencji do komunikacji międzykulturowej dla efektów pracy socjalnej, może być jednym z motywów podejmowania przez pracowników socjalnych aktywności w zakresie kształcenia ustawicznego w obszarze edukacji komunikacji międzykulturowej, w tym samokształcenia, a tym samym przyczyniać się do relatywnie wysokiego poziomu kompetencji do komunikacji międzykulturowej. Wpływ na kierunki doskonalenia zawodowego ma, obok samych pracowników socjalnych, przede wszystkim kadra zarządzająca ośrodkami pomocy społecznej, gdyż to kierownicy OPS/PCPR podejmują ostateczne decyzje dotyczące finansowania i kierowania podległych pracowników na szkolenia, specjalizacje, studia lub inne formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Na podstawie literatury przedmiotu, wybranych teorii odnoszących się do komunikacji międzykulturowej oraz analizy dokumentów i sprawozdań, statystyk publicznych (GUS), raportów Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Białymstoku dotyczących potrzeb
123 szkoleniowych pracowników instytucji pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych województwa podlaskiego sformułowano następujące hipotezy badawcze: