Komunikacja międzykulturowa w ujęciu teoretycznym

4.2.2. Komunikacja międzykulturowa w ujęciu teoretycznym

Komunikowanie międzykulturowe wymaga od interlokutorów świadomości, że społeczności ludzkie i jednostki w odmienny sposób postrzegają i organizują świat, korzystając przy tym z kodów i skryptów kulturowych o charakterze werbalnym i niewerbalnym. M. Sobecki podkreśla nierozerwalność związku kultury z komunikacją, co „wynika także z funkcjonalnego i kontekstualnego spojrzenia na dany przekaz. „Kontekst staje się tym hasłem, pod którym treści socjokulturowe mogą spełniać rolę mediatora w procesach tworzenia i interpretowania aktów komunikacji”³⁹⁶. Kontekst jest to świat

393

J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna..., op. cit., s. 517.

394 M. Sobecki, Kultura symboliczna …, op. cit., s. 35

395 Tamże, s. 24.

396A. Duszak,Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,1998, s. 243

104 wypełniony ludźmi tworzącymi przekazy – ludzie ci mają społeczną, kulturową i indywidualną tożsamość, dysponują też w miarę trwałymi przekonaniami, celami, pragnieniami oraz wiedzą, ale wchodzą między sobą w kontakty społeczne w określonych czasoprzestrzennie sytuacjach. Stąd tak ważna rola kontekstu. Tworzą go tak wiedza kognitywna o rzeczywistości pozajęzykowej, jak i znajomość społeczno-kulturowych uwarunkowań procesów porozumiewania się”397

.

Spośród różnych typów definicji teorii komunikowania się, w dalszej części niniejszej pracy, przedstawione są wybrane ujęcia, ważne z perspektywy realizowanych badań. Kultura ma znaczący, o ile nie decydujący, wpływ na jakość i przebieg interakcji. Oddziałuje na każdy z elementów procesu komunikacji – na nadawcę, kanał i odbiorcę, od czego w rezultacie zależy efekt całego procesu. W przypadku spotkania osób z różnych kultur, rozmówcom trudniej jest skupić się na treści wysyłanych i odbieranych komunikatów, ponieważ przy kodowaniu i dekodowaniu tychże komunikatów stosują oni różne kody kulturowe. W wyniku tego komunikacja nie przebiega sprawnie i mogą wystąpić nieporozumienia oraz wzajemne negatywne oceny uczestników rozmowy, takie jak zarzucanie rozmówcy, że jest nieuprzejmy czy źle wychowany. Jest to model komunikowania się, w którym komunikacja rozumiana jest, jako proces negocjacji i wymiany znaczenia, w którym wiadomości, ludzie w kulturach i „rzeczywistość”, pozostają ze sobą w interakcjach, tak, aby mogło pojawić się znaczenie lub zrozumienie.

Według Edwarda T. Halla porozumiewanie się między ludzi zdeterminowane jest przez okoliczności towarzyszące sytuacji komunikacyjnej, które określa mianem kontekstu Kontekst oznaczać może typ zachowań przyjęty w danej kulturze, wydarzenia poprzedzające sytuację komunikacyjną. „Kontekst sam w sobie nigdy nie ma jakiegoś szczególnego znaczenia, chociaż znaczenie komunikatu zawsze uzależnione jest od kontekstu, w jakim owe informacje zostają przekazane”398. Konsekwencją takiego podejścia do komunikacji, było dokonanie przez Hall’a podziału na kultury wysokokontekstowe i niskokontekstowe. W kulturach wysokokontekstowych, większa część informacji zakodowana jest w kontekście fizycznym, gdzie większe znaczenie komunikacyjne mają kody niewerbalne, np. dystans fizyczny, język ciała, symbolika kolorów lub „zinternalizowany przez jednostki katalog zasad, wartości, ról. Należą do nich kultury Dalekiego Wschodu (japońska, chińska,

397 Tamże, s. 68.

398

105 koreańska, arabska)”399

. Sama treść bezpośredniego, zakodowanego przekazu, często może zawierać bardzo niewiele informacji. W komunikacji wysokokontekstowej ważna jest forma komunikacji, szczególne znaczenie ma przekaz niewerbalny. Istotne są m.in. gesty, ton głosu i mimika. Informacje przekazywane są nie wprost i nie bezpośrednio. Zachowania w trakcie aktu komunikacyjnego są bardziej formalne. Znaczenie komunikacyjne ma pozycja interlokutorów, reputacja, wiek i status społeczny. Od stron oczekuje się wiedzy dotyczącej poruszanych w rozmowie tematów oraz określonych reakcji, czasami wręcz rytualnych zachowań. Prośba słuchacza o wytłumaczenie niezrozumiałych kwestii odebrana może być jako nietakt, a nawet jako obraza.

W kulturach niskokontekstowych znaczenie ma język, treść informacji. Przekazywanie znaczącej części informacji odbywa się drogą komunikatów werbalnych lub innych wyraźnych znaków. Tak zwane komunikowanie „wprost” jest charakterystyczne kultur wielu krajów Europy Zachodniej czy Ameryki Północnej. Od rozmówców oczekuje się jasności, jednoznaczności i precyzji wypowiedzi. Relacje komunikacyjne pomiędzy rozmówcami są mniej formalne w porównaniu z kulturą wysokokontekstową, interlokutorzy nie unikają tematów drażliwych, trudnych, przekonują do swoich racji.

Wrażliwość międzykulturowa, pojmowana jako świadomość występowania różnic kulturowych, ich zauważanie i umiejętność ich interpretacji w różnych sytuacjach zawodowych w obszarze pracy socjalnej stanowi fundamentalny element kompetencji komunikacyjnych pracowników socjalnych. Wrażliwość międzykulturową i jej rozwijanie Milton J. Bennett przedstawił w formie modelu, który opisuje coraz większy wzrost kompetencji w relacjach międzykulturowych, w miarę, jak doświadczanie różnicy kulturowej przez jednostkę staje się coraz bardziej złożone. Zaproponowany przez badacza model rozwoju wrażliwości międzykulturowej400

ewoluuje i ma charakter procesu przechodzącego przez kilka faz, od postawy etnocentryzmu do etnorelatywizmu. Postawa etnocentryczna oznacza, że grupa własna, jej system wartości, normy, zwyczaje są oceniane jako właściwe, dobre i powinny być jedynie obowiązującymi w świecie. Jednostka jest przekonana, o wyższości własnej kultury nad innymi, afirmuje obyczajowość wynikającą z własnej kultury, interpretuje i ocenia zdarzenia, innych ludzi i ich zachowania przez pryzmat

399 M. J. Zajączkowska, Komunikacja międzykulturowa w okręgu przygraniczny, [w:] T. Łoś-Nowak, A. Dudek (red.), Poziomy aktywności Polski w środowisku międzynarodowym, Seria wydawnicza PWSZ w Legnicy: Materiały konferencyjne, Legnica 2002, s. 7.

400 J.M., Bennett, M.J. Bennett, Developing intercultural sensitivity. An Integrative Approach to Global and Domestic Diversity, [w:] D. Landis, J. M. Bennett, M. J. Bennett (red.), Handbook of Intercultural Training, Edc. 3., SAGE Publications, Inc, London, New Delhi 2003, s. 155.

106 własnych standardów, a własna kultura stanowi punkt odniesienia przy opisie i ocenie kultur innych grup społecznych. Etnorelatywizm (relatywizm kulturowy) to postawa będąca przeciwieństwem etnocentryzmu. Cechuje ją otwartość na poznawanie i rozumienie innych kultur według właściwych im kategorii i wartości.

W każdej z faz rozwoju wrażliwości Bennett wyróżnił kolejne, następujące po sobie etapy. W fazie etnocentryzmu jest to zaprzeczenie istnienia różnicy kulturowej, następnie obrona przed różnicą kulturową i minimalizacja różnicy kulturowej, natomiast faza etnorelatywizmu obejmuje akceptację różnicy kulturowej, adaptację i integrację. Podstawą tego modelu jest przyjęcie założenia, że ludzie posiadają różne kompetencje umożliwiające efektywne wchodzenie w interakcje z przedstawicielami innych kultur. Kompetencje te, zdolności i umiejętności można nabywać i rozwijać poprzez poszerzanie swojej wiedzy o innych kulturach, wartościach, skryptach kulturowych, schematach poznawczych, itd., ale przede wszystkim poprzez refleksję nad własnym postępowaniem w kontaktach międzykulturowych i modyfikuję własnych zachowań w kontaktach przedstawicielami kultury identyfikowanej jako obca, inna niż własna401

.

Milton J. Bennett i Janet M. Bennett podkreślają wagę nastawienia do komunikacji w kontakcie międzykulturowym, gdyż żadne zachowanie „nie istnieje niezależnie od myśli i emocji”, a świadomość działania w kontekście kulturowym zwykle wiąże się ze świadomością i znajomością własnej kultury (kulturowa samoświadomość)402. Definiując pojęcie kompetencji międzykulturowej, jako umiejętności efektywnej komunikacji międzykulturowej w różnych sytuacjach, odnoszących się odpowiednio do różnych kontekstów kulturowych, badacze podkreślają, że jest to triada, na którą składają się wiedza, postawa i zachowania. Te elementy muszą współdziałać, aby nastąpił rozwój kompetencji403

. Spośród wielu teorii dotyczących komunikacji międzykulturowej na szczególną uwagę zasługuje teoria orientacji kulturowej George’a A. Bordena, która opisuje uwarunkowania i przebieg poszczególnych faz aktu komunikacyjnego za pomocą tzw. aksjomatów: aksjomat komunikacji, systemowy, kompetencji kulturowej, wartości oraz aksjomat poznawczy⁴⁰⁴. Są one ze sobą ściśle powiązane i wyjaśniają czynniki warunkujące skuteczne i nieskuteczne komunikowanie się w środowisku międzykulturowym.

401 Tamże, s. 147-165.

402

Tamże., s. 148.

403 Tamże, s. 149.

404 G. A. Borden, Orientacja kulturowa. Teoria służąca rozumieniu i badaniom komunikacji międzykulturowej, [w:] A. Kapciak , L. Korporowicz, A. Tyszka (red.), Komunikacja międzykulturowa. Zderzenia i spotkania, Wydawnictwo Instytut Kultury, Warszawa 1996, s. 57 – 79.

107 Aksjomat komunikacji wyjaśnia, że proces komunikacji wymaga wzajemnej intencji uczestników do kontaktu i prowadzenia interakcji. Skuteczne komunikowanie się wymaga przede wszystkim tego, aby interlokutorzy chcieli komunikować się w ogóle. Intencja komunikacji według Bordena, oznacza gotowość uczestników do kodowania, artykulacji i dekodowania znaczeń. Chęć nawiązania kontaktu, gotowość do rozmowy, postawa otwartości na komunikaty drugiej strony, ma elementarne, podstawowe znaczenie dla pracy socjalnej. Dotyczy to zarówno pracownika socjalnego, jak i osoby czy rodziny wspomaganej, beneficjentów pomocy społecznej.

Rozumienie procesu komunikacji międzykulturowej uzależnione jest od rozumienia granic systemu komunikacji ustanowionego przez komunikujące się osoby. Jest to drugi aksjomat teorii orientacji kulturowej Bordena, który wskazuje na trzy typy granic w ludzkiej komunikacji, za jakie uważa granice osobiste, sytuacyjne i kulturowe. Aby proces komunikacji przebiegał właściwie, strony muszą mieć świadomość wzajemnych ograniczeń komunikacyjnych dotyczących cech osobowościowych, psychofizycznych, stanu wiedzy, znajomości języka, wieku (granice osobiste), sytuacyjnych (celowość, ograniczenia techniczne i miejsca, liczba uczestników) i kulturowych (ograniczenia związane z tożsamością). Proces komunikacji między stronami odmiennymi kulturowo wymaga wzajemnego uznawania i rozumienia norm, wartości i modeli zachowań właściwych kulturze własnej i tej identyfikowanej jako kultura obca. Ważne jest także, aby orientować się, co w danej kulturze stanowi tzw. tabu, co jest dopuszczalne, co jest zakazane, a co obo-wiązkowe405

. Anna Dąbrowska uważa, że tabu „jest zjawiskiem kulturowym obejmującym wszystko to, co jest objęte zakazem społecznym (czasem również prawnym); są to zachowania, których nie należy praktykować, i tematy, jakich nie należy poruszać w danej społeczności (nie wypada o nich mówić), ponieważ są uznawane za wstydliwe, niebezpieczne lub niemoralne”406. Zakaz poruszania pewnych tematów autorka nazywa tabu komunikacyjnym.

Posiadanie kompetencji kulturowej jest warunkiem skutecznej komunikacji, jest ona niezbędna w procesie komunikacji przy właściwym odczytywaniu komunikatu, zachowań werbalnych i niewerbalnych, interpretacji znaków i symboli własnej kultury i kultury odbiorcy komunikatu. Trzeci aksjomat teorii Bordena wskazuje na dwa wymiary kompetencji 405 A. Dąbrowska, Zmiany obszarów podlegających tabu we współczesnej kulturze, Acta Universitatis Wratislaviensis. Język a kultura 2008, Tom 20, No 3060, s. 175.

108 kulturowej – na kompetencje dotyczące wiedzy oraz na kompetencje dotyczące umiejętności. Wiedza nabywana, zarówno przez uczenie się naturalne, przypadkowe, jak i wiedza zdobyta w toku zorganizowanego i świadomego kształcenia, umożliwia rozumienie zachowań komunikacyjnych osób należących do odmiennej kultury. Natomiast umiejętność, to dająca się zaobserwować zdolność do zachowania się w sposób właściwy dla kultury odmiennej, dla kultury Innego. To behawioralny aspekt kompetencji kulturowej.

Czwarty aksjomat teorii orientacji kulturowej Bordena dotyczy obszaru norm i wartości uznawanych w danej kulturze. Rozumienie komunikacji międzykulturowej jest uzależnione od tego, w jakiej mierze rozumiemy system wartości właściwy własnej kulturze oraz system wartości właściwy kulturze odbiorcy komunikatu. Jednostki oceniają wartości własnej i obcej kultury, posługując się wiedzą, przekonaniami i stereotypami. Ważna jest umiejętność odrzucenia nieprawdziwych obrazów drugiej kultury i przyswojenia aktualnych - generowanych w procesie komunikacji. Autor podkreśla różnice pomiędzy wiedzą na temat norm i wartości obowiązujących w określonej kulturze, a wiedzą dotyczącą tego, jak te wartości są operacjonalizowane przez członków kultury, jak to jest realizowane w życiu społecznym danej grupy (np. kwestia równości płci, swobody praktyk religijnych, kwestia dostępy do władzy, stosunku do prawa stanowionego).

Komunikowanie się jest procesem poznawczym, a skuteczne komunikowanie się wymaga rozumienia przebiegu procesów poznawczych własnych, jak i przebieg procesu poznawczego osoby, z którą się komunikujemy. Ten ostatni, piąty aksjomat teorii orientacji kulturowej głosi, że komunikacja międzykulturowa zależy od tego, w jaki sposób strukturalizujemy i wykorzystujemy wiedzę (przetwarzamy informacje) o innej kulturze. Chodzi tu o sposób łączenia informacji, faktów, zdarzeń, związanych kulturą drugiej strony, wynikający z umiejętności myślenia asocjacyjnego i abstrakcyjnego rozumowania stron procesu komunikacyjnego w kategoriach poznawczych właściwych danej kulturze – kulturze nadawcy i kulturze odbiorcy.

Z pierwszym aksjomatem teorii orientacji kulturowej Bordena, podkreślającym, iż proces komunikacji wymaga wzajemnej intencji uczestników do kontaktu i prowadzenia interakcji, intencji rozumianej, jako psychiczna gotowość uczestników do komunikacji, kodowania, artykulacji i dekodowania znaczeń, koresponduje pojęcie dystansu społecznego, rozumianego, jako „preferencje jednostki do wchodzenia w relacje społeczne o różnej

109 bliskości z przedstawicielami innych grup społecznych”407

. Teoria dystansu społecznego Roberta E. Parka rozwinięta została przez Emory’ego Bogardusa, który stworzył na jej podstawie narzędzie do badania dystansu społecznego, wskazującego między innymi na gotowość nawiązywania relacji interpersonalnych z „obcymi”, „innymi”, akceptację i tolerancję odmienności etnicznej, narodowej, religijnej, rasowej, itp.408. Narzędzie to, zwane „skalą Bogardusa”, jest adaptowane i modyfikowane przez badaczy od ponad 90 lat. Wykorzystywane jest w szczególności w celu określenia, do jakiego stopnia bliskości w interakcji jesteśmy w stanie dopuścić Innego. W niniejszych badaniach, skala Bogardusa została wykorzystana w celu określenia stopnia gotowości pracowników socjalnych do komunikacji, interakcji i intencji do nawiązywania bliskiego kontaktu z osobami odmiennymi kulturowo.

4.2.3. Kompetencja międzykulturowa i jej znaczenie dla komunikacji