Charakterystyka staroruskiego budownictwa grodowego do połowy XIII (w świetle badań archeologicznych)

Wśród 156 stanowisk grodowych datowanych na X-XIV w. (por. katalog, cz. I i II), które udało się połączyć ze znanymi ze źrodeł pisanych grodami powstałymi w ziemi halickiej i wołyńskiej, konstrukcję umocnień (rowów, nasypów wałów lub kopców) przebadano na 54²⁶⁸ stanowiskach, zaś w pozostałych przypadkach wykopaliskami objęto jedynie teren ich majdanu (55 stanowisk)²⁶⁹ lub badań wykopaliskowych w ogóle nie Próba dokładniejszego podsumowania liczy grodów na terenie ziemi wołyńskiej i halickiej znajduje się w rozdziale II.8.

268 Wykopy w obrębie linii umocnień wykonano na grodziskach w: 1. Bakocie, 2. Bełzie, 3. Brześciu (?), 4.

Busku (?), 5. Busównie, 6. Bukivnej(Bykowien?), 7. Chełmie, 8. Czartorysku, 9. Czermnie (Czerwień), 10.

Dorohobużu, 11. Dźwinogrodzie n. Białką, 12. Haliczu, 13. Kamieńcu nad Leśną(?), 14. Lubaczowie, 15.

Lwowie, 16. Łucku, 17. Mielniku, 18. Mykulińcach (Mikulinie ?), 19. Ostrogu (?), 20. Peresopnicy (?), 21.

Pleśniesku, 22. Przemyślu, 23. Sanoku, 24. Stołpiu, 25. Sutiejsku, 26. Szepolu (?), 27. Trembowli, 28.

Wasiliewie, 29. Włodzimierzu Wołyńskim, 30. Gródku (Wołyniu), 31. Starym Zbarażu (?), 32. Żydaczowie (Zudecz), 33. Andrzejowie, 34. Brańsku, 35. Czerniowcach (?), 36. Gołych Górach, 37. Gródku nad Czeremoszem (?), 38. Grabowcu (?), 39. Kaljusie (?), 40. Kamieńcu nad Cyrem, 41. Kuczelminie (?), 42.

Samborze (?), 43. Sokolcu (?), 44. Spasie (?), 45. Stulsku, 46. Surażu, 47. Synowódzku (?), 48. Szczebrzeszynie (?), 49. Tustani, 50. Uniowie, 51. Uszycy, 52. Wietłach, 53. Wiszni i 54. Worotach.

269 Wśród stanowisk, na których badano (choćby sondażowo) jedynie teren majdanu znajdujw się ok. 17 ruskich grodów: Bielsk, Daniłów, Drohiczyn, Dubno, Gródek, Jarosław, Krzemieniec, Luboml, Murawica, Peremyl, Szumsk, Bużkowicze, Czeremin, Izjasławl, Szczekotów, Uhrusk i Wsiewołoż (?); por. katalog).

140 przeprowadzono. Nierówny jest także stopień rozpoznania i jakość publikacji stanowisk badanych od wielu lat przed różne zespoły badawcze. Spośród badanych od dekad grodów Rusi takich, jak Chełm, Czerwień, Dźwinogród, Halicz, Lwów, Łuck, Pleśniesk czy Włodzimierz Wołyński tylko niektóre stanowiska doczekały się publikacji spełniających wymogi monografii.

Tradycja budownictwa grodowego na terenach późniejszej południowo-zachodniej Rusi sięga okresu wczesnosłowiańskiego (np. Haćki na Podlasiu i Zimne na zachodnim Wołyniu, por. Аулих 1972b, Dulinicz 2000, 87-88, 94)²⁷⁰, odnotowano także wykorzystywanie wałów grodzisk prehistorycznych (por. katalog: Halicz, Kamieniec Podolski, Kuczelmin), jednakże wznoszenie założeń grodowych upowszechniło się w okresie plemiennym (w terminologii archeologii ukraińskiej zwanym „słowiańskim‖). Z omawianych terenów, z okresu poprzedzającego kijowski podbój Wołynia i ziemi halickiej, znane są grodziska tzw. kultury Łuka Rajkowiecka, identyfikowane przez badaczy jako centra znanych ze źródeł Wołynian, Bużan, (Białych) Chorwatów²⁷¹ czy Tywerców (por. np. Кучера 1999, 114-143). Większość stanowisk okresu plemiennego z terenu Wołynia stanowią grodziska o powierzchni 0,1-0,5 ha, na których nie stwierdzono obecności nawarstwień kulturowych lub nawarstwienia te były ubogie w materiał zabytkowy, przez co uznano je za grody refugialne (Прищепа 2006, 105; por. tabele – obwód rówieński, wołyński). Niewielkie (pon. 1 ha, często poniżej 0,5 ha), jednoczłonowe, koliste w planie założenia, datowane na wiek IX-X w.

znane są także z terenu obwodu brzeskiego i województw lubelskiego, mazowieckiego i podlaskiego. Niektóre z nich np. Tarnów, również uznane zostały przez badaczy za pozostałości grodów schronieniowych (por. tabele), choć datowania wielu z nich wymagają doprecyzowania. Stanowiska grodowe kultury Łuka Rajkowiecka (z terenów późniejszej ziemi halickiej) należały do stanowisk wyżynnych lub położonych na cyplach i kulminacjach

270 Grodziska wczesnosłowiańskie, do których zaliczono obiekty znane z szeroko pojętego dorzecza Wisły, Dźwiny i Dniepru, charakteryzują się stosunkowo niewielkimi (z rzadka przekraczającymi kilkaset metrów kwadtatowych) rozmiarami i słabo rysującymi się w terenie pozostałościami obwodów obronnych (które, zdaniem badaczy, nie posiadały dużych walorów obronnych, stąd też „grodowość‖ tych stanowisk pojmowana jest dość umownie). Prócz wspomnianych już grodzisk w Haćkach i Zimnem, do tej rzadkiej grupy przynależą obiekty odkryte w Szeligach (woj. mazowieckie, Polska), Chotomelu (obw. brzeski, Białoruś), Demidovce, Tuszemli, Słobodzie Guszinie (obw. smoleński, Rosja) , Nikodymowie (obw. mohylewski, Białoruś) i Kołoczinie (obw. homelski, Białoruś). Na stanowiskach tych znaleziono m.in. przedmioty wiązane z przedstawicielami elit (wyroby jubilerskie), w tym importy z innych kręgów kulturowych. W Haćkach i Zimnem, a także w Nikodymowie odkryto obiekty z przepalonymi koścmi – w Haćkach i Nikodymowie odkryto przepalone kości ludzkie. Grodziska te postrzegane są jako miejsca związane z formowaniem się pierwszych ośrodków władzy w społecznościach słowiańskich w VI-VII w. (Dulinicz 2000, 85-98).

271 Inną propozycję umiejscowania siedzib Białych Chorwatów (przez badaczy ukraińskich sytuowanych nad Dniestrem), przedstawił np. G. Labuda (1988, 193-200).

141 niewielkich wzniesień, chronionych zazwyczaj wałami odcinkowymi i rowami, albo nizinnych założeń - okrągłych albo owalnych w planie, obwiedzionych wałami (Кучера 1999, 27-32; Михайлина 2007, 60-62). Z terenu tego, prócz obiektów uznawanych za założenia kultowe lub schronieniowe²⁷², znane są duże (kilku-, kilkunastohektarowe) założenia uznawane za słowiańskie „centra plemienne‖ (administracyjne, być może też religijne, charakteryzujące się dość gęstą zabudową majdanów, w porównaniu do ubogich w materiał archeologicznych stanowisk refugialnych): grodziska w Podhorzcach, Haliczu (Kryłosie), Revnem (Bukowina) i Stulsku, które (poza Stulskiem)²⁷³ podbite zostały przez Ruś Kijowską i kontynuowały swe funkcjonowanie w okresie państwowym. Stanowiska takie posiadały kilka linii obwałowań i stanowiły (podobnie, jak grody schronieniowe i kultowe) ośrodki centralne tzw. gniazd osadniczych (Михайлина 2007, 34-35; Пивоваров 2009, 53-54;

Филипчук 2014, 207-212). Grody ruskie (państwowe), na obszarze Wołynia i ziemi halickiej datowane są głównie na podstawie znalezisk ceramicznych i źródeł pisanych na koniec X-XIII w., na niektórych stanowiskach odkryto jednak materiały z okresu „słowiańskiego‖.

Wcześniejsze funkcjonowanie niektórych osad jako grodów-„centrów plemiennych‖ nie zawsze zostało dostatecznie uargumentowane – na stanowiskach tych wykryte zostały ślady osadnictwa słowiańskiego, ale brak na nich wyraźnych śladów obwałowań z tego okresu (katalog, por. np. Łuck, Busk). W przypadku ośrodków ziemi halickiej, istniejących już w fazie „słowiańskiej‖ (zwanej także w literaturze ukraińskiej także „chorwacką‖), takich jak Halicz i Pleśniesk (Podhorzce), stwierdzono zmniejszenie się użytkowanej powierzchni grodów w fazie państwowej. Stanowiskiem dwufazowym (datowanym na IX-XI w.) z terenu Wołynia było np. wieloczłonowe grodzisko o powierzchni 7 ha w miejscowości Ņorniv (obw.

Równe), choć brak jest dokładnych danych na temat jego powierzchni w poszczególnych fazach (Прищепа 2007, 6-7; 2016, 232-233). Ponadto, konstrukcja wałów grodzisk plemiennych dorzecza Horynia rozpoznana jest bardzo słabo (Прищепа 2016a, 147). Na stanowiskach z okresu plemiennego z terenu historycznej ziemi halickiej, w tym także Bukowiny, konstrukcje wałów przedstawiały ścianę drewnianą konstrukcji słupowej²⁷⁴ lub słupowo-szkieletowej (np. stan. Bila, Horyńni Ńčedrivci I i II, Hrozynci, Kobaky, Revne II, Červona Dibrova, Magala czy Lomačynci w fazie „słowiańskiej‖), spotykano też wały

272 Por. tabele: obwód lwowski, obwód iwanofrankowski.

273 Najwcześniejsze historyczne wzmianki o Stulsku pochodzą prawdopodobnie z 1. poł. XIV w., na grodzisku nie odkryto dotąd śladów osadnictwa z kon. X-XIII w. (por. katalog).

274 Por. najstarsze wały Halicza (wały nr I, II i III) i Pleśnieska (wał nr 7, stanowiący nasyp ziemny i przylegające do niego konstrukcje drewniane; por. katalog). Najstarszy (X w.) wał grodu przemyskiego stanowić miał palisadę, nie wiadomo czy towarzyszył jej nasyp ziemny (por. Poleski 2004, 121).

142 umocnione z zewnątrz oblicówką kamienną (murem suchym; stan. Bila, Červona Dibrova, Hrozynci, Magala, Revne I i in.), a także wały z elementami²⁷⁵ konstrukcji zrębowej, datowane na wiek X (Возний 2009, I, 88-91; Кучера 1999, 76-77; Михайлина 2007, 52, 62-64). Z obszaru ziemi halickiej znane są także umocnienia, w których główną rolę odgrywał nasyp ziemny (któremu nie zawsze towarzyszyły ślady konstrukcji drewnianych) - najstarszym wałom z Trembowli (wały odkryte w uroczyskach stan. Zamkova Hora-lis, ur.

Čerpalo), datowanym na X w., zdaniem badaczy nie towarzyszyły żadne konstrukcje drewniane, zaś jeden z nich posiadał jądro kamienne. Wały te uznano za umocnienia chroniące osadnictwo na tzw. Górze lub nasypy o funkcji kultowej (Миська, Погоральський 2006, 255-260; Миська 2008, 297-300). Tzw. wały kultowe są zagadnieniem zupełnie pobocznym z punktu widzenia tematu niniejszej pracy, lecz niewątpliwie istotnym dla archeologii okresu plemiennego²⁷⁶ (wały kultowe lub całe założenia kultowe, znane są z terenów południowej Rusi np. ze stan. Holohirki, Podhorzce, Babyne, Kulińivka czy Nahorjany). Funkcja obronna takich wałów miała być znikoma, gdyż wyznaczać miały jedynie zasięg miejsc kultu lub służyć miały za platformy do wykonywania rytualnych praktyk (Возний 2009, I, 91-92; Михайлина 2007, 206, 211-217; М. Филипчук 1988; Г.

Филипчук 2014). Wały, w których główną rolę odgrywał nasyp ziemny (typ II według klasyfikacji J. Poleskiego) były charakterystyczne dla słowiańskiego budownictwa grodowego również poza granicami (późniejszej) Rusi (Poleski 2004, 124-126).

W okresie staroruskim (koniec X-1. połowie XIII w.)²⁷⁷ na interesującym nas obszarze w dalszym ciągu występowały stanowiska wykorzystujące naturalne walory obronne terenu, np. stanowiska cyplowe, położone zazwyczaj na terasach rzek (większość grodów ziemi halickiej) i grody chronione naturalnie przez tereny podmokłe i wody rzek np.

wołyńskie stanowiska „wyspowe‖ według P. Rappoporta (1967, 31-33), takie, jak Ratne, Sapożyn, Horodok (Czerniecz-Gorodok?) i in. Za ruskie stanowiska grodowe z X-XIII uznawane są niekiedy majdany chronione głównie w sposób naturalny lub przez nieznaczne tylko przekształcenia terenu np. skarpowanie zboczy teras rzecznych lub wzgórz, sztuczne

275 Skrzynie zrębowe, wkomponowane w drewniano-ziemne umocnienia o konstrukcji słupowo-szkieletowej, odkryto na stan. Dobrynivci. Wały o konstrukcji skrzyniowej uznaje się, za charakterystyczne dla okresu Rusi Kijowskiej, lecz dopuszcza się datowania wałów skrzyniowych stan. Revne I na X w., próbując wykazujących ciągłość tradycji (por. Михайлина 2007, 52, 64-67).

276 Abstrahując od tematyki tzw. centrum kultowego nad Zbruczem, które pokrótce omówione zostanie poniżej.

277 Okres staroruski na terenie Rusi południowo-zachodniej datować należy od 2. poł./kon. X w., czyli od przyłączenia Wołynia do Rusi Kijowskiej, choć w wielu pracach archeologicznych okres staroruski traktowany jest dość umownie (X-XIII w.).

143 rowy. Stanowiska nizinne okresu państwowego to m. in. wołyńskie grodziska Turzysk (stanowisko, na którym nie odkryto pozostałości wałów ziemnych, jego majdan chroniony jest jedynie rowem), Jarevyńče czy Horzvin, których okrągły plan nie był wynikiem naturalnego ukształtowania suchego wzniesienia (Раппопорт 1967, 45). Inne stanowiska nizinne, głównie z terenu Wołynia, cechują obwałowania dookolne i plan zbliżony do koła (Кучера 1999, 32; Раппопорт 1967, 48-50). Z terenu południowej, bardziej zróżnicowanej krajobrazowo części Wołynia, znane są stanowiska, takie, jak Stożek czy Daniłów, zajmujące kulminacje wzniesień, lecz nieposiadające umocnień (ich brak tłumaczony jest jednak ich zniszczeniem w XIII w.). Grody wyżynne, zajmujące partie grzbietowe wzgórz, spotykane są naturalnie w strefie karpackiej (np. Sanok-Trepcza, niektóre ze stanowisk Bukowiny). Wśród grodzisk z okresu państwowego na Rusi południowo-zachodniej spotykamy obiekty jedno-, dwu- i wieloczłonowe. Podstawowym elementem ruskich grodów o więcej niż jednej linii obrony był tzw. dietiniec (Раппопорт 1956, 59-60), główny, umocniony majdan. Podgrodzia ruskich grodów wyznaczane były przez sztuczne obwałowania, o konstrukcji analogicznej do wałów dietinca (np. Czerwień?, częściowo także Halicz-Kryłos w fazie z XII-XIII w.), bądź mniej zaawansowane konstrukcyjnie umocnienia (np. częstokoły, rowy) lub wykorzystanie ochronnych walorów terenu (katalog, por. np. Chełm, Przemyśl, Włodzimierz, Dorohobuż, Busk). Jednym z charakterystycznych dla omawianego obszaru typów rozplanowania grodu były tzw. grody „typu wołyńskiego‖ (założenia na planie „przejściowym‖ – od okręgu do kwadratu, posiadające zarówno wały łukowate, jak i kąty), do których P. Rappoport (1967, 51-57) zaliczył np. dietiniec Peresopnicy, a także staroruski Szepol i Tychoml.

Łączna powierzchnia umocnionej części grodów staroruskich na interesującym nas obszarze wahała się od nielicznych założeń o powierzchni poniżej 1 ha po grody liczące zazwyczaj po kilka-, rzadziej kilkanaście hektarów powierzchni²⁷⁸.

Umocnienia grodów okresu państwowego na Rusi południowo-zachodniej (i ogólnie, na Rusi) stanowiły zazwyczaj obwałowania drewniano-ziemne. Najpopularniejszym typem wału były umocnienia wykorzystujące konstrukcję skrzyniową. Wały takie, zdaniem badaczy, w okresie X-XIII w. występowały w kilku wariantach. Na wstępie do rozważań na temat stosowania takich konstrukcji w budownictwie obronnym, należy zwrócić uwagę, iż w literaturze ukraińskiej (i rosyjskiej), w terminologii stosowanej w odniesieniu do konstrukcji

278 Największymi grodami zawartymi w katalogu zdają się być Halicz i Pleśniesk, przy czym ich maksymalna powierzchnia odnoszona jest do okresu „słowiańskiego‖ (plemiennego), gdyż zewnętrzne linie ich obwałowań datowane są na wiek X (por. katalog).

144 skrzyniowej wyróżniane są kliti (ros. kleti) – skrzynie puste i gorodni – izbice wypełnione ziemią (Кучера 1999, 62). Izbice wewnątrz wałów mogły występować oddzielnie, jako rzędy pojedynczych skrzyń postawionych obok siebie (rozwiązanie takie uznaje się za wcześniejsze) lub jako izbice przewiązane, mające ścianki wspólne (umocnienia takie przypisuje się budownictwu grodowemu rozwiniętej fazy państwowej, XII-XII w.; Кучера 1999, 63; Раппопорт 1956, 103). Według klasyfikacji wałów J. Poleskiego (2004, 130-136) wały skrzyniowe (typ IV) z izbicami zapełnionymi ziemią, występowały w kilku wariantach – stanowiły pojedynczą lub zwielokrotnioną linię skrzyń o konstrukcji słupowej (słupowo-szkieletowej z dranic lub belek) lub zrębowej (najpopularniejszej we wschodniosłowiańskim budownictwie grodowym).

Wały tzw. fazy kijowskiej (koniec X-początek XI w.), czyli z okresu podboju ziem zachodnich, wyróżniono na obiektach w Haliczu (wał Złotego Toku) i Sądowej Wiszni (stan.

Zamčysko). Wał grodziska w Sądowej Wiszni tworzył nasyp ziemny (ziemia pozyskana z kopania rowu) i szczelna ściana (pojedynczy rząd przewiązanych skrzyń) konstrukcji zrębowej, której izbice nie były wypełnione ziemią (drewniane konstrukcje obsypane były ziemią od strony zewnętrznej). W czasie badań archeologicznych wewnątrz izbic znaleziono liczne zabytki, w tym całe naczynia ceramiczne, nie natrafiono jednak na ślady pieców ani innych palenisk. (Раппопорт 1967, 127-129). W wale Złotego Toku z X-XI w. nie natrafiono na ślady wewnętrznych konstrukcji drewnianych (Раппопорт 1967, 114-115; Томенчук 2008, 523)²⁷⁹.

Wały skrzyniowe z XII-XIII w. (z izbicami wypełnionymi ziemią) odkryto m. in. w Bełzie, Czartorysku, Gródku (latopisowy Wołyń), Przemyślu, Sutiejsku, Sanoku (Trepczy), Zudeczu I (Poleski 2004, 131; Раппопорт 1967, 126-127; katalog). Za wariant konstrukcji skrzyniowej uznaje się konstrukcje drewniane z pustymi zrębowymi izbicami otwartymi do wewnątrz grodu (pomieszczenia te mogły mieć funkcje mieszkalne - z racji odkrycia wewnątrz nich urządzeń grzewczych, oraz gospodarcze). Niekiedy zewnętrzny rząd umocnień stanowiły gorodni, od wewnątrz majdanu dostawione były do puste izby, przeznaczone do użytku mieszkalnego i gospodarczego. Umocnienia takiego typu (z lub bez zewnętrznego

279 P. Rappoport (1967, 114-115) pozbawione wewnętrznych konstrukcji drewnianych wały Złotego Toku odnosił do X i XII w. Wał z X w. (z okresu plemiennego?- m.k.) oblicowany miał być kamieniem, a wzdłuż niego uchwycono fragment brukowanej dróżki. Wał z kamiennym licem i moszczoną kamieniem dróżkę B.

Tomenčuk (2008, 523) odniósł do XIII-XIII w. Badacz opiera się na analizie południowych obwałowań

„Złotego Toku‖, uszkodzonych przez wkop z 1941 r., który zaburzył relację warstw (Томенчук 2008, rys. 401, 581), z kolei na rysunku opublikowanym przez P. Rappoporta (1967, rys. 110, 118) widać (jak z resztą przyznał sam autor), iż nasyp z XII w. opierać musiał się o jakąś pionową (drewnianą?) konstrukcję.

145 rzędu gorodni) odkryto w latopisowej Uszycy (XII w.), Haliczu (stan. Kryłos), grodach kijowsko-wołyńskiego pogranicza XII-XIII w.: (Kolodjaņne, Rajki), i na bukowińskich stanowiskach Lenkivci (nad Prutem) i Čornivka, również datowanych na XII-XIII w. (Кучера 1999, 65-67; Раппопорт 1956, 102; katalog). Umocnienia w postaci rzędu pustych izbic rozpoznano na badanych odcinkach wału wspomnianego już stan. Zamčysko w Sądowej Wiszni. Rząd tzw. zabudowy przywałowej, przewiązanej ze skrzyniową konstrukcją wału odkryto też w południowej partii grodziska w Jurowie (woj. lubelskie), którego umocnienia datowane są na XII-XIII w.. W dostawionych do wału pomieszczeniach znaleziono zwęglone skupiska ziarna, ułamki ceramiki XII-XIII w., elementy uzbrojenia, narzędzia i przedmioty codziennego użytku (por. Banasiewicz 2019, 225-230).

Stosowanie kamienia w staroruskim budownictwie obronnym Rusi południowo-zachodniej odnosi się przede wszystkim do licowania wałów murem „suchym‖ - wał taki znany jest np. ze staroruskiego grodu w Surażu. Na nielicznych stanowiskach z XII-XIII w.

odkryto także wały z jądrem kamiennym (lub murem licowym?), np. na stanowisku Gołe Góry I i Kaljus (por. katalog). Z okresu staroruskiego znane są także nieliczne stanowiska grodowe z wałami bez wewnętrznych konstrukcji drewnianych ani kamiennych (Раппопорт 1967, 114-120).

Podsumowując zatem stan badań nad staroruskimi grodziskami Rusi południowo-zachodniej, w momencie najazdu mongolskiego w 1240-1241 r. grody ziemi halickiej i części Wołynia prezentowały założenia wzniesione w tradycji ruskiej, przeważnie z wałami o konstrukcji skrzyniowej (wnioskując z opisów i z rzadka publikowanych zdjęć i rysunków, zazwyczaj był to typ WIVB1 i 2 oraz WIVD1 według klasyfikacji J. Poleskiego, z niewielkim udziałem innych typów umocnień, zazwyczaj palisad), choć nie we wszystkich częściach Rusi południowo-zachodniej konstrukcja taka cieszyła się jednakową popularnością. Wśród badanych grodzisk basenu Horynia umocnienia takie odkryto jedynie w Horodyńču k.

Szepietówki. Na datowanym na okres staroruski grodzisku Basiv Kut na obrzeżach Równego rozpoznano np. słupowo-szkieletową konstrukcję wału, analogiczną do konstrukcji wałów niektórych grodów z okresu „słowiańskiego‖ z terenów Bukowiny (Прищепа 2006, 111).

Drewniano-ziemnym obwałowaniom towarzyszyły zazwyczaj suche rowy lub wypełnione wodą z pobliskich rzek fosy. W przypadku założeń cyplowych, chronionych w sposób naturalny lub przez sztuczne skarpy, rów (i zazwyczaj towarzyszący mu wał odcinkowy) oddzielał teren głównego majdanu od łagodnego zbocza cypla terasy (por. np.

146 katalog, stanowiska: Gołe Góry I, Trembowla, Pleśniesk, Kaljus, Kuczelmin, Wasiliew-Chom Halicz-Kryłos, Halicz-Góra Zamkowa i in.). Na większości z badanych stanowisk staroruskich przekrój fos/rowów miał kształt odwróconego trójkąta (dno rowu było zazwyczaj zaokrąglone), rzadziej trapezu. Szerokość rowów wynosiła zazwyczaj ok. 8-15 m (Кучера 1999, 84; katalog). Na dnie szerokiego, suchego rowu otaczającego grodzisko I w latopisowym Wasiliewie uchwycono fragment traktu wiodącego na teren posadu, brak jednak informacji na temat konstrukcji tej drogi (Возний 2010, 124).

Stosunkowo niewiele wiadomo na temat konstrucji wjazdów na teren grodzisk, lecz nieliczne ujawnione przez archeologów przykłady bram z X-XIII w. prezentują podobne rozwiązania: są to wjazdy w postaci dwóch ścian pionowo wbitych pali ustawionych poprzecznie do biegu wału (palisady lub inne ściany wykorzystujące pionowe słupy)²⁸⁰, flankowane dostawionymi do wjazdów wieżami. Na ślad takiej konstrukcji bramnej natrafiono np. na wspomnianym już stanowisku Sudova Vińnja I (Zamčysko), datowanym na X-XI w. Przejazd bramny w formie dwóch długich rzędów słupów i brukowanej kamieniem dróżki odkryto na stan. Bukivna (utożsamianym z latopisowym Bykownem), datowanym na XII-XIII w. Zdaniem badaczy, wjazd na teren grodu flankować miała drewniana wieża o konstrukcji zrębowej (por. katalog). Odkrycia kolejnych przejazdów bramnych, prawdopodobnie również w formie palisad z umiejscowionym między nimi przejazdem, pochodzą z latopisowego Sutiejska (por. katalog). Otwór bramny rozpoznano też na stan.

Čornivka na Bukowinie. W miejscu przerwy w ścianie zrębowych konstrukcji obronnych grodziska, wzdłuż ścian izbic wykryto negatywy słupów, które stanowić miały konstrukcję bramną. Zdaniem badaczy stanowiska nad bramą znajdować się mogła wieża nadbramna, urządzenie popularne w architekturze obronnej Rusi (Возний 2010, 123-124).

Na teren grodów, ponad suchymi lub wypełnionymi wodą rowami, wiodły pomosty, które wspominane były również w źródłach pisanych. Pozostałości średniowiecznych pomostów odkryto w Czerwieniu i Brańsku (por. katalog). Ku bramom grodów prowadzić mogły również ziemne rampy zakończone drewnianym pomostem – na ślady takiego wjazdu natrafiono na bukowińskim grodzisku Čornivka²⁸¹.

280 Analogiczne konstrukcje wjazdów na teren grodu odkryto na kilku stanowiskach z terenu Małopolski (Poleski 2004, 140-141).

281 Długość ziemnej rampy wynosiła 85 m, szerokość ok. 3 m (w niektórych miejscach natrafiono na ślady podsypki drogi; Возний 2010, 124).

147 W świetle dorobku archeologii grodów ruskich, w przypadku stanowisk datowanych na koniec X-XIII w., archeologicznymi wyznacznikami grodu o cechach miejskich z okresu państwowego mają być: I – wskaźniki ekonomiczne (znaleziska związane z handlem, rzemiosłem, a także rolnictwem), II – znaleziska związane z książęcą administracją (plomby, pieczęcie), III – zabytki związane z obronnością grodu (militaria, wyposażenie jeździeckie), IV – ślady architektury monumentalnej, V – świadectwa piśmienności (zabytki epigraficzne, stilusy), VI – znaleziska elitarne, VII – „umocnienia, rozplanowanie oraz podział przestrzeni grodowej, w tym również charakter zabudowy‖ (Древняя Pycь. Город, замок, селo... 46;

Куза 1989, 49-51; Прищепа 2016a, 176). Dotychczasowy stan badań i publikacji nie pozwala na określenie statusu ani funkcji wielu²⁸² stanowisk grodowych.

Architektura murowana na terenie Rusi Halicko-Wołyńskiej, w świetle analizy źródeł pisanych i odkryć archeologicznych pojawiła się w XII w.²⁸³ Przed najazdem mongolskim powstały budowle monumentalne Przemyśla (tzw. cerkiew Wołodara i rotunda romańska odkryta pod katedrą), Dźwinogrodu (budynek pałacowy i cerkiew), Halicza (cerkiew św.

Pantelejmona, sobór Zaśnięcia NMP i co najmniej 7 innych murowanych budowli kultowych), Wasiliewa (cerkiew), Włodzimierza (sobór Zaśnięcia NMP i 2 inne cerkwie), Dorohobuża (cerkiew), przed 1240 r. rozpoczęto też budowę rezydencji Chełmie. Łącznie z ziemi tych (za wyłączeniem Chełma) znanych jest więc przynajmniej 18 obiektów murowanych, wzniesionych z bizantyjsko-ruskiej plinty lub kamienia (architektura kamienna tzw. szkoły halickiej; Раппопорт 1982; Chudzik 2014; Kubica 1996; Smorąg-Różycka 1999, katalog).

Pozostałości budownictwa drewnianego na terenie grodów podzielić można na relikty budynków mieszkalnych, gospodarczych i innych (cerkwie, inne budowle). Budownictwo

282 Za grody o cechach miejskich uznaje się przede wszystkim halickie ośrodki „stołeczne‖, czyli Przemyśl, Dźwinogród, Trembowlę, Halicz, później do grupy tej dołączył też Lwów (na temat halickich grodów stołecznych por. Петрик 2003). Za grody o cechach miejskich uznaje się też najdawniejsze centra „wołyńskie‖

takie, jak Włodzimierz, Łuck, Brześć, Drohobuż czy Peresopnicę, a w czasach Romanowiczów również Chełm i Drohiczyn. Historycy do grodów o charakterze miejskim zaliczają także wiele centrów okręgów grodowych, które później stały się powiatami, (por. np. Baran 2014) jednakże wiele z takich stanowisk nie zostało przebadanych w stopniu wystarczającym, by stwierdzić na nich choć połowę zaprezentowanych w akapicie

„wyznaczników‖ ośrodków o cechach miejskich (por. katalog, np. Horodło, Mielnica, Szumsk, Tychoml, Wsiewołoż i in.). Jeszcze słabiej prezentuje się stan badań pozostałych, nie znanych z nazwy grodów wczesnośredniowiecznych z terenu Rusi południowo-zachodniej (por. tabele grodzisk średniowiecznych), badanych jedynie powierzchniowo lub sondażowo, stąd też „idealne‖ kryteria spełniają jedynie wymienione powyżej stanowiska.

283 Z rozważań wyłączony został zespół rotundy i palatium z Przemyśla, datowany na koniec X - początek XI w., uznawany za zabytek architektury wczesnopiastowskiej, analogiczny do preromańskich obiektów z terenu Polski (Sosnowska 2010e, 230-241).

148 mieszkalne i gospodarcze w okresie staroruskim charakteryzować miało przejście od powszechnie stosowanych od okresu plemiennego („słowiańskiego‖) zagłębionych w podłoże kwadratowych w planie budynków do budowli typu naziemnego, zazwyczaj konstrukcji zrębowej, dominującej w XII-XIII w. na zachodnich i południowo-zachodnich krańcach Rusi (Раппопорт 1975, 127; rys. 36, 126). Niekiedy wczesne pojawienie się budynków naziemnych (X-XI w.) podyktowane było uwarunkowaniami naturalnymi położenia osady, jak to miało miejsce np. w Brześciu i w innych grodach tzw. strefy leśnej: Nowogródku i Turowie (Лысенко 1985, 173; Раппопорт 1975, 62-63). Domostwa odkrywane na grodach południowo-zachodniej Rusi (zagłębione w podłoże, jak również i typu naziemnego) były zazwyczaj prostokątne w planie i jednodzielne. Długość ścian domostw, w przypadku najlepiej rozpoznanego pod względem zabudowy mieszkalnej stanowiska, czyli Brześcia, w warstwach wczesnośredniowiecznych oscylowała najczęściej w granicach 3,6-4 m (Лысенко 1985, tabl. 25). Ślady nieco większych domostw odkryto np. w Dźwinogrodzie, gdzie długość ścian budynków mieszkalnych sięgała 5 m. Ogółem, powierzchnia budynków mieszkalnych odkrytych na stanowisku wynosiła 13-18 m². W Dźwinogrodzie odkryto także nieliczne pozostałości budowli dwudzielnych, które uznano za relikty budynków o charakterze wytwórczo-gospodarczym (Гупало 2014, 382-382).

Podstawowymi urządzeniami grzewczymi w mieszkalnym budownictwie słowiańskim

Podstawowymi urządzeniami grzewczymi w mieszkalnym budownictwie słowiańskim