Opracowania regionalne grodów Rusi południowo-zachodniej

W odniesieniu do ziem zachodniej Ukrainy w epoce nauki radzieckiej jedną z najważniejszych prac był katalog O. Ratyča (1957), jednak podstawową i w dużej mierze wciąż przydatną pracą poświęconą systematyce grodów ziemi halickiej i Wołynia pozostaje praca Военное зодчество западнорусских земель X-XIV вв. pióra P. Rappoporta z 1967 r.

Jak twierdził ten architekt i archeolog, jedną z najważniejszych cech każdych umocnień jest ich rozplanowanie (Раппопорт 1967, 11), toteż badacz stworzył szkice planów katalogowanych przez siebie grodzisk ziemi halickiej, Wołynia (wraz z tzw. grodami bołochowskimi), Białorusi (ziemi turowsko-pińskiej, tzw. Czarnej Rusi i ziemi połockiej) oraz ziemi smoleńskiej. W swej pracy badacz zwrócił uwagę na zróżnicowanie stanowisk względem ich położenia i wyróżnił: grodziska całkowicie chronione przez bariery naturalne (np. grody na skałach, ostańcach, wyspach), chronione przez ukształtowanie terenu częściowo (liczne grodziska położone na cyplach) i te, w zupełności umocnione sztucznie (grodziska te podzielił względem kształtu planu ich obwałowań), na formę których ukształtowanie terenu nie miało decydującego wpływu (Раппопорт 1967, 11-19, 45-51). Rappoport brał także pod uwagę liczbę członów grodzisk. Wśród wyróżnionych przez Rappoporta typów grodzisk, wyselekcjonowanych ze względu na kształt ich obwałowań, szczególne miejsce zajmują założenia „typu wołyńskiego‖, których plany charakteryzowały się formą przejściową między kołem a kwadratem. Taki kształt umocnień był, zdaniem badacza, zabiegiem celowym, a tylko w niewielkim stopniu przystosowaniem ich do rzeźby terenu (por. Раппопорт 1967, 51). Schemat klasyfikacji grodzisk średniowiecznych wypracowany przez Rappoporta służył kolejnym pokoleniom badaczy, którzy na podstawie typologii petersburskiego archeologa tworzyli własne jego warianty.

grody odkryte w Ekimaucach nad środkowym Dniestrem, Polovec’kiem nad Rosią czy w końcu położone na pograniczu ziemi kijowskiej i Wołynia grodziska w Rajkach i Kolodjaņnem. Badacz uznał, iż prywatne „dwory‖

(„zamki‖) mogły pojawić się na Rusi jeszcze w IX w., a cechą charakterystyczną były stosunkowo niewielkie rozmiary (powierzchnia takich założeń rzadko przekraczać miała 1 ha; Довженок 1961, 97). Zdaniem badacza, umocnione dwory służyły przede wszystkim władcy i jego drużynie, a w czasach niepokoju, były również schronieniem okolicznej ludności. Znaleziskami typowymi dla tego typu stanowisk miały być militaria, ale także narzędzia rolnicze „czeladzi‖ dworskiej (tenże 1953, 22-24). „Zamek‖, jako typ grodu staroruskiego – stosunkowo niewielkie, charakteryzujące się zabudową dookolną i, prawdopodobnie prywatne (należący w domyśle do bojara lub księcia) założenie obronne, na trwałe wszedł do białoruskiej, ukraińskiej i rosyjskiej terminologii archeologicznej (por. Древняя... 1985; Моця 2000). B. Rybakov stwierdził, iż z czasem niektóre

„zamki‖ zmieniały się w dietince staroruskich miast (Древняя... 1985, 94).

101 Do systemu¹⁷² Rappoporta nawiązał m. in. M. Kučera (1999), który skatalogował grodziska wczesnośredniowieczne (VIII-XIII w.) położone między Sanem i Dońcem Siewierskim. Równolegle do studiów Kučery, swoje prace nad opracowaniem katalogu wszystkich znanych grodzisk staroruskich (X-XIII w.) prowadził Andriej Kuza (1996). Praca ta, podobnie z resztą jak katalog M. Kučery, obejmująca ogromny tak obszar, zawiera wiele drobnych pomyłek i niejasności, a także, jako wykaz 1327 stanowisk (wśród których znalazły się 262 latopisowe grody), charakteryzować musiała się brakiem wnikliwej analizy¹⁷³.

Jedną z najważniejszych prób systematyzacji średniowiecznych grodzisk zachodniej Ukrainy była praca B. Tymońčuka (1982) poświęcona staroruskiej Bukowinie. System wypracowany przez Tymońčuka zasługuje na krótkie omówienie, gdyż typologia pozostaje w użyciu naukowym (i jej stosowanie nie ogranicza się do obszaru Bukowiny). W swej pracy autor spróbował wydzielić podstawowe kategorie formalno-funkcjonalne grodów i połączyć je z charakterystycznym dla każdej z nich typem obwałowań. Grody okresu przedpaństwowego badacz nazywał centrami plemiennymi (dosł. wspólnotowymi:

городища-общинні центри). Stanowiska te, datowane na VIII-X w. charakteryzowały się umocnieniami drewniano-ziemnymi o konstrukcji słupowej, do których od strony wewnętrznej mogły przylegać budowle naziemne. Grody te miały pełnić funkcje schronieniowe lub rolę centrów władzy, administracji i kultu wspólnot słowiańskich (co podkreslać miały odkrywane na majdanach tych drugich ślady podłużnych budowli;

Тимощук 1982, 9-10). Drugą kategorię grodów według Tymońčuka stanowiły książęce (państwowe) warownie, pełniące rolę przyczółków ruskiej (kijowskiej) władzy, która zjawiła się na terenach Bukowiny w końcu X w. Umocnienia tego rodzaju grodów stanowiła ściana o konstrukcji skrzyniowej osadzona na ziemnej platformie. Grody takie, zwłaszcza w początkowych fazach swego istnienia, pełniły funkcje militarne, toteż komórki takiego wału mały mieć otwory strzelnicze. Zabudowa wewnętrzna takich twierdz posiadała kilka stref

172 W tym miejscu należy również wspomnieć, iż P. Rappoport (1956) był również jednym z pierwszych badaczy podejmujących zagadnienie konstrukcji staroruskich umocnień. Konstrukcje wałów staroruskich grodów omówił w swej pracy także M. Kučera (1999, 62-84). Badacz wyróżnił konstrukcje zrębowe (izbicowe, wypełnione ziemią lub użytkowane jako pomieszczenia), słupowe, wały ziemne bez znaczących konstrukcji drewnianych oraz wały, w których konstrukcji stosowano także kamień.

173 Badacz podejmował wcześniej bardziej szczegółowo tematykę mniejszych latopisowych ośrodków Rusi w publikacji Małe grody dawnej Rusi (Малые города древней Руси) z 1989 r. Porównanie opracowań M. Kučery i A. Kuzy oraz postulaty stworzenia aktualnego państwowego rejestru słowiańskich i ruskich grodzisk średniowiecznych Ukrainy (do XIII w.) opublikował niemal dekadę temu V. Kozjuba (2010, 292-293). Wśród postulatów badacza ważne miejsce zajęła ocena wiarygodności stanowisk (wydzielenie 4 grup stanowisk: od tych zlokalizowanych w terenie i badanych, datowanych na wczesne średniowiecze i oznaczonych na mapie dokładnymi współrzędnymi po obiekty późne, niepewnie datowane lub niesłowiańskie).

102 (zabudowa na obwodzie majdanu i w centrum z dużą ilością wolnej przestrzeni; Тимощук 1982, 11). Kolejnym typem były strażnice, grody o przeznaczeniu typowo militarnym, ulokowane na pograniczach ziem i przy szlakach komunikacyjnych. Typowymi dla tego typu założeń miały być wały w postaci szczelnej zabudowy dookolnej majdanu (postawionej na płaskim podłożu i zewnątrz podsypanej wałem ziemnym), pełniącej funkcje mieszkalno-gospodarcze. Podobny system obwałowań posiadały tzw. zamki feudalne, czyli grody prywatne, również wyróżniane przez B. Tymońčuka. W końcu ostatnim typem grodów wedle tej typologii są staroruskie miasta – grody często kilkuczłonowe, o zróżnicowanym i nieraz skomplikowanym systemie umocnień. Wały drewniano ziemne posiadały liczne wzmocnienia, w tym i konstrukcje kamienne, zaś charakter zabudowy wewnętrznej tych stanowisk pozwala już wysnuwać wnioski o społecznym statusie jego mieszkańców i zróżnicowaniu stref jego zasiedlenia.

Grodziskami ukraińskiego Przykarpacia, w pierwszym rzędzie z tzw. okresu słowiańskiego (grodziska kultury Łuka Rajkowiecka), zajmował się uczeń B. Tymońčuka – M. Fylypčuk. Badacz przedstawił własną propozycję klasyfikacji stanowisk tego okresu opartą na analizie położenia stanowiska względem ukształtowania terenu (obiekty „nizinne‖, osady otwarte, i „wyżynne‖, wśród nich grodziska) oraz rozplanowania i rodzaju jego zabudowy, która to określać miała funkcję danego obiektu (por. Филипчук 2014, 186-206;

216-219). Wśród grodzisk położonych „wyżynnie‖, wymienionych poniżej w kolejności chronologicznej, badacz wyróżnił cztery typy ich zabudowy wewnętrznej. Pierwszym typem są grody refugialne - obiekty położone w miejscach trudno dostępnych, na których nie odkryto śladów wewnętrznej zabudowy ani nawarstwień kulturowych. Teren takich grodów zazwyczaj wyznaczał wał odcinkowy. W drugim typie grodzisk według Fylypčuka znajdujemy zabudowę (w postaci długich obiektów naziemnych bliżej nieokreślonego przeznaczenia) przylegającą do wewnętrznej strony wału. Pojawienie się na majdanach zabudowy mieszkalnej i gospodarczej badacz odnosił do typu III, zaś wielkie obiekty wieloczłonowe o zróżnicowanej zabudowie wewnętrznej zaliczył M. Fylypčuk do typu IV (Филипчук 2014, 217; Рибчинский 2018, 12-14).

Inny ukraiński badacz, Lubomir Mychajlyna (2007), wydzielił dwie główne kategorie założeń względem ich ulokowania: po pierwsze, grodziska wykorzystujące naturalne walory obronne (wyżynne, cyplowe, zajmujące partie grzbietowe wniesień etc.), których kształt obwałowań jest ściśle powiązany z rzeźbą terenu i po drugie, te „ignorujące‖ otoczenie, położone zazwyczaj na równinach, grodziska zbliżone w planie do okręgu. Podział ten

103 odnosił się do grodzisk z okresu przedpaństwowego z terenu ukraińskiej Bukowiny. Ponadto, odnośnie konstrukcji umocnień drewnianych badanej grupy grodzisk, Mychajlina wydzielił trzy kolejne typy obiektów grodowych: grody chronione częstokołem (palisadą), grody chronione ścianą o konstrukcji słupowej oraz grody, w których zastosowano wały o konstrukcji skrzyniowej (Михайлина 2007, 62-68; Рибчинский 2018, 14)¹⁷⁴. Inna klasyfikacja typologiczna grodzisk z terenu Bukowiny, stworzona przez Ihora Voznego (Возный 2009, 79-87; 2010), obejmująca obiekty z X-XIV w., wyróżnia 4 typy grodzisk według ich położenia i 5 typów grodzisk według ich planu (częściowo podyktowanego położeniem stanowiska). Grodziska pod względem im położenia można, według badacza, podzielić na: I - cyplowe (chronione przez urwiska lub inne naturalne bariery z dwóch lub trzech stron, powtarzające swym planem zarys obrywów terenu), II - założenia zajmujące partie grzbietowe wydłużonych wzniesień, III – grodziska położone na skraju „naturalnej przeszkody‖ („przeszkoda‖ ta ogranicza teren grodziska tylko z jednego boku), IV – grodziska położone na płaskim terenie. Typologia ta stworzona została dla jednego tylko regionu, gdzie nie odkryto założeń obronnych położonych np. na terenach podmokłych. W odniesieniu do rozplanowania grodzisk Voznyj wyróżnia: I – tzw. proste (najczęściej cyplowe), grodziska niewielkich rozmiarów, II – „proste‖, wydłużone cyplowe grodziska, których majdan odcięty jest od otoczenia kilkoma liniami umocnień, III – grodziska położone na skraju wysoczyzn, IV – grodziska o skomplikowanej linii umocnień, często kilkuczłonowe, położone na podwyższeniu terenu, V – grodziska o skomplikowanej linii umocnień położone na płaskim terenie.

W kwestii stanowisk grodowych innych regionów Ukrainy zachodniej, stosunkowo słabo w publikacjach zaprezentowany obwód tarnopolski ze względu na brak silnego ośrodka badawczego oraz swój historycznie niejednolity charakter: południowa część obwodu wschodzi w skład historycznego Podola (Podola Zachodniego, także Ponizia), którego stan badań starała się podsumować Marina Jahodyns’ka (2015), a także, rozszerzając nieznacznie zasięg o lewy brzeg Dniestru, Serhij Majarčak (2012), północna zaś jego część to ziemie zaliczane do pogranicza wołyńsko-halickiego i Wołynia.

Jak już wspomniano, jednym z pierwszych badaczy, który zebrał informacje na temat stanowisk Wołynia był V. Antonowyč (1900). O wielu stanowiskach z obszaru Wołynia i

174 We rekonstrukcjach wałów I i II i III typu badacz dopuszczał funkcjonowanie wież o konstrukcji zrębowej (Михайлина 2007, rys. 27, 47; rys.27, 50).

104 Polesia dowiadujemy się z prospekcji terenowych, częściowo przeprowadzonych jeszcze przed II wojną światową przez A. Cynkałowskiego, których wyniki opublikowano w latach 80. XX w. (Cynkałowski 1984, 1986). Stanowiska wołyńskie (i halickie) zostały omówione w sposób systematyczny we wspomnianej już monumentalnej pracy P. Rappoporta (1967).

Katalog grodów zachodniego Wołynia i Polesia zestawił M. Kučynko (2009), jeśli chodzi zaś o Wołyń wschodni, niedawno ukazała się syntetyczna praca B. Pryńčepy (2016) poświęcona grodom staroruskim (X-XIII w.). regionu Pohorynia. Pod kątem katalogizacji i oceny wiarygodności stanowisk (w zakresie ich liczby i chronologii) obwodu lwowskiego, iwanofrankowskiego i tarnopolskiego cenną pozycją jest praca magisterska R. Liwocha (2003), którą autorka katalogu niniejszej pracy w pewnej mierze poszerzyła i uzupełniła o odkrycia ostatnich lat.

W kwestii białoruskiej literatury archeologicznej, poświęconej zachodnim krańcom Rusi, informacji dotyczących grodów domeny Romanowiczów znajdziemy stosunkowo niewiele. Podstawowymi pracami poświęconym grodom Białorusi pozostają publikacje z 2.

połowy XX i początku XXI w. takie, jak wspomniana już praca P. Rappoporta (1967), a także publikacje G. Ńtychova (1975; 1978; Штыхов, Лысенко 1966), F. Gureviča (1962), Â.

Zverugo (1989)¹⁷⁵, L. Alekseeva (2006) oraz wydania encyklopedyczne, takie, jak Archealogija Belarusi (t. 3 i 4). W ogólnym ujęciu, naukowcy białoruscy wśród grodzisk wczesnośredniowiecznych wyróżniają obiekty schronieniowe, „zamki feudalne‖ i staroruskie miasta. W wyżej wymienionych pracach niewiele uwagi poświęca się konstrukcjom umocnień, gdyż na większości stanowisk badano jedynie teren ich majdanów.

Zagadnienie katalogowania obiektów grodowych w archeologii polskiej zostało częściowo poruszone już w rozdziale poświęconym historii badań nad grodami średniowiecznymi. Pierwsze klasyfikacje grodzisk powstały w okresie powojennym (np.

Hoczyk-Siwkowa 1988 i in.). Propozycję klasyfikacji grodzisk przedstawił w swej pracy Jacek Poleski (2004). Badacz zaproponował szczegółową typologię wałów grodów słowiańskich, które podzielił na 5 typów konstrukcyjnych z podtypami, od konstrukcji najprostszych – palisad - po umocnienia z muru suchego (por. Poleski 2004, 120-137) . Pracę podsumowującą ustalenia naukowe na temat grodzisk okresu plemiennego z terenu Polski opublikował niedługo potem Michał Wojenka (2006). W 2014 r. ruszył tworzony przez

175 W odniesieniu do grodzisk białoruskiego Nadniemnia badacze podzielili średniowieczne (X-XIV w.) grody na osady „miejskiego‖ i niemiejskiego‖ typu (Гуревич 1962, 78-95; Зверуго 1989, 89).

105 polskich specjalistów w zakresie badań obiektów grodowych (wykonawcami projektu są S.

Moździoch, W. Chudziak, J. Poleski) projekt Atlas grodzisk dzięki któremu powstała m. in.

interaktywna baza danych i mapa grodzisk z terytorium całego kraju. Jeśli zaś chodzi o opracowania regionalne powstałe w XX i XXI w., w których znalazły się także grody ruskie (czyli opracowania uwzględniające przede wszystkim wschodnią Małopolskę, Lubelszczyznę i Podlasie), wspomnieć należy katalogi grodzisk z terytorium Polski południowej autorstwa A. Kunysza (1968) i J. Marszałka (1993) oraz katalog grodzisk dawnego województwa chełmskiego opracowany przez J. Cichomskiego (1980), a także dość ogólną pracę A.

Żakiego (1974). Zmianę podejścia do systematyki stanowisk archeologicznych z okresu średniowiecza swego czasu postulował Michał Parczewski (1986) – w swym artykule badacz wytknął m.in. braki w publikacjach informacji o stanowiskach, chęć widzenia w każdym

„horodysku‖ („grodzisku‖ czy „horodyszczu‖)¹⁷⁶ średniowiecznego grodu oraz omówił problemy datowania karpackich stanowisk. W opisie katalogowym grodzisk wschodniej Małopolski autorka posłużyła się wspomnianym już monumentalnym opracowaniem grodów małopolskich J. Poleskiego a także publikacjami poświęconymi grodziskom Lubelszczyzny pióra T. Dzieńkowskiego (2006; 2009; 2014 i in.), lubelskimi pracami zbiorowymi z 2018-2019 z serii Skarby z Przeszłości, i obiektom województwa podlaskiego autorstwa D.

Krasnodębskiego (2006; 2012).