Dotychczasowe próby bilansu najazdów mongolskich w XIII w

Prób podsumowania skutków najazdu mongolskiego (wyrażonych w liczbach i popartych szczegółowymi wyliczeniami przy jednoczesnym uwzględnieniu białych plam historii i archeologii) podjęto do tej pory niewiele. Trudno jest dokonać tego rodzaju podsumowiania w skali tak ogromnego terytorium, jakim była cała średniowieczna Ruś.

Zadanie takie wydaje się karkołomne, niemniej jednak w literaturze pojawiło się kilka szacunków, które zostaną w tym miejscu przywołane. Wedle wyliczeń A. Kuzy (autora katalogu grodzisk całej średniowiecznej Rusi) zniszczonych zostało ok. 2/3 grodów (z tej puli nigdy nie odbudowano 1/3; por. także Древняя Pycь. Город, замок, селo... 60, 104, 120-121), przy czym, z oczywistych względów regionem, który stracić miał więcej grodów była Ruś południowa (Древняя Pycь. Город, замок, селo... 60-61). W odniesieniu do całego terytorium Rusi najechanego przez Mongołów wyliczono, iż atak mongolski przetrwało około 25% spośród małych grodów-centrów wołości i „zamków‖ (Чернецов 2003, 12). W tym miejscu można jeszcze przytoczyć wnioski A. Gorskiego (2004, 201-201), odwołującego się do danych opublikowanych przez A. Kuzę i przekazów źródeł pisanych, wedle którego ok.

połowy XIII w. na Rusi Halicko-Wołyńskiej zostało zniszczonych (i przestało istnieć) 137 umocnionych punktów osadniczych (76% wszystkich grodów), zaś po najeździe odrodziło się jedynie 41.

193 II.8.2. Najazd mongolski 1240-1241 r. - źródła pisane a archeologia

W świetle źródeł, przede wszystkim KHW oraz innych latopisów ruskich, pod koniec 1240 r. (po zniszczeniu Kijowa) oddziały Batu Chana wkroczyły na Wołyń³³⁰. Pierwszymi zdobytymi przez mongolskie wojska grodami państwa Romanowiczów były Kamieniec i Izjasławl, następnie, odstąpiwszy od próby zdobycia trudno dostępnych Krzemieńca i Daniłowa, Mongołowie skierowali się wprost do Włodzimierza. Po okrutnym potraktowaniu mieszkańców grodu oddziały mongolskie udały się do ziemi halickiej, gdzie wzięto „(...) Halicz i inne grody mnogie (...) ich zaś nie można zliczyć‖. W dalszej części relacji KHW dowiadujemy się, iż Mongołowie zdobyli także Brześć, a 1242 r. cyt. „ (...) wojowali do Włodawy i do jezior i wrócili, wiele zła uczynili chrześcijanom‖ (Kronika... 162-169).

Warstwy pożarowe wiązane z najazdem z 1240-1241 r. odkryto na kilkunastu stanowiskach (w tym np. Haliczu, Dźwinogrodzie i Łucku), lecz pamiętać należy, iż jest to pojęcie dość ogólne – na niektórych stanowiskach badano głównie przestrzeń majdanu i niekiedy za dowód najazdu uznawano pojedynczą spaloną chatę (znacznie lepszym wyznacznikiem momentów grozy są warstwy pożarowe wałów obronnych), a źródła pisane notują również pożary niezwiązane z działaniami wojennymi³³¹. Mogiły zbiorowe, pochówki oraz nietypowe depozyty szczątków kostnych, łączone z atakiem mongolskim, odkryto na kilku stanowiskach (w Dorohobużu, Bakocie, Dźwinogrodzie, Gródku-Wołyniu, być może także w Lubaczowie)³³², lecz niejednokrotnie w publikacjach nie podano podstaw datowania odkryć. Kolejnym wyznacznikiem obecności Mongołów na danym grodzie są oczywiście znaleziska militariów typu mongolskiego, których ilości znacznie się wahają od dziesiątek po pojedyncze sztuki. Po raz kolejny podkreślić należy, że wnioskowanie o najeździe mongolskim na dany gród jedynie na podstawie znalezisk tego typu jest ryzykowne i bez odniesienia do tras przemarszów Mongołów, zarysowanych w źródłach pisanych, nie ma racji bytu. Z grupy ok. 69-iuznanych z nazwy grodów Rusi południowo-zachodniej warunki do

330 Pierwszym grodem na trasie Batu-Chana ku Włodzimierzowi (państwu Daniela) był Kołodjażyn, zaliczany przez jednych badaczy do grodów wołyńskich, przez innych zaś do położonych na kijowsko-wołyńskim pograniczu grodów bołochowskich. Za pozostałości latopisowego Kołodjażyna uchodzi grodzisko we wsi Kolodjaņne w obwodzie żytomierskim. Badania archeologiczne wykazały, iż gród ten miał strukturę grodu-zamku (według klasyfikacji Dovņenka), analogiczną do innych „grodów bołochowskich‖ (Войтович 2015, 53-54; Довженок 1961, 100). Położenie Kolodjaņnego nad „graniczną‖ Słuczą i „po drodze‖ do hipotetycznego Kamieńca (por. katalog) i Izjasławla oraz brak wcześniejszych wzmianek o grodzie powoduje, iż autorka nie zaliczyła Kołodjażyna do grodów wołyńskich.

331 Było tak np. w przypadku Chełma (por. Kronika... 203).

332 Więcej na temat znalezionych na wczesnośredniowiecznych grodziskach pojedynczych szczątków ludzkich i mogił zbiorowych wiązanych z najazdem mongolskim por. Каминская 2017.

194 uznania ich za bezpowrotnie zniszczone przez Mongołów w 1. połowie XIII spełnia bez większych zastrzeżeń jedynie kilka, np. Dorohobuż, Dźwinogród, Izjasławl, Pleśniesk i Wołyń³³³. Wiele innych grodów zostało datowanych „ramowo‖ - liczba grodów datowanych do połowy XIII lub ogólnie XIII w. i nigdy nie odbudowanych (w przypadku których nie dysponujemy „namacalnymi‖ dowodami ataku ze strony stepowców) wynosi nieco ponad 20 (za to, w świetle przekazów pisanych, swoje istnienie jako centra terytorialne kontynuowało przynajmniej 29 grodów), toteż można by się pokusić o podsumowanie bilansu strat: w 1240-1241 r. (lub np. w wyniku kolejnego ataku mongolskiego w konću lat 50. XIII w.) Ruś Halicko-Wołyńska mogła stracić bezpowrotnie okoły połowy lub nieco mniej niż połowę³³⁴, z 69 latopisowych grodów.

Na tle wydarzeń wołyńskich i stosunkowo szczegółowych opisów poczynań mongolskich oraz opisu strat nimi spowodowanych (np. Włodzimierz, Brześć, nieudane oblężenie Chełma przez Batu Chana) w źródłach, dość enigmatyczna pozostaje sytuacja grodów halickich, opisana lakoniczną wzmianką. Problem ten zauważył już V. Pańuto (1950, 229-230), który założył, iż Mongołowie zapewne nie zdobyli wszystkich grodów położonych na trasie swego przemarszu, a straty ekonomiczne spowodowane najazdem nie były na tyle dotkliwe, by pogrążyć Ruś w zupełnym kryzysie. Z perspektywy analizy obecnego stanu badań nad grodami Rusi w XIII w. obserwacja ta wydaje się trafna. Z jednej strony, południowe rubieże władztwa Romanowiczów, stanowiące korytarz w kierunku Stepu (Ponizie), po najeździe pozostawały przy Mongołach lokalnymi centrami, jak np. Bakota³³⁵, z drugiej jednak strony powszechnie uznaje się, iż w połowie XIII w. upadło wiele grodów ziemi halickiej (np. latopisowe grody Dźwinogród, Wasyliew, Bykowien i inne, nieznane z nazwy grody, por. tabele i katalog). Jak już wspomniano, na podstawie odkryć archeologicznych i „zniknięcia‖ z kart źródeł pisanych, za grody zniszczone w czasie najazdu mongolskiego spośród grodów „południowych‖ uznać można jedynie Dźwinogród i Pleśniesk, zaś kwestia zdobycia przez Mongołów najważniejszego grodu południowej Rusi -

333 Z dużym prawdopodobieństwem do grupy tej można by też zaliczyć np. Sutiejsk i Wasiliew (por. katalog).

334 Z grupy tej wykluczono grody, w przypadku których na podstawie przesłanek źródłowych lub położenia geograficznego możemy wnioskować, iż ich upadek mógł nie mieć nic wspólnego z Mongołami. Z grupy tej wyłączyć należy np. Murawicę, gdyż w świetle aktualnego stanu badań archeologicznych gród ten przestał istnieć jeszcze w XII w. Możliwe, iż do listy grodów, które nie doczekały 1241 r. włączyć należy np. latopisową Uszycę czy np. „pierwszy‖ Wsiewołoż (por. katalog, tabela podsumowująca katalog).

335 W której, przypomnijmy, rezydował baskak. Siedzibą chańskiego urzędnika w XIII w. był także Krzemieniec (Kronika... 194). Źródła archeologiczne nie dostarczają informacji na temat stałego pobytu mongolskich elit w ruskich miastach – jedyne opublikowane odkrycia obiektu o charakterze rezydencjonalnym (?), z którego pochodziły zabytki proweniencji wschodniej pochodzi z Peresopnicy (por. Терський 2000a, 169-170). Niestety, obiekt nie został wyeksplorowany w całości (informacja ustna od S. Ters’kiego).

195 Halicza - pozostaje otwarta. Niewątpliwie zwraca uwagę brak ruskich i zagranicznych (źródła łacińskie wspominały np. o zdobyciu Kijowa i Suzdala) źródeł relacjonujących zbrojne zdobycie Halicza³³⁶ (Иваськив 2013, 73-74, tam źródła i literatura). W świetle źródeł pisanych (np. Магистр Рогерий, 28), wojska mongolskie przedostały się przez Ruś na Węgry, przechodząc przez przełęcze karpackie, więc i przez tereny ziemi halickiej. Mimo wielu lat badań, nie udało się odkryć obiektów powiązanych stricte z możliwym atakiem koczowników, brak jest także publikacji na temat znalezisk militariów typu mongolskiego (Иваськив 2013, 75; Томенчук 2008, 495-535). W obliczu braku odkryć archeologicznych, które można byłoby powiązać jednoznacznie z wydarzeniami roku 1241 r., niektórzy badacze zastanawiali się, czy wśród możliwych scenariuszy przemarszu Mongołów na południe nie mogła mieć miejsca kapitulacja Halicza, inni zaś uznali fakt zdobycia grodu za pewny (por.

Иваськив 2013).