Przegląd stanowisk

W poniższych tabelach zaprezentowano znane z katalogu grody staroruskie, na obszarze których wzniesiono w późnym średniowieczu lub w czasach nowożytnych zamek lub twierdzę. Zaznaczyć należy, iż tzw. okres litewski lub litewsko-polski w archeologii ukraińskiej i białoruskiej znajduje się w zasadzie na inicjalnym etapem badań³¹¹ – na niewielu zamkach prowadzono badania archeologiczne, a i rozpoznanie historyczne dziejów bardzo licznych zamków kresowych, w tym i zamków zbudowanych na staroruskich grodziskach, pozostawia wiele do życzenia – stąd też w literaturze spotykamy rozbieżności w informacjach na temat daty wzniesienia czy fundatora danego zamku. W poniższym zestawieniu zostało wzięte pod uwagę również stosunkowo późne budownictwo obronne (m.in. zamki bastionowe i nowożytne twierdze), o ile zajęło ono teren dawnego grodu lub jest o to podejrzewane.

311 Stan badań archeologicznych nad okresem litewskim (polsko-litewskim) podsumował niedawno O. Mocja

(2017). Prace o charakterze stricte naukowym poświęcone archeologii zamków na Ukrainie są nieliczne, bowiem na interesującym nas obszarze rzadko prowadzono jakiekolwiek badania architektoniczno-archeologiczne. Nieliczne są także prace aspirujące do miana monografii danego zamku (w literaturze katalogu znajdziemy prace dotyczące Włodzimierza, Łucka, Kamieńca Podolskiego i badanej w ostatnich latach regularnie, choć punktowo, fortecy chocimskiej), a także prace architektoniczne (Годованюк 2008; Носов 2003 i in.). Prace zbiorcze, poświęcone zamkom lub ogólnie większym regionom, mają charakter krajoznawczy, popularnonaukowy lub albumowy. Niestety, niewolne są od błędów i niesprawdzonych informacji (np.

Cynkałowski 1984; 1986; Мацюк 2005; Nicieja 2006;Україна... ).

169 1. Stanowiska o dużym stopniu wiarygodności, w przypadku których mamy do czynienia z bezpośrednimi informacjami źródłowymi o zamkach wzniesionych na latopisowych grodach ruskich, potwierdzonymi przez wykopaliska archeologiczne i

170

XIV w. Zamek kazimierzowski, potem starościński na tzw. Górze Zamkowej

Lubaczów, 1376 XIV w. Według przekazów źródłowych był to zamek drewniano-ziemny (w XV w.

312 П. З. Гуцал (EIУ, t. V, 312). Według ustaleń Petra Sasa (1989; 175) Krzemieniec zyskał prawa miejskie w 1442 r.

171

Mielnik, 1440 XIV-XV w. Pierwotnie drewniany zamek w Mielniku, podobnie jak zamek bielski,

Mikulin XVI w. Fundatorami zamku byli Wawrzyniec Czołowski 1892;

172 (Mykulińce),

1595

Spytko Jordan i Anna z Sieniawskich. Czołowski, Janusz 1926;

173

Trembowla, 1389 XIV w. Drewniany zamek kazimierzowski doznał znacznego uszczerbku w XVI

174

2. Stanowiska o mniejszej wiarygodności w zakresie lokalizacji lub charakteru zamku (brak jednoznacznie lokalizowanego grodu, niezachowane zamki w miejscach grodzisk domniemanych lub zamki znane z niepewnych źródeł):

Gród, data

175 Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy ... 83). Według autorów SGKP (t. I,

176

313 Wydaje się, iż pomylono dwie miejscowości o tej samej nazwie (SGKP, t. II, 310-311), gdyż autor hasła o Dźwinogrodzie (położonym w powiecie borszczowskim) wspomina zamek A. Sieniawskiego, który powstał w Dźwinogrodzie nad Białką.

177

314 Opis ten może jednak dotyczyć ruin zabudowań na terenie stanowiska I, gdyż, jak podaje SGKP (t. II, 675) obiekt znajdował się „nad dość stromem zboczem‖.

315 W publikacji Czołowskiego i Janusza (1926, il. XVIII) znajduje się fotografia nieistniejących już dziś ruin zamku.

316 Chodzi najprawdopodobniej o cerkiew znajdującą się w centrum słowiańskiego grodziska (X-XI w.) o koncentrycznych liniach wałów badanego w 1988 r. przez M. Fylypčuka.

178

179

317 O drewnianym zamku, znajdującym się w stanie ruiny, wspominają XVI-wieczne przekazy (SGKP t. XIV, 206). Według autorów pracy Україна... (2008, 73) w Kobryniu istniały 2 drewniane zamki, które pod koniec XVIII w. zostały spalone przez Aleksandra Suworowa, zaś według autorów SGKP (t. XIV, 207), Suworow jedynie rozebrał kobryński zamek.

180 Murawica, 1558 XVI w. Na majdanie grodziska rozpoznano

nawarstwienia kulturowe nasycone

181

182

XVI w. (?) Doniesienia o zamku w Vyńhorodku znane są wyłącznie z literatury

3. Zamki lokowane w latopisowych punktach osadniczych, ale miejscu innym niż dawny gród lub położenie grodu i zamku są nieznane:

Gród, data

183

Cytadela została wniesiona przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego

XVI w. Zamek Czartoryskich pozostaje niezlokalizowany, na grodzisku

318 Z dostępnych w literaturze opisów położenia rezydencji starosty wynika, iż zamek znajdował się w bliskim sąsiedztwie grodu Daniela, ale nie bezpośrednio na jego pozostałościach. Na badanym obszarze „Wysokiej Górki‖ wykryto ślady użytkowania wzgórza w późnym średniowieczu, jednakże nie wykryto pozostałości żadnej dużej budowli z tego okresu.

184

XV w. (?) W przypadku jarosławskich zamków (?) dysponujemy jedynie przekazami

185 Jarosławskiego powstał również w

XV w. i znajdował się w miejscu cerkwi unickiej (zob. plan: Kunysz 1966, 17; Karolak, Muzyczuk 2007, 167),. Według M. Broszko (2009, 2002) zamek nie pełnił jednak ważnej roli w obronności miasta. A.

Jabłonowski (1903, 487) łączył jarosławski zamek w XVI w. z rodem Leliwitów. W kon. XVI w.

zamek jarosławski należeć miał księcia „Aleksandra z Ostroga‖

(Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy... 83).

Krzeszów, 1640 - Zamek w Krzeszowie został

wspomniany przez M.

Stworzyńskiego.

Gurba, Orłowski 1956

Kulików, 1442 - Pozostałości zamku bastionowego mają znajdować się w centrum miasta, w miejscu obecnego stadionu (Мацюк 2005, 51).

SGKP t. IV;

Мацюк 2005

Lwów (Zamek Niski), 1356

XIV w. Janko z Czarnkowa (MPH, 2, 626) podaje, iż Kazimierz Wielki wzniósł³¹⁹ miato Lemburg (Lwów) i dwa zamki (w mieście). Źródła nie podają daty wzniesienia Niskiego Zamku – obiektu pełniącego funkcje administracyjną i rezydencjonalną, usytuowanego w północno-zachodnim narożu miasta lokacyjnego. F. Matkowski (1976,

Markowski 1976;

MPH, 2; SGKP t.

V; Войтович 2004;

Україна:

литовська доба...

319 Wcześniej (w 1340 r.) według relacji Rocznika Traski Kazimierz spalił „zamek‖ lwowski (Paszkiewicz 2002, 58).

186

320 W rejonie arsenału odkryto ślady konstrukcji drewnianych, zidentyfikowanych jako ślady „pałacu‖ Lwa, który powstać miał po odbudowie fortyfikacji miasta zniesionych na żądanie Mongołów (por. Войтович 2004).

Zwolennicy takiej identyfikacji powołują się najczęściej na zawierające sporą dozę fantazji XVII-wieczne źródła, zwłaszcza Józefa Bartłomieja Zimorowica, oraz informacje o Lwowie zawarte w kronice Dionizego Zubrzyckiego (1844).

321 Przypuszczenia I. Sveńnikova zweryfikował sondażowo M. Fylypčuk, który nie odkrył nawarstwień staroruskich w miejscu „grodziska‖ (informacja ustna A. Fylypčuka z 2015 r.).

322 Lokacja Wołczka Przesłużyca (Janeczek 206, 443). Wedle niektórych uczonych możliwe jest, iż miasto było lokowane jeszcze przed końcem XIV w. (por. Horn 1974, 69).

187

Kon. XVI w. Za fundatora zamku uważany jest Mikołaj Spytek Ligęza.

188 Jasieński (później zamek należał do

rodu Uchańskich). Według autorów SGKP (t. XII, 736-737) uchański zamek pod koniec wieku XVIII był już częściowo ruiną.

SGKP t. XII;

Szczygieł 1986

Włodzimierz Wołyński, kon.

XV w.

XV w. (1494) Zameczek biskupa Wassjana powstał przy Soborze Uspieńskim.

M. Kuczynko 2004; Z. Kuczynko 2014; ЕІУ, t. I

Powyższa tabela nie wyczerpuje listy miejsc określanych jako w źródłach i literaturze jako „zamki‖. Niestety, wspomniane już problemy terminologiczne powodują, iż w literaturze poświęconej późnośredniowiecznej i nowożytnej Rusi roi się od zamków - i tak np. A.

Jabłonowski (1903, 486-488) opisując sieć zamkową XVI-wiecznej Rusi Czerwonej wspomina prywatne i królewskie zamki: Drohobycz, Tyśmienicę i Sokal³²³, miasta o prawdopodobnej metryce staroruskiej, gdzie nie odkryto dotychczas śladów zamków. Ten sam autor wymienia wcześniej również miasteczka warowne: Sokal, Bełz i Busk (Jabłonowski 1903, 485).