Obraz grodów Rusi Halickiej i Wołynia w źródłach pisanych X-XIV w

Jak już wspomniano, grodem na Rusi nazywano każdy typ zagrodzonej przestrzeni (z oczywistym wyjątkiem ogrodzeń posesji, zagród dla bydła i trzody chlewnej, a także drobiu i tym podobnych „ograniczeń‖ przestrzeni „niegrodowej‖), od obiektu schronieniowego po ośrodek o cechach miejskich. Wśród stanowisk grodowych X-XIV w. Rusi południowo-zachodniej wyróżnić można kilka grup: duże grody „państwowe‖ o cechach miejskich (stanowiące centra rzemiosła, handlu, życia społecznego i kulturalnego, a także siedziby władzy świeckiej i duchowej), grody prywatne książąt z dynastii Rurykowiczów i własności bojarskie oraz założenia o charakterze militarnym i kontrolnym nad wewnętrznymi i zewnętrznymi szlakami komunikacyjnymi (nazywane często w literaturze „strażnicami‖).

Formę grodu przybierały też niektóre klasztory (por. Kamińska 2018; tam starsza literatura).

W tym rozdziale w pierwszej kolejności omówione zostaną grody o cechach miejskich²²⁴ – założenia mieszczące wewnątrz swych umocnień ośrodki władzy i administracji świeckiej oraz duchownej, skupiające wokół siebie ludność (trudniącą się handlem, rzemiosłem czy rolnictwem) nie tylko ruskiego etnosu²²⁵. Dokładne opisy grodów –

224 Pojęcie grodu o cechach miejskich (w literaturze archeologicznej nazywanego niekiedy także ośrodkiem wczesnomiejskim lub protomiastem) nie jest równoznaczne z miastem lokacyjnym.

225 W świetle narracji PML w dużych grodach ruskich, zasiedlonych w dużej mierze przez Słowian, w inicjalnym okresie ich funkcjonowania, nie powinna dziwić obecność Waregów i pierwszych duchownych pochodzenia greckiego. W miastach ruskich przebywali też łacinnicy, posiadający swoje świątynie (np. znana ze

128 ich położenia, walorów obronnych i charakteru zabudowy, należą w źródłach do rzadkości – skoncentrowane na wydarzeniach politycznych latopisy ruskie i źródła z kręgu łacińskiego zawierają nieliczne tylko opisy oblężeń i walk w samych grodach (zgrupowania wojsk i bitwy często rozgrywały się na terenach otwartych, zwanych niekiedy polami²²⁶, walki miały też miejsce w pobliżu grodów, a także grabiono okoliczne wsie, nie próbując jednak atakować samego grodu), niemniej jednak w niniejszym rozdziale dokonana zostanie próba syntezy obrazu grodów Rusi południowo-zachodniej nakreślonego przez latopisarzy i kronikarzy.

Zanim omówione zostaną sztuczne umocnienia wczesnych miast Rusi południowo-zachodniej i elementy ich przestrzeni wewnętrznej, uwagę zwrócić należy na ich położenie, choć przekazy źródłowe na temat naturalnych walorów obronnych grodów ruskich są nieliczne. Pod 1145 r. w źródłach znajdziemy informację o strategicznym, bagiennym położeniu Dźwinogrodu²²⁷ nad Białką (Latopis kijowski... 40). Na grody ruskie Brześć i Bełz zwrócił uwagę w swych Rocznikach... Jan Długosz. O ile Bełz został jedynie zdawkowo określony jako gród chroniony lepiej przez swe położenia, aniżeli sztuczne obwarowania (Roczniki... ks. X, 75), tak położeniu Brześcia poświęcony został stosunkowo szczegółowy zapis cyt. [Brześć] Jest bowiem bardzo dobrze zabezpieczony przez naturę ciągnącymi się daleko w kierunku Polski bagnami i błotnistymi trzęsawiskami, a nadto korytem rzeki Bugu, która w tym miejscu rzadko ma brody tak, że może być uważana za port i bramę do ziem ruskich (Roczniki... ks. IX, 330-331).

Podstawowym elementem systemu obronnego każdego grodu były oczywiście wały, rozumiane jako element odgradzający przestrzeń osady od otoczenia. W okresie staroruskim, w odniesieniu do systemu obrony grodów, w źródłach pojawia się termin pochodny od słowa

„gród‖ (gorod, grad) - gorodnja (l. mn. gorodni) oraz termin mu pokrewny – gorodnicy (rzemieślnicy je wznoszący). Gorodni powszechnie identyfikowane ze zrębowymi smoleńskich gramot Niemiecka Bożnica, por. Раппопорт 1982, 87). W źródłach dotyczących Rusi Romanowiczów również pojawiają się wiadomości o obcokrajowcach przebywających w grodach ruskich na stałe. W Chełmie osiedlili się np. Niemcy i Lachowie (Kronika... 205), zaś po Włodzimierzu Wasylkowiczu płakali włodzimierscy Żydzi, Niemcy i „surożanie‖ (kupcy włoscy?; Kronika... przyp. 1782, 257). Ludność żydowska przebywała na terenie Rusi (w tym Rusi południowo-zachodniej) co najmniej od XI w., co poświadczają przekazy Ichuda ha-Kohena i Qalonimosa; Źrodła hebrajskie... 37, 41-44, 65-59).

226 Np. Pole Rożni w ziemi halickiej, wspomniane dwukrotnie w XII w. w Latopisie ławrientijewskim (Лаврентьевская... стб 270, 311) , znane z Kroniki halicko-wołyńskiej Bużkowskie Pole (Kronika... 240), czy chociażby sławne Kulikowe Pole na którym Dymitr Doński rozgromił Tatarów w 1380 r.

227 W rozdziale tym pominięta zostanie analiza walorów obronnych położenia samego grodu lub jego obronność zawarta w nazwach grodów, gdyż w tym celu powstały słowniki etymologiczne i osobne prace poświęcone onomastyce ruskiej (tam też należy szukać genezy nazwa typu Dzwinogród, Ostróg, Murawica, Stołpie etc.) np. Czapla 2011, Kowalczyk 1992, Makarski 1999, Етимологічний..., Нерознак 1983 i in.

129 skrzyniami, izbicami²²⁸, stosowanymi zarówno do budowy wałów, jak i w okresie późnejszym - mostów (Poppe 1962, 10; Раппопорт 1956, 123-124). Na szczycie takich drewniano-ziemnych wałów znajdowały się osłony (rozumiane zazwyczaj jako mniej lub bardziej rozbudowane stanowiska dla obrońców grodu, zaopatrzone w przedpiersia) – tzw.

zaboroły (l. poj. zaboroła lub zabrała, oryg. „на заборолѣхъ‖ we Włodzimierzu śmiertelnie raniony został Mścisław, syn Światopełka; Poppe 1962, 20-21; ДРСМЭ, 199, 563-565;

Ипатьевская... стб 274). W Pateryku Kijowsko-Pieczerskim (źródle powstającym co prawda przez stulecia, począwszy od wieku XIII, lecz wpisującym się w dorobek szeroko rozumianej kultury staroruskiej) również wspomniano o drewnianych konstrukcjach wałach Włodzimierza Wołyńskiego w końcu XI w. (por. Pateryk... przyp. 254, 244, jest to odwołanie się do wydarzeń znanych już PML). Przez zaboroły w Uszycy w 1159 r. przeskakiwali smerdowie według Latopisu kijowskiego (w polskim tłumaczeniu nazwano je „grodzeniami‖

por. Latopis kijowski... 142). Kolejnym terminem związanym z umocnieniami jest ostrog (ostróg), rozumiany jako ostrokół, okół, umocnione podgrodzie (Poppe 1962, 47; ДРСМЭ, 563), lecz nie jest to jedyne znaczenie tego słowa. W późniejszych czasach ostróg oznaczać mógł gródek umocniony częstokołem (np. ostrogi kozackie). Ok. 1146-1147 r. książęta koalicji Wsiewołoda Olegowicza podpalili ostróg wokół Dźwinogrodu (Latopis kijowski...

43)²²⁹. Jak podsumowali zagadnienie terminologii umocnień grodowych, np. P. Rappoport (1956, 119-120) czy K. S. Nosov (2010, 30-31), do XIII w. częstokoły mogły być nazywane również tynem lub stołpem (bowiem w 1051 r. Jarosław Mądry:цр квь велику и манастырь . ѡградиша столпъємь por. Ипатьевская... стб 147)²³⁰, lecz zazwyczaj wszelakie umocnienia nazywane były po prostu „grodem‖ lub ścianą (стена), bez podawania szczegółów ich konstrukcji.

Fosy (rowy) towarzyszące wałom wspomniane zostały już w PML, zarówno jako urządzenia „stałe‖, jak i elementy tymczasowo wzniesionych umocnień²³¹. Zagadnieniem terminologicznym, związanym z umocnieniami w postaci wałów i rowów wypełnionych

228 Choć źródła pisane z reguły milczą na temat budulca, występuje w nich zazwyczaj, od PML począwszy określenie „rąbania‖ grodów (por. np. Ипатьевская... стб 8, cyt. и сруби городокъ малъ), świadczące o tym, iż znakomita większość założeń obronnych grodów ruskich była drewniana (Раппопорт 1956, 118).

229 Oryg. пожгоша . ѡколо его. ѿ ѡстръгъ первъıи дн ь (Ипатьевская... стб 320).

230 Jest to również jedna z nielicznych wzmianek o umocnieniach staroruskich klasztorów.

231 Najwcześniejsze wzmianki na temat rowów dotyczą centrum wydarzeń politycznych X w., czyli Kijowa.

Pod rokiem 975 wspomniany został „klasyczny‖ system umocnień Owrucza z rowem i przerzuconym przez niego mostem prowadzącym do bramy grodu, zaś w 980 r. Włodzimierz miał okopać się pod Kijowem podczas szturmowania grodu (w Kijowie bronił się wówczas Jaropełk) – były to umocnienia tymczasowe, lecz z perspektywy XII-wiecznego pisarza „jest rów [ten] po dziś dzień‖ (PML, 60-61).

130 wodą (lub ogólnie wód chroniących grody), są wspominane m. in. w Latopisie kijowskim (w kontekście ataku na Łuck)²³² i KHW (Kronika....137) groble. W pracach poświęconych terminom architektonicznym, występującym w źródłach staroruskich, grobla oznaczać mogła:

rów, fosę, wał, tamę, pomost, nasyp, wał usypany przez bagna (ДРСМЭ, 564; Раппопорт 1956, 114; Poppe 1962, 12). Jak twierdził P. Rappoport (1956, 114, 119-120), zarówno wały, jak i towarzyszące im rowy do XIII w. nie posiadały oddzielnych nazw, stąd właśnie w źródłach pojawia się zbiorcze ich określenie – grobla (do opinii tej przychylili się prawdopodobnie twórcy hasła w ДРСМЭ). Sam termin „rów‖ (ров) upowszechnił się dopiero w XVI w. (Носов 2010, 75), choć spotkać go można już PML (wspomniany już rów Włodzimierza w Dorogożyczach pod Kijowem por. Ипатьевская... стб 64) czy w Kronice halicko-wołyńskiej przy opisie oblężenia Sandomierza w 1260 r. (Kronika... 212;

Ипатьевская... стб 853).

W odniesieniu do kolejnego elementu umocnień grodowych – wież – w źródłach staroruskich spotkać można kilka terminów (por. Раппопорт 1956, 135), z których w pierwszych wiekach piśmiennictwa ruskiego najczęściej stosowanym jawi się stołp, rzadziej zaś terminy wieża lub basznja. Najbardziej znanym przykładem zastosowania nazwy stołp na Rusi Romanowiczów jest „gródek‖ Stołpie, nazwa którego pochodzi od znajdującej się w nim wieży (Kowalczyk 1992, 49). Z epoki Romanowiczów pochodzi szereg informacji o wieżach grodowych. KHW wymienia powstałą za Daniela Romanowicza²³³ wieżę (wieżę)²³⁴ w Chełmie (drewnianą, ale na kamiennej podmurówce, pobieloną) oraz wzniesione w 2.

połowie XIII w. murowane obiekty (stołpy) w Kamieńcu nad Leśną, Brześciu i Czartorysku, podając nawet ich wysokość (por. Kronika.... 206, 265, 268, 272). O wiele rzadziej wzmiankowane były w źródłach wieże drewniane, wkomponowane w system wałów grodowych, wzniesione z naturalnego w budownictwie grodowym surowca – drewna.

232 Cyt. Piesi zaczęli uciekać do grodu groblą (Latopis kijowski.... 84) oryg. бѣжащимъ же пѣшьцемъ к городу по гребли (Ипатьевская... стб 390). Tłumacze latopisu kijowskiego uznali, iż w przekazie chodziło o rów lub fosę (Latopis kijowski... przyp. 570, 84), jednakże zastanowić się można czy w przypadku położonego na terenach podmokłych nad Styrem Łucka nie łatwiej byłoby uciekać wałem, rodzajem suchego nasypu niż fosą.

233 W świetle Roczników... (ks. VII, 57) Jana Długosza, książę Daniel był na tyle sprawnym budowniczym, iż nawet w okresowo zajętym przez siebie Lublinie, w 1244 r. wznieść miał nie tylko murowaną wieżę z cegły, ale i nowe obwałowania zamku i grodu. Dyskusję na temat źródeł, którymi posługiwał się Długosz oraz stanu badań nad wieżą zamkową podsumował ostatnio J. Chachaj (por. 2019).

234 Cyt. вежа же средѣ города высока . коже бити с не ѡкрс тъ града под сздана каменеемь вь высотоу . е ı . лакотъ . создана же сама . девомъ тесанымъ . и оубѣлена ко сыръ . свѧтѧщисѧ на всеи стороны (Ипатьевская... стб 844).

131 Domyślnie drewniany element umocnień („wieże‖)²³⁵ Włodzimierza Wołyńskiego został wspomniany w PML, podczas szturmu grodu w 1097 r. (PML, 212), choć, jak twierdzą badacze ruskiej sztuki wojennej (Раппопорт 1961, 135-136, Носов 2010, 23), termin „wieża‖

w odniesieniu aż do 1190 r. nie odnosił się do elementu umocnień grodowych, lecz m. in. do swego rodzaju machin lub technik oblężniczych.

Bramy, czyli kolejne podstawowe elementy obwałowań grodowych (książęta mieli przecież „zamykać‖ się w grodach), z nazwy wspominane są stosunkowo rzadko (uwagę latopisarzy przykuły np. tzw. Złote Bramy w Kijowie i Włodzimierzu nad Klaźmą, obie murowane, z cerkwiami nadbramnymi²³⁶ czy np. bramy perejasławskie Bramy: Biskupia i Kniaziowa²³⁷ lub nowogrodzkie: Kurska i Czernihowska²³⁸). Z terenu Rusi Halickiej znana jest źródłom jedna z bram Halicza, która nosiła nazwę Niemieckiej (Kronika... 155), której nazwa nawiązuje do „etnicznej‖ grupy nazw bram grodowych, takich jak bramy: Lacka (Kronika... 161) i Ugorska w Kijowie (Latopis kijowski... 104). Z XII w. pochodzą wiadomości o 2 bramach Włodzimierza (Wołyńskiego): Grydszyna i Kijowskiej, położonej

„podle łąki‖ (Latopis kijowski... 135).

Z bramami oraz rowami (fosami) grodów ruskich związane jest naturalnie zagadnienie mostów²³⁹ i pomostów, a także innych przepraw przez wodę. Mimo, iż większość grodów zakładana była nad większymi lub mniejszymi ciekami wodnymi, a transport rzeczny odgrywał na Rusi rolę kluczową²⁴⁰, wzmianki źródłowe o mostach są nieliczne, gdyż narracja

235 Cyt. Дв дъ [...] пустиша къ граду подъ вежами (Ипатьевская... стб 246-247).

236 Latopis kijowski... 105, 209; Лаврентьевская... стб 379, 461-463. Na temat Złotych Bram i ich cerkwi por.

także Раппопорт 1982, 15-16, 56.

237 Latopis kijowski... 26. Jedna z bram perejasławskich posiadała cerkiew (nadbramną) św. Teodora, później zaś, według źródeł, dobudowano do niej „wał murowany‖ (PML, 161-162). Jest to jedna z rzadkich wzmianek na temat umocnień murowanych na terenue domongolskiej Rusi.

238 W Latopisie chodziło o bramy Nowogrodu Siewierskiego (Latopis kijowski... 50).

239 W piśmiennictwie staroruskim słowo „most‖ i jego pochodne (np. mostnicy) związane być mogło nie tylko przeprawami przez wodę, ale i np. z budowy dróg lub moszczeniem dowolnych powierzchni (Dąbrowski 2019, 299). W jednym kontekście drogi i mosty wystąpiły np. w PML, gdy chcący iść na Jarosława Włodzimierz Wielki rozkazał w 1014 r. cyt. „trzebić drogi i mościć mosty‖ (PML, 102) oryg. и рче Володимиръ . теребите путь и мосты мостите . хотѧше бо ити на Ӕрослава (Ипатьевская... стб 115). W XI w. mostowniczy stanowić mieli wysoce wykwalifikowaną grupę rzemieślników wykonujących prace inżynierskie związane z poczynaniami wojskowymi Jarosława Mądrego. Na pocz. XII w. (za panowanie Włodzimierza Monomacha) źródła odnotowują most przerzucony przez Dniepr – badacze przypuszczają, iż nie był to jeszcze most stały.

Rzemieślnicy ruscy podczas akcji militarnych działali dość sprawnie, gdyż mosty przez Don przez bitwą na Kulikowym Polu (1380 r.) przerzucić mieli w ciągu jednej nocy (Szulta 2008, 85).

240 Szlaki handlowe na Rusi, od tych dalekosiężnych (np. od Waregów do Greków) po szlaki regionalne, opierały się w dużej mierze na sieci rzecznej. Łodzie z solą z Udecza (które zatonęły w Dniestrze) pojawiły się np. w Latopisie kijowskim (167-168), zaś w Pateryku Kijowsko-Pieczerskim (226-227) wspomniani zostali

132 źródeł skupiona była głównie wokół kampanii militarnych, lecz nie ich szczegółów

„technicznych‖ – w konsekwencji mosty wspominane są zdawkowo, mimochodem, zazwyczaj przy opisie działań militarnych (por. Dąbrowski 2019). Za najstarszą wzmiankę o ruskim moście uchodzi zapis pod 975 r. w PML (60), dotyczący mostu, rowu (grobli) i bramy grodu Owrucz (ziemia kijowska). W odniesieniu do południowo-zachodniej części Rusi, znane są krótkie wzmianki o mostach (pomostach) grodowych np. w Łucku²⁴¹ oraz rzecznych (most na Horyniu)²⁴², nieznane są jednak szczegóły ich konstrukcji. Kolejnym „grodowym‖

mostem wspomnianym w źródłach (pod 1211 r.) był most w Szumsku, gdzie pojmano Romana Igoriewicza (Kronika... 107)²⁴³. Następnie, pod 1230 r., wspomniano (spalony) most na Dniestrze w pobliżu Ugolników²⁴⁴. Ze wzmianki z KHW z 1233 r. dowiadujemy się o moście przez Styr, położonym niedaleko Peremyla (Kronika... 139, 147; Dąbrowski 2019, 301-302). W Kronice pojawia się także pierwsza informacja o moście zwodzonym (z żurawiem), lecz dotyczy ona grodu polskiego²⁴⁵ - Kalisza (Kronika... 136). Ciekawe spostrzeżenie na temat braku informacji na temat mostów zwodzonych z terenów dawnej Rusi poczynił P. Rappoport - w Latopisie nikonowskim i woskriesienskim w XV w. wspomniano most zwodzony²⁴⁶ w Krzemieńcu, mieście już wówczas nie ruskim, a (cytuję:) „polsko-litewskim‖ (Раппопорт 1956, 134). Ostatnim „wodnym‖ zagadnieniem związanym z grodami (lub osadami otwartymi) są ulokowane w pobliżu nich innego rodzaju przeprawy lub wypłycenia koryta rzek, o których świadczyć mogły ich nazwy (np. Brody, Pław; por.

katalog).

Cerkwie prawosławne (i inne świątynie, nazywane np. bożnicami) w latopisach pojawiają się często, niekiedy są jedyny znanymi obiektami z poszczególnych grodów (np.

kupcy Haliccy i „łodzie z Przemyśla‖, grodu położonego nad stosunkowo niewielkim, w porównaniu do Dniestru czy Prypeci, Sanem.

241 Most (grodowy) w Łucku wspomniany został w Kronice halicko-wołyńskiej przy okazji nieudanego ataku Kuremsy ok. 1256 r. – grodzianie spalili wówczas rzeczony most, by nie dopuścić do grodu Mongołów (Kronika... 204).

242 W pobliżu Dorohubuża znajdować się miał most zburzony przez Włodzimierza Andrzejowicza (Latopis kijowski .... 177).

243 Za zwrócenie uwagi na ten przekaz dziękuję D. Dąbrowskiemu.

244 Ugolniki uznaje się za osadę wiejską w okolicach Halicza (Kronika... przyp. 462, 139).

245 Podobnie, jak w przypadku innych obiektów wykonanych z materiałów mniej trwałych niż kamień, choć nie ma pisemnych ani archeologicznych dowodów na istnienie mostów zwodzonych na Rusi, użytkowania ich już w XIII w. mie można zupełnie wykluczyć (por. Dąbrowski 2019, przyp. 19, 301).

246 W latopisach wspomniano przy tej okazji także tzw. vozvod (возвод), czyli „wzwód mostowy, urządzenie do uruchamiania mostu‖ (por. Poppe 1962, 5).

133 Hrubieszówa²⁴⁷ czy Żydyczyna). Każdy większy („stołeczny‖) gród (np. Chełm, Halicz czy Włodzimierz) posiadał ich kilka. Sobory, czyli cerkwie katedralne, znajdowały się w Haliczu (sobór p. w. Zaśnięcia NMP), Włodzimierzu (sobór p. w. Zaśnięcia NMP, zwany też soborem św. Bogurodzicy), Przemyślu (?)²⁴⁸, Łucku (?)²⁴⁹, Chełmie (cerkiew św. Bogurodzicy, po przeniesieniu biskupstwa z Uhruska w latach 40. XIII w.; Kronika... 122-124; Скочиляс 2010). Źródła, wspominając grodowe cerkwie, podkreślają zastosowany do ich wzniesienia budulec (występują w nich sformułowania takie, jak „kamienna‖²⁵⁰ lub „białokamienna‖). Na tle tych przekazów wyróżniają się dość szczegółowe opisy świątyń chełmskich: cerkwi św.

Jana Złotoustego (której okna upiększone były „szkłami rzymskimi‖), św. Trójcy, św. św.

Kosmy i Damiana (cerkiew ta posiadać miała nawet sad) oraz cerkwi Bogurodzicy, zawarte w KHW (por. Kronika... 205-208). Z opisu tych świątyń wnioskować można, iż były to budowle wzniesione w duchu architektury bizantyjsko-ruskiej (więcej na temat analizy opisów cerkwi chełmskich por. Smorąg-Różycka 1999, 16-22). Na ostatnich kartach Kroniki podane zostały także elementy wyposażenia niektórych cerkwi, ofiarowane im przez księcia Włodzimierza Wasylkowicza (Kronika... 265-268).

Cerkwie grodowe (w tym klasztorne), od momentu pojawienia się na Rusi, występują w źródłach jako miejsca pochówków książąt i ich rodzin²⁵¹ np. w Przemyślu spoczął Wołodar²⁵², w Haliczu zaś np. Rościsław, syn Iwana Berładnika (w monastyrze św. Jana), Jarosław Ośmiomysł (w Soborze NMP), w Chełmie, w cerkwi Bogurodzicy złożono ciało Daniela Romanowicza i jego syna Szwarna, a we Włodzimierzu pochowano Włodzimierza

247 Wzmianki źródłowe niejednokrotnie wspominają modlitwę do danych świętych, bez jednoznacznego ukazania na ich miejsce np. cyt. Данило (...) ѣдоущоу же емоу . до Гроубешева (...) самъ помоливсѧ ст моу Николѣ и реч воемь своемь. аще сами боудоуть Татарове . да не внıдеть оужасъ во срд це ваше (Ипатьевская... стб 830), w polskim tłumaczeniu: Daniel (...) jadąc zaś do Hrubieszowa (...) sam polecił się św.

Mikołajowi i rzekł wojom swoim: „Jeśli sami będą Tatarzy, niechaj nie wejdzie zgroza w serca wasze (Kronika.... 195), stąd istnienie kilku obiektów, np. wspomnianej Hrubieszowskiej cerkwi (?) św. Mikołaja pozostaje dyskusyjne.

248 Źródła staroruskie nie wspominają o wezwaniu cerkwi wyniesionej do rangi soboru. W kwestii XIII-wiecznej eparchii przemyskiej i pierwszej katedry por. np. Скочиляс 2010, 149-152.

249 Informacja o biskupstwie łuckim pojawia sie w źródłach ruskich dopiero przy okazji spisu darowizn Włodzimierza Waylkowicza, pod koniec KHW (Kronika....266), jednakże zdaniem badaczy biskupstwo powstać mogło znacznie wcześniejm nawet w pocz. XIII w. (pewnym jest, iż przed 1282 r. pojawiło się ono w źrodłach greckich; por. Kronika... przyp. 1869, 266; Senyk 1993, 143; Голубинский 1904, 700; Купша 2011, 21).

250 Określenie to mogło jednak oznaczać nie tylko budowlę kamienną, lecz także ceglaną (ogólnie, murowaną;

Poppe 1962, 26-27).

251 Według I. Panovej (2004, 44) źródła pisane z XI-XV w. zawierają ok. 70 wzmianek o takich pochówkach w 23 ruskich grodach.

252 Informację o miejscu pochówku księcia podał jedynie Jan Długosz (Roczniki... ks. IV, 370).

134 Wasylkowicza²⁵³ i księcia litewskiego Wojsiełka (w klasztorze św. Michała; por. Kronika....

224; Ипатьевская... стб 656, 665). W źródłach trudno jest znaleźć informacje o grodowych cmentarzach, miejscach pochówków na terenie otwartym, ale wspominane bywały obiekty sepulkralne, takie jak kurhany. Dawne mogiły, przypominające o wareskiej przeszłości grodów, były znanymi punktami krajobrazu grodowego (np. mogiły Askolda, Dira i Olega w Kijowie oraz Czarna Mogiła pod Czernihowem²⁵⁴, Mogiła Halicza). W przypadku Halicza dawny kurhan miał znaczenie szczególne, bowiem jak przekornie rzekł jeden z przywódców haliczan do Mścisława Niemiego cyt. „Książę, już na Haliczowej mogile posiedziałeś, to tak, jakbyś w Haliczu panował‖ (Kronika... 102).

Place i targi - podobnie, jak inne elementy przestrzeni grodowo-miejskiej w źródłach pojawiają się sporadycznie, zazwyczaj przy okazji wydarzeń politycznych. Prócz swej funkcji handlowej, place (targowiska) spełniały rolę miejsc wieców (por. np. PML, 134). Place targowe znajdowały się zazwyczaj na płaskim, otwartym terenie poza granicami grodu (Тихомиров 1956,248-249).

Pałace i dwory (możnowładcze, władycze, bojarskie) na Rusi położone były na terenie grodów lub poza nimi (czasem stanowić mogły osobne grody, o czym poniżej). Dwór oznaczał „dwór, zagrodę, zespół zabudowań mieszkalnych i gospodarczych‖ (Poppe 1962, 13). Pierwsze wzmianki o kijowskich dworach, rozumianych jako budynki rezydencjonalne (murowane lub drewniane), znajdujemy w PML, gdzie zastosowano terminy terem, dvor teremnyi (Ипатьевская... стб 44), i dvor (np. dwór Nikifora, Krasny, Jarosława i in.; PML, 223, 321). We Włodzimierzu znajdować się miał „dwór Wakiejowy‖ (cyt. оу дворѣ Вакѣевѣ, Ипатьевская... стб 236), do którego przewieziony został oślepiony Wasylko (PML, 205-207) i dwór bogatego (Niemczyna) Markołta, wspomnianego w KHW (Kronika...

224). W połowie XII w. „zamiejski‖ dwór książęcy (Władymirka Wołodariewicza) znajdować się miał w zakolu Sanu w pobliżu Przemyśla (Latopis kijowski... 114), drugi w Haliczu – na dworze tym znajdowała się cerkiew św. Zbawiciela (Spasa; Latopis kijowski...

121). Pewna sugestia na temat istanienia „domów‖ książęcych w Brześciu, Kamieńcu i Bielsku pojawia się także w KHW, gdy: pojechał Jerzy [Lwowicz] precz z grodu z wielkim

253 Pogrzeb księcia (na tle innych latopisarskich relacji o śmierci przedstawicieli elit) został opisany bardzo szczegółowo - wraz z elementami obrządku pogrzebowego i aktem „zamurowania‖ grobu we włodzimierskim soborze (por. Kronika... 256, 264), na co zwróciła uwagę I. Panova (2004, 34-35).

254 Opisy ich położenia (z perspektywy rozplanowania tych grodów w XII w.) znajdziemy w PML (18) i w Latopisie kijowskim... (67).

135 wstydem, pograbiwszy wszystkie domy stryja swojego. I nie ostał się kamień na kamieniu ani w Brześciu ani w Kamieńcu, ani w Bielsku (Kronika... 270).

Skoro termin „gród‖ (gorod, grad) nie oznaczał jedynie osady o cechach miejskich, przyjrzyjmy się obrazowi innych grodów znanych ze źródeł pisanych. Grody, jako własności (dwory) bojarskie ziemi halickiej to np. Gołe Góry, włość Klimjaty (Kronika... 143) czy Wisznia bojarzyna Filipa (Kronika... 141). Zagadnienie grodów prywatnych rozwinięte zostanie w części archeologicznej niniejszego rozdziału. Grodami najprawdopodobniej mogłyby być także niektóre rezydencje (dwory) książęce, położone poza granicami grodów stołecznych. Nazwy takich miejsc wystąpiły w KHW – za samodzielne dwory uznać można Gaj w pobliżu Łucka (cyt. Miejsce to było piękne i zabudowane różnymi budowlami. Cerkiew zaś była w nim przedziwnym pięknem jaśniejąca) i Raj²⁵⁵ (Kronika... 245, 250). Rezydencje te należały do Mścisława Daniłowicza i Włodzimierza Wasylkowicza.

Klasztory, położone w na terenie grodu, a także w bliższej lub dalszej odległości od grodu centralnego lub funkcjonujące samodzielnie w odosobnionym miejscu np. „na Połoninie‖ (Kronika.... 216) posiadać mogły własne urządzenia obronne lub przynajmniej wytyczone granice – z przywołanej już wyżej wzmianki z PML dowiadujemy się, iż w 1051 r.

monastyr pieczerski obwiedziony został ostrokołem (Ипатьевская... стб 147). W źródłach wspominane były też inne elementy umocnień klasztorów, mianowicie ich bramy (por. np. w opisie ataku Połowców na klasztor pieczerski w PML, 178). W źródłach dotyczących Rusi Halicko-Wołyńskiej w zasadzie nie występują informacje na temat wyglądu klasztorów (dowodów na istnienie urządzeń obronnych monastyrów dostarczyły za to badania archeologiczne).

Grody - rozumiane jako placówki typowo militarne chroniące duże ośrodki wczesnomiejskie, punkty graniczne, strażnice na szlakach handlowych, z rzadka definiowane były w źródłach wprost²⁵⁶, a o ich znaczenia wnioskować trzeba z kontekstu wzmianki (co, zdaniem autorki, doprowadziło do namnożenia w literaturze niezweryfikowanych informacji na temat poszczególnych grodów latopisowych i błędnego nazywania ich np. fortecami

255 Co ciekawe, jeden z położonych w pobliżu Kijowa dworów (należących do Jerzego Dołgorukiego), również nazywano „Rajem‖ (Ипатьевская... 489).

256 Termin крепость (twierdza, umocnienia), co prawda pojawił się w źródłach już w odniesieniu do 1097 r., a następnie pod 1219 r., lecz w stosunkowo późnych latopisach - woskriesieńskim i nikonowskim. Do XVI w.

termin ten spotykany jest w źródłach rzadko (Носов 2010, 19, 21).

136 granicznymi²⁵⁷, wbrew ich położeniu geograficznemu, a czasem nawet w obliczu niemożności zidentyfikowania obiektu w terenie). Za obiekty o dużym znaczeniu militarnym można byłoby uznać stojące na drodze Burundaja Daniłów, Stożek i Krzemieniec, których umocnienia zmuszeni byli znieść książęta Lew i Wasylko (Kronika... 210). W przypadku latopisowych grodów Rusi południowo-zachodniej, o wiele więcej informacji o charakterze danego grodu są w stanie dostarczyć nam znaleziska archeologiczne.

Ostatnim zagadnieniem, któremu, zdaniem autorki, nie poświęcono dotąd wystarczająco wiele uwagi, są znane ze źródeł historycznych refugia i inne sposoby radzenia sobie ludności grodzkiej (i także wiejskiej) w obliczu niebezpieczeństwa. W mniejszym stopniu chodzi tu o wykorzystywanie budowli murowanych, choć wiadomo, iż w czasie najazdów ludność chroniła się w takich budowlach, głównie cerkwiach i kościołach (np. w odniesieniu do ataków mongolskich w Kijowie była to Cerkiew Dziesięcinna w 1240 r., a w 1259 r. ludność Sandomierza chroniła się w kościele NMP)²⁵⁸, a bardziej o konkretne urządzenia obronne: wały podłużne²⁵⁹ i grody schronieniowe. Wiadomości o takich obiektach pochodzą z ziem sąsiadujących z Rusią - wał podłużny („siedmiomilowy‖) chroniący ludność polską i jej dobytek przed zakonem krzyżackim został wspomniany przez Jana Długosza pod 1330 r. (Roczniki... ks. IX, 202). Również z epoki Romanowiczów pochodzi informacja o

„osieku w lesie, pełnym ludzi i dóbr‖²⁶⁰ w pobliżu Sandomierza (Kronika... 233). Temat ten rozwinięty zostanie w części archeologicznej niniejszego rozdziału, niemniej jednak wart jest dalszych studiów historycznych.

Podsumowując dostępne nam przekazy pisane na temat grodów, z perspektywy

Podsumowując dostępne nam przekazy pisane na temat grodów, z perspektywy