O południowym zasięgu władztwa Romanowiczów informuje pośrednio KHW pod 1245 r., gdy Daniel Romanowicz podszedł pod Halicz, zebrawszy wojów ziemi halickiej „od
93 Pojęcie stref buforowych w odniesieniu do pograniczy świata osadnictwa słowiańskiego z koczownikami nie jest niczym nowym. Na kilkusetletnie nawet funkcjonowanie stref buforowych, nazwanych „strefami strachu‖
zwrócił uwagę A. Černecov (por. 2003, 13-14) .
94 Zupełnie niepoparta źródłami jest notka dotycząca Lubaru ze zbiorowego wydawnictwa Ukraina: okres litewski (Україна: литовська доба... 73), gdzie Lubar miał być stolicą udziału Lubarta od 1324 r.
54 Borbki95 aż do rzeki Uszycy i Prutu‖ (Kronika... 139). W odniesieniu do krajobrazu południowo-wschodnich rubieży dzierżawy Romanowiczów, obserwujemy rodzaj naturalnego korytarza przez Pokucie i Ponizie (późniejsze Podole) prowadzącego w strefę stepową. Ostatnim wspomnianym w źródłach przyczółkiem władzy Romanowiczów była do 1252 (lub 1253 r.). Bakota, uważana za gród centralny Ponizia (Kronika.... 194). Gród ten rzeczywiście jawi się jako najsilniejszy ośrodek Ponizia i umownie wyznaczać może granicę politycznych wpływów ruskich w XIII w. (zwłaszcza, iż jako jeden z niewielu ośrodków regionu kontynuowała swoje funkcjonowanie w późnym średniowieczu, co poświadczają źródła pisane i kartograficzne)96 w granicach Podola (por. katalog). W kwestii samego Podola poruszyć należy jeszcze jeden problem: ze względu na pojawienie się w źródłach pisanych zamków takich, jak Kamieniec, Skała Podolska, Czerwonogród czy Jazłowiec „grody‖ te nie zostały przez autorkę uznane za włości Romanowiczów, choć w literaturze historyczno-krajoznawczej pojawiają się próby datowania najstarszy faz ww. obiektów na XII-XIII w.
(por. Р. Підставка 2010; 2012; Р. Підставка, М. Сивий 2017; О. Пламеницька 1994; 2002;
2010; 2012). Są to z reguły publikacje w czasopismach o małym zasięgu, które charakteryzują się słabym uzasadnieniem tak wczesnego datowania zamków znanych ze źródeł historycznych z 2. połowy XIV w. oraz z późniejszych. W każdym przypadku takich publikacji pierwotnym założeniem miała być „wieża-donżon‖, zupełnie obca architekturze regionu w tym okresie (za podstawę datowania służą często fragmenty ceramiki naczyniowej, lecz nie podaje się ich kontekstu stratygraficznego; por. katalog: Kamieniec Podolski, Iłowecz, a także bukowiński Chocim).
Ciekawą, lecz niezweryfikowaną archeologicznie i pozbawioną podstaw źródłowych, koncepcję południowego zasięgu ziemi halickiej (przynajmniej w okresie staroruskim), która przemknęła w zasadzie bez echa w nauce, przedstawił B. Tomenčuk (2008, 5-6). Wedle jego wizji ziemię halicką od południowego-wschodu zamykały tzw. Trajanowe Wały, czyli wały podłużne położone na mołdawsko-ukraińskim pograniczu (por. SSS, t. VI, 125)97. Jeśli przyjąć taką wizję, w skład ziemi halickiej wschodziła Wysoczyzna Chocimska oraz spory
95 Dopływ Dniestru.
96 Bakota jako zamek widnieje np. na mapie Polski Wacława Grodeckiego (1579 r.) źródło:
https://dawnemapykrakowa.pl/map/1579-mapa-polski-waclawa-grodeckiego/#7/50.043/30.130/1579_Polska-osm_podklad_czb dostęp: 01.03.2019
97 Nieścisłość w słownikowym haśle wychwyciła E. Kowalczyk (1982, 289-290): są to wały między Brazda lui Isac i Brazda lui Tatar Bunar (zwane Górnym Wałem Trajana lub, z rzadka, Wałem Żmijowym), a nie wały o podobnej nazwie w Rumunii. Wały te, łączone hipotetycznie z okresem wpływów rzymskich (zob. SSS, t. VI, il.
150) położone są daleko na południe od najbardziej wysuniętych na południe grodów ruskich znanych źródłom.
55 fragment Wysoczyzny Siekierzańskiej, skąd biorą swe źródła dopływy Prutu. Strefą graniczną ze stepem miała być Wysoczyzna Bielska (od miasta Bielcy - Balţi w Mołdawii), na której obszarze położone są wspomniane wały.
Dalej na południowy-zachód od Ponizia rubieże władztwa Romanowiczów stanowiła dzisiejsza Bukowina i tzw. ziemia szypińska, znana głównie ze źródeł XIV-XV w. (Возний 2009, 179-182). Ziemia ta stanowi punkt wyjścia do rozważań na temat wpływów politycznych i kulturowych na ziemiach położonych na południe od dobrze (lub przynajmniej wystarczająco, by wnioskować o ich ruskości) poświadczonych źródłowo i (lub) archeologicznie grodów, takich jak Wasiliew czy położone na przedmieściach Czerniowców Lenkivci nad Prutem. W jej granicach znajdować miał się np. Chocim (z terenu którego pochodzą znaleziska ceramiki staroruskiej, a nawet wysnuwane są teorie na temat ruskiej genezy zamku (por. katalog), położone nieopodal Czerniowców Cecyno (por. katalog) i tajemniczy Chmielów (por. katalog). Nie kwestionując „autochtonicznej‖ w realiach XIV w.
„ruskości‖98 sporej części osadnictwa ziemi szypińskiej nie można jednak powiązać wprost znajdujących się na jej terenie grodów, które przecież łączyć już wówczas należy z inwestycjami „państwowymi‖, a w świetle najnowszych hipotez zainteresowanymi w zagospodarowaniu jej mogli być władcy Węgier (Пивоваров 2010, 369; Федорук 2012) i sami hospodarowie mołdawscy.
Związana z Poniziem (rozumianym w szerokim znaczeniu tego terminu) jest kwestia władztwa Rościsławowiczów sięgającego po dolny bieg Dunaju. Kwestia ta pojawia się w literaturze naukowej przede wszystkim odniesieniu do wieku XII. W stuleciu tym był to obszar wpływów nie tylko Rusi, ale również Bizancjum, Bułgarii i Połowców. We współczesnej nauce istnieje kilka koncepcji na temat przynależności politycznej ziem położonych na południe od Rusi (tzw. Berładzi99, Kumanii, ujścia Dunaju): od ziemi niczyjej, swoistych „dzikich pól‖ (Котляр 1998, 143-148) po nazwanie tych ziem m. in. przez L.
Vojtovyča (2015, 58; 2020, 156) wołością „dniestrzańsko-berładzką‖ należącą do państwa halickiego, a późnej do Romanowiczów. Problem ewentualnej przynależności politycznej terytorium Ponizia do Rusi (rozumianego jako dorzecze dolnego biegu Dunaju, a nie region
98 W pewnym sensie podkreślonej przecież poprzez wspomnienie Cecyna (?) i Chocimia w Spisie grodów ruskich (Tихомиров 1979, 96-99). Temat pojęcia „ruskości‖ w źródle podjęty zostanie poniżej.
99 Latopisowa Berładź była krajem tzw. brodników – bliżej nieokreślonej etnicznie ludności trudniącej obsługą transportu wodnego na trudnych odcinkach (Котляр 1998, 149-150).
56 Rusi Halickiej znany z latopisów XIII w.) rozpatruje się w oparciu o źródła historyczne i archeologiczne.
Jako najważniejszy argument przemawiającym za rozciągłością władzy książąt halickich po Dunaj, w dyskusji naukowej przywoływany jest epizod Iwana Berładnika, opisany w Latopisie kijowskim i niejako potwierdzony gramotą księcia-wygnańca (która jednak najczęściej uznawana jest przez badaczy za falsyfikat; por. Козачок 2017, 64).
Kolejnym źródłem, na które historycy zwracają uwagę, gdy mowa jest o halickim panowaniu po Dunaj jest Słowo o wyprawie Igora (Войтович 2015, 62-63; Рожко 1990, 89), w którym mowa o grodach na Dunaju zbudowanych przez Jarosława Ośmiomysła. Z punktu widzenia archeologii, o braku granicy „dniestrzańskiej‖ świadczyć mogą stanowiska grodowe położone na południe od linii Wasylów-Onut-Bakota-Uszyca-Kuczełmin-Kalius100, takie, jak Alčedar (kon. IX-XII), Ekimaucy (X-XI w.), grodziska w pobliżu wsi Rud’ i Łukaszewka, z IX/X–
XIII w. czy datowane na XII-XIII grodzisko w Mereńovce (Моця 2005, 135; Русанова, Тимощук 1981, 74-82). Wschodniosłowiańskie wpływy kulturowe widoczne są choćby w znaleziskach archeologicznych, gdyż z terenów położonych w dolnym biegu Dunaju pochodzą grupowe znaleziska wyrobów ruskich (enkolpiony, przęśliki z różowego łupku, biżuteria i in.; Коновалова, Перхавко 2000, 179). Nie wdając się w dyskusję na temat południowego zasięgu realnej władzy książąt halickich w XII stuleciu (które pozostaje poza ramami chronologicznymi niniejszej pracy), autorka przyznaje, iż należy stwierdzić pewne wpływy polityczne Rusi w regionie (które jednakowoż nie są wyrażone w źródłach pisanych w sposób jasny). Zdaniem autorki, stan dyskusji naukowej, a także epizodyczny charakter oraz nietrwałość halickiej (ale również bizantyjskiej) kontroli nad obszarem dorzecza dolnego Dunaju trafnie podsumowała ostatnio O. Kozačok (por. Козачок 2017).
W przypadku rzeczywistości wieków XIII-XIV o realnej kontroli politycznej terenów położonych na południe od Prutu, sprawowanej przez władców halicko-wołyńskich, zdaniem autorki, mówić nie można. Jedynym, często podnoszonym w literaturze wiarygodną manifestacją „ruskiej‖ władzy w regionie jest jurysdykcja cerkiewna, o której mowa będzie poniżej. Zacznijmy jednak od faktów politycznych - w 1. połowie XIII w. trwała wieloletnia walka Daniela Romanowicza o tron halicki (gdzie umocnił się tak naprawdę dopiero w 1238 r. (Пашуто 1950, 220) i dokądkolwiek nie sięgałoby wówczas władztwo halickie, wpływy te
100 Której koncepcja pojawia się m.in. w publikacjach M. Kotljara (1998, 148) i niektórych archeologów.
Koncepcja ta ma swoje luki i nieścisłości np. przeczy jej proponowane przez S. Majarčaka (2009, 45-49) zawężenie chronologii Uszycy do XII w. czy też wątpliwy charakter grodowy Pławu i Onutu (por. katalog).
57 uciął najazd mongolski. Mongołowie (a właściwie rozliczne ludy konglomeratu armii mongolskiej) opanowali pas stepu nadczarnomorskiego, jak to określił Wilhelm z Rubruk „od Dunaju do wschodu słońca‖ na ponad stulecie (Коновалова 1999, 100), a i później stanowili nie tylko jego stały komponent etniczny, ale i siłę militarną (por. Паламарчук 1999, 2000).
Ponadto, XIII-XIV w. to także okres kolonizacji wołoskiej regionu (por. Бырня 1965;
История МСРР, 43-46; Полевой 1985)101. Jedynym zauważalnym w źródłach aspektem administracyjnym na ziemiach dorzecza dolnego Dniestru i Dunaju, jest wspomniana już afiliacja i jurysdykcja cerkiewna, przy czym z brak jest danych na temat południowego zasięgu jurysdykcji halickiej w XII-XIII w. Na terytorium włości Romanowiczów funkcjonowały biskupstwa: włodzimierskie, halickie, uhruskie (przeniesione do Chełma), łuckie i przemyskie, wcielone później prawdopodobnie do halickiego (Gil, Skoczylas 2014, 62; Фомина 2019, 257-261). Według M. Tichomirova (1979, 88) powstały w 2. połowie XIV w. Spis grodów ruskich dalszych i bliższych wylicza grody „bułgarskie i wołoskie‖ (takie, jak Kilia, Seret czy Suczawa) jako „ruskie‖, ze względu na swego wspólnotę kulturową (językową i religijną). Z takim poglądem poniekąd zgadza się I. Skočyljas (2009, 120-121), gdyż tradycyjną „ruskość‖ krainy rozciągającej się od Karpat po Prut i Dniestr odzwierciedlają też historyczne nazwy regionu z XIV-XV w. w lokalnych (mołdawskich i ruskich) oraz bizantyjskich źródłach (moldo-slavia, Ῥωσοβλαχία i in.), choć wydaje się, iż, podobnie jak w przypadku Spisu grodów ruskich, „ruskość‖ ta oznaczała swoistą przynależność kulturową i jurysdykcyjną (cerkiewną), a w mniejszym stopniu sytuację etniczną i polityczną. Więzi miast regionu z Rusią może ilustrować fakt powstania w 1.
połowie XIV w. w Akermanie (Asprokastronie)102 biskupstwa prawosławnego należącego do
101 W badaniach nad kolonizacją historycznej Mołdawii przez ludność wołoską, prócz wiadomości ze źródeł pisanych, badacze mołdawscy często posługiwali się porównywaniem nazw nowo powstałych osad z nazwami z terenu historycznych Węgier oraz ogólną analizą mołdawskich toponimów pod kątem językowym i historycznym. I choć początki kolonizacji międzyrzecza Dniestru i Prutu wiąże się z XIII w., historia większości osad poświadczonych jest dopiero XIV-XV w., wraz z pojawieniem się miejscowych źródeł pisanych (Полевой 1985, 6-7). Interpretując wczesne wzmianki źródłowe na temat Wołochów P. Byrnia (1965, 69-70) odniósł początki procesu zasiedlania terenów położonych na wschód od Karpat przez ludność „wschodnioromańską‖
(źródłowych, Wołochów, znanych przekazom pisanym już od IX-X w.) już do 2. poł. XII w. Fala migracji wołoskiej dotarła na północne skłony Karpat w wieku XIV, lecz osiągnęła swój szczyt dopiero w wieku XVI. W związku z tym długim procesem migracji wołoskiej badacze wciąż stawiają pytanie o ruski komponent etniczny (wiązany z osiedlaniem się na stałe) kolonizacji i jego udział w rutenizacji późniejszej Łemkowszczyzny (Fastnacht 1962, 209-224; Parczewski 1995, 20-24).
102 Położony w ujściu Dniestru Akerman (w źródłach znany również jako Asprokastron , obecnie ukraiński Білгород-Дністровський) powstał na gruzach starożytnej Tiry. Trudno jest powiedzieć, iż to właśnie Mongołowie zbudowali nowe miasto dziewięć wieków po zaniku starożytnego ośrodka, bowiem ze stanowiskiem związane są niepotwierdzone teorie na temat istnienia w tym miejscu gród Białogrodu (przy czym PLM wielokrotnie wspomina tylko Białogród w pobliżu Kijowa), centrum słowiańskiego w IX–X w. (grodu Uliczów lub Tywerców). W latach 70-80. XX w. dokonano kilku odkryć potwierdzających słowiański i chrześcijański Białogrodu w XII-XIII w. – w mieście odkryto fundamenty cerkwi (pod XV-wiecznym
58 patriarchatu konstantynopolitańskiego (związanego z metropolią halicką), któremu podlegać musiało międzyrzecze Prutu i Dniestru, a możliwe, że także tereny nad dolnym Seretem i Barladem (Скочиляс 2009, 127-130). Przesłanki źródłowe i lingwistyczne według L.
Vojtovyča (2015, 63; 2020, 156-161) świadczą o niegdysiejszej przynależności tych ziem do Rusi Halickiej, później do Romanowiczów. Zdaniem autorki badacz, próbując dowieść politycznej „ruskości‖ najważniejszego grodu i portu „wołości dniestrzańsko-berładzkiej‖, dowiódł rzeczy wręcz przeciwnej. L. Vojtovyč (2020, 159-160) pisze bowiem cyt.
Informacje o terytoriach nadczarnomorskich zachowały się na portolalanch, dawnych mapach, na które nanoszono brzegowe punkty orientacyjne oraz osiedla z ich krótkimi opisami. Znaczna część tych źródeł odzwierciedla stan polityczny tych ziem w latach poprzedzających stworzenie odnośnej mapy. Na portolanach Marino Sanudo (1321), Francesco Picigano (początek lat 30. XIV) oraz Pietro Vesconte (1327) miasto Asprokastron (obecnie Białogród Dniestrowski) zostało przedstawione ze sztandarem, na którym widnieje tamga Dżuczydów oraz półksiężyc. Można więc przypuszczać, iż proces przejścia miasta pod bezpośrednie panowanie ordyńskie zaczął się w czasach Nogaja (kon. XIII w. - m.k.) i skończył się, gdy przy władzy był Uzbek, jednak jeszcze przed 1328 r. nowo utworzone biskupstwo Asprokastron zostało włączone właśnie do metropolii halickiej (...). Prócz braku jakichkolwiek dowodów na „halickie‖ (polityczne) panowanie w Białogrodzie i ujściu Dniestru przed inwazją Nogaja, stwierdzić można, iż ziemie te w schyłkowym okresie panowania Lwa Daniłowicza, a potem w czasie panowania jego następców, pozostawały pod kontrolą ordyńców (badacz uważa jednak, iż ziemie te pozostawały pod podwójną zwierzchnością). Zdaniem autorki wejście Asprokastronu w orbitę cerkiewnej jurysdykcji halickiej, nie będącej realną siłą polityczną, świadczyć może raczej o tolerancji konfesyjnej Ordyńców zainteresowanych bardziej zyskami z portu, a nie wyznaniem mieszkańców grodu.
Ponadto, teren dorzecza dolnego Dunaju i Dniestru nie był polem działalności jedynie metropolii prawosławnej. Z lat 1344-1345 pochodzą pierwsze wiadomości na temat meczetem), ślady osadnictwa mieszkalnego oraz enkolpiony (Куницкий 1985, 124-126). Mimo odkryć na stanowisku monet bizantyńskich i nielicznych przedmiotów słowiańskich, do niedawna uważano, iż stratygrafia stanowiska, prócz pozostałości tureckiej twierdzy, warstw mołdawskich, ordyńskich i antycznych, nie zawiera śladów osadnictwa wczesnośredniowiecznego. W toku ostatnich prac archeologicznych pojawiły się jednak przesłanki sugerujące, iż miasto w swojej późnoantycznej formie funkcjonowało między V a IX w., a możliwe, że i później (por. Самойлова 2007). Odkrycia z XII-XIII w. wskazują na to, iż osada została zeslawizowana, ale nie ma podstaw, by wnioskować o politycznej przynależności Białogrodu do państwa Romanowiczów. Dowody na przynależność struktur cerkiewnych Asprokastronu do jurysdykcji metropolii halickiej (i Cerkwi kijowskiej) pochodzą głównie z XIV w. (w XIV w. również jurysdykcja katolicka została rozciągnięta na południowy-wschód, włączając do halickiej prowincji kościelnej wasalną mołdawską diecezję w Serecie; Trajdos 2014, 316, 319-320; Cкочиляс 2009; 2011a, 54-61).
59 działalności Kościoła katolickiego na Rusi Czerwonej i na szeroko nierozumianym Poniziu – we Lwowie, Kołomyi, Śniatyniu, Kamieńcu, Smotryczu, Serecie, Chocimiu i Białogrodzie działać miały misje franciszkańskie (Kurtyka 2011, 76-78, 311). J. Kurtyka (2011, 76-78) uznał doniesienia te za prawdopodobne, zwłaszcza, iż franciszkanie funkcjonowali na ziemiach ordyńskich już w XIII w. i pozwolenie na osiedlenie się na terenach Podola mogli uzyskać jeszcze od Tatarów (do zjawienia się tam Koriatowiczów). Od 2. połowy XIV w., obserwowany wzrost zainteresowania tym obszarem wśród dominikanów i franciszkanów (por. Стасюк 2017, Kurtyka 2011, 78). Silne więzi, nie tylko prawosławne, Seretu z Rusią Czerwoną od końca XIV w. podkreślał także T. Trajdos (1992, 209; 2014, 219-220).
Dodatkowym argumentem badacza jest przyłączenie pod koniec XIV w. ormiańskich wspólnot w Serecie, Suczawie103 i na terenie Mołdawii do biskupstwa lwowskiego. Ta wyznaniowa mozaika na ziemiach szeroko pojmowanego Ponizia Dunaju jest, zdaniem autorki, raczej wyrazem dużej swobody wyznaniowej praktykowanej już w czasach zwierzchności ordyńskiej i świadectwem braku wyraźnych struktur państwowych w regionie, niż świadectwem halickich (lwowskich?) wpływów politycznych (historycy zajmujący się dziejami regionu przypuszczają, iż kolonizacja ordyńska104 rozpocząć mogła się tam jeszcze w XIII w.; История МСРР, 41-43; Руссев 1999b, 32).
W odniesieniu do wydarzeń w regionie XIII-XIV w. z przyczyn oczywistych Bizancjum traci na znaczeniu. Źródła pisane, opisujące rzeczywistość polityczną dorzecza dolnego Dunaju w XII i XIII-XIV z perspektywy dalszej, niż wschodnioeuropejska (źródła arabskie i angielskie)105 z jednej strony rozdzielają to terytorium między „poważnych‖ graczy sceny politycznej (Ruś, Węgry, Bizancjum), bez wdawania się w szczegóły, ale i nie umyka ich uwadze obecność na tym obszarze plemion połowieckich (Козачок 2017, 71-72).
Co się tyczy zaś problemu stosunków polityczno-etnicznych w świetle badań archeologicznych, w XIII w. na omawianym obszarze mamy do czynienia ze zjawiskiem zwanym kulturą bałkano-dunajską (termin ten jest znany głównie z rumuńskiej i mołdawskiej
103 O datowaniu najstarszych źródeł dotyczących Ormian na południu świata ruskiego por. Дашкевич 1971.
104 Autorka celowo unika terminów „mongolska‖ lub „tatarska‖ w przypadku kolonizacji tych podbitych jeszcze w XIII w terenów. W XIV w. mamy do czynienia z ludnością prezentującą model okrzepłej już kultury
„wschodniej‖ i, w wymiarze miejskim, muzułmańskiej: na stanowiskach ordyńskich tak nad Morzem Czarnym, jak i na Powołżu odkrywane są domostwa z piecami, meczety, mazary, pałace i łaźnie. Islam dotarł do większości zakątków Ordy już w czasach chana Berke (1257–1266), lecz nie był on religią przymusową ani oficjalną (do czasów Uzbeka i Dżanibeka) Федоров-Давыдов 1998, 28. Ponadto, określenie „kultura ordyńska‖
nie niesie konotacji narodowościowych i politycznych.
105 Por. Коновалова 1991; 2009; Козачок 2017, 71-72.
60 literatury archeologicznej okresu radzieckiego), istniejącą w dorzeczu dolnego Dunaju od IX w. (Федоров, Полевой 1973, 310, 324-325). Stanowiska tej kultury, noszącej znamiona tradycji słowiańskiej, tureckiej i starszej, z pochodzenia „rzymsko-dackiej‖, datowane bywały aż do XIV w. (choć rozkwit jej przypadać miał na VIII/IX-XI w.), w tym samym stuleciu pojawiają się również obiekty określane w mołdawskiej archeologii jako zabytki epoki
„feudalnej‖ (Федоров, Полевой 1973, 311, 345; История МСРР, 46; Полевой 1985 i in.).
Kultura powstałej na tym terenie na, jak się zdaje, wieloetnicznym podłożu Mołdawii od samego początku nosiła cechy rusko-wołoskiej tradycji prawosławnej. Mołdawskie źródła historyczne spisywane były w głównej mierze w języku ruskim i cerkiewnosłowiańskim po czasy Dymitra Kantemira. Z obszaru dzisiejszej Mołdawii znane są dwa, założone na surowym korzeniu (jak większość miast Złotej Ordy) miasta ordyńskie: odkryte w Orheiul Vechi (Starym Orhei) Szehr al-Dżedid106 oraz pozostałości nieznanego z nazwy miasta na stanowisku Costești. Za miasta handlowe podległe Ordzie uważa się również położony u ujścia Dniestru Białogród, oraz słabo rozpoznaną archeologiczne Kilię. Ze stanowisk ordyńskich Mołdawii i Rumunii pochodzą liczne znaleziska ceramiki glazurowanej (choć w przeciwieństwie do innych części Ordy, na ziemiach tych nie było wcześniejszej tradycji jej produkcji; Абызова, Бырня, Нудельман 1981, 51), monet i wyrobów rzemieślniczych importowanych z Bizancjum i Azji. Pozostałe przyczółki ordyńskiej obecności w omawianym regionie, prócz stanowisk w Orheiul Vechi i Costești oraz starszych miast kontrolowanych przez Tatarów, według uczonych stanowić miały miasta i twierdze, takie jak Jampol (dawniej Kremenčuk) nad Dniestrem, Ak-Mečet’ i Velyka Mečetnja nad Bohem czy grodzisko Majaki w pobliżu Biełgorodu (Егоров 1985, 82-83; Черкас 2015, 349)107. Również z sąsiedniego regionu - Dobrudży - pochodzą dowody politycznej zwierzchności Ordy nad dolnym Dunajem - są to znane ze źródeł pisanych XIII-XIV w. tatarskie miasta Isakczy i Babadag108, według Ibn-Battuty „ostanie złotoordyńskie miasto‖ (The travels of Ibn Batuta, 80; Коновалова 1991, 104). Wschodni charakter kultury regionu potwierdza także
106 Nazwa miasta znana jest dzięki badaniom odkrytych na stanowisku numizmatów. Monety ze stanowiska pozwoliły również datować powstanie miasta na początek XIV w. (por. Янина 1977) i choć istniało ono niedługo, pozostały po nim imponujące przykłady architektury muzułmańskiej. Szehr al-Dżedid było bez wątpienia znaczącym ośrodkiem administracyjno-handlowym międzyrzecza Prutu i Dniestru w czasach panowania tu Tatarów. Na stanowisku odkryto przykłady miejskiej architektury murowanej, takiej jak meczet, łaźnie czy budowle umownie nazwane pałacowymi, jedna z których, według najnowszych ustaleń, mogła pełnić rolę targu (por. Бырня, Рябой 1997; Зиливинская 2017, 60-62) Podobnie, jak miasto w Starym Orhei, ordyński ośrodek odkryty w Costești został porzucony w latach 60. XIV w. (Егоров 1985, 80).
107 Niestety, większość z wymienionych w pracy V. Egorova (1985) stanowisk nie była badana archeologicznie.
108 W źródle Babadag pojawia się pod nazwą Baba Saltuk (The travels of Ibn Batuta, 80).
61 archeologia – potwierdzenie to znajdujemy w postaci licznych znalezisk ceramiki (tzw.
ceramiki czerwono-żółtej, sferokonusów i in.) ordyńskiej XIII-XIV w. pochodzących przede wszystkim z północnej Dobrudży (por. Stănică, Szmoniewski 2016; Stănică 2018). Za przyczynę kresu ordyńskiego panowania w rejonie dolnego Dniestru i Dunaju uznawana jest tzw. wielka zamieć – kryzys polityczny, który nastąpił w Ordzie po śmierci Dżanibeka, spotęgowany przez zmiany klimatyczne, które doprowadzić miały do klęski głodu (Черкас 2014, 181-210). Konsekwencją wewnętrznego kryzysu Ordy miało być opuszczenie peryferyjnych względem Saraju ziem naddunajskich przez ordyńców109. L. Polevoj (1979, 80) przypuszczał, iż ludność tatarska mogła opuścić międzyrzecze Dniestru i Prutu pod naciskiem zdobywającego kolejne tereny już od lat 50. XIV w. nowo powstałego księstwa Mołdawii, co stoi w sprzeczności z legendarną wersją latopisów mołdawskich, wedle której koloniści marmaroscy pod wodzą Dragosza przyszli na dawne tatarskie koczowiska110.
Rozważania na temat południowego i południowo-wschodniego zasięgu władztwa Romanowiczów należy zatem zakończyć stwierdzeniem, iż w świetle dotychczasowych badań historycznych i archeologicznych rejon dolnego Dunaju jawi się raczej jako kontrolowane przez Ordę i w niewielkim stopniu zaludnione „dzikie pola‖ niż część państwa Romanowiczów. Funkcjonowało tu kilka polietnicznych ośrodków miejskich związanych z najważniejszą arterią komunikacyjną i handlową regionu – Dunajem. I choć wąski pas stepu między Dniestrem a ujściem Dunaju zamieszkiwali w XIII-XIV przybyli z Azji koczownicy, a turkojęzyczna ludność osiadła zasiedlała nowe miasta, ten azjatycki komponent etniczny już w XIV w. nie był, jak się wydaje, dominującym ani ilościowo ani politycznie w regionie (Руссев 2009, 93), choć, jako siła polityczna nadal odgrywali ważną rolę, bowiem Romanowicze do końca istnienia dynastii byli wasalami Ordy, której płacili dań (Черкас 2017, 24-25). Enigmatyczne z punktu widzenia przytoczonego powyżej podania o początkach Mołdawii - opuszczenie tych, prowincjonalnych względem Saraju, ziem przez ordyńców
109 Ordyńcy opuścili te ziemie w sensie politycznym, gdyż niewielkie grupy ludności pochodzenia tureckiego dalej zamieszkiwały m.in. Budżak (do 1812 r.) i Dobrudżę aż do XIX w. (Джемиль 2013, 171; Паламарчук 2000, 361), choć wedle niektórych autorów, сzęść tureckiej ludności zamieszkującej tereny w pobliżu ujścia Dunaju - tzw. Tatarzy Budżaccy, przybyła na te ziemie znad Wołgi w XVI w., a później z Krymu (Паламарчук 1999, 72-73; Смірнов 1999).
110 Początki Mołdawii (związane rozpoczętą w 1359 r. z kolonizacją marmaroską inspirowana przez władcę węgierskiego) niemal od początku zdominowała kultura nosząca cechy wybitnie wschodniosłowiańskie (język
110 Początki Mołdawii (związane rozpoczętą w 1359 r. z kolonizacją marmaroską inspirowana przez władcę węgierskiego) niemal od początku zdominowała kultura nosząca cechy wybitnie wschodniosłowiańskie (język