Literatura historyczna i archeologiczna poświęcona Rusi XIII-XIV w

Tzw. okresem pomongolskim dotychczas zajmowali się przede wszystkim historycy, mający do dyspozycji kluczowe z punktu widzenia omawianego okresu źródło – KHW.

Dzieje zainteresowania historyków Rusią południowo-zachodnią i dynastią Romanowiczów sięgają już XIX i pocz. XX w., kiedy to ukazały się prace A. Klevanova, D. Zubrzyckiego, A.

Bielowskiego, N. Dańkevyča czy w końcu studia M. Hruszewskiego (por. Nagirnyy 2011, 34-42). Najważniejsze XX-wieczne prace poświęcone Rusi Romanowiczów i ich sąsiadom, wykorzystane w niniejszej rozprawie, to przede wszystkim publikacje: V. Pańuto (1950, 1959), I. Kryp’jakevyča (1984)¹⁴⁸, B. Włodarskiego (1966), H. Paszkiewicza (1996), H.

Łowmiańskiego (1983) czy A. Poppego (1958). W ostatnich latach tematyka Rusi Romanowiczów cieszy się dużym zainteresowaniem, nie tylko wśród badaczy ukraińskich, takich jak L. Vojtowyč (np. 2001, 2006a, 2012, 2015), M. Kotljar (1985, 1998 i in.) czy V.

Nagirnyy (2011). W pocz. XXI w. pojawiły się studia skupione wokół Kroniki halicko-wołyńskiej i osoby Daniela Romanowicza pióra D. Dąbrowskiego (2012, 2016), wraz z którym studiami nad KHW oraz badaniami prozopograficznymi zajmuje się A. Jusupović (2013, 2019). Ponadto, w nauce polskiej stosunki rusko-litewskie i polsko-litewskie od lat bada J. Tęgowski, zaś stosunkami rusko-bizantyjskimi zajmuje się m. in. H. Grala.

Średniowieczne relacje rusko-węgierskie od lat studiują badacze tacy, jak M. Volońčuk, M.

Font czy D. Hardi. Tematyce ziemi halickiej i Mongołów w XIII w. poświęcone są także niektóre publikacje rosyjskiego badacza A. Majorova. Te liczne studia nad źródłami z okresu panowania Romanowiczów wykazały, iż Ruś, Litwa i Jaćwież, Polska, Węgry, a w końcu i Ułus Dżucziego funkcjonowały w rzeczywistości ścisłych powiązań i żadne wydarzenie

148 Praca powstała już w 1958 r., lecz ukazała się drukiem dopiero w 1984.

82 (zwłaszcza każde zamieszanie wokół tronu danego państwa) nie pozostawało obojętne władcom sąsiednich krajów. Jak podkreśla D. Dąbrowski (2012, 40) sama Ruś, znajdująca się w posiadaniu różnych gałęzi rodu Rurykowiczów, funkcjonowała niczym system naczyń połączonych i wydarzenia w jednym tylko księstwie ruskim potrafiły w błyskawicznym niemal tempie odbić się echem w sąsiednich, a nawet dalszych księstwach. W pokaźnej puli literatury historycznej najważniejsze miejsce zajmują publikacje poświęcone ośrodkom grodowo-miejskim, recepcji prawa niemieckiego, urbanizacji Rusi oraz kolonizacji jej terenów po 1340 r.: tematyka Rusi Czerwonej poruszana w pracach A. Janeczka (1991, 1993, 2006 i in.), i J. Sperki (2008, 2011), dziejami Podola zajmuje się V. Mychalovs’kyj (2009, 2013), urbanizacja Wołynia znajduje się w kręgu zainteresowań A. Zajaca (2003) i O. Barana (2010, 2014, 2015 i in.), zaś rozwojowi miast na terytorium dzisiejszej Ukrainy poświęcili swoje m. in. prace i P. Sas (1989) i T. Gońko (2002). W krąg badań nad pograniczami, urbanizacją i kolonizacją Rusi Czerwonej wpisują się także studia lingwistyczne m. in. A.

Czapli (2011), W. Makarskiego (1986, 1999) i J. Nalepy (1991, 2000).

Związana z pracą historyków i archeologów jest literatura poświęcona geografii historycznej i kulturze świata ordyńskiego. W przypadku geografii historycznej Ordy XIII-XIV w. podstawę stanowi klasyczna praca V. L. Egorova (1985), którą w ostatnich latach uzupełniają o nowe dane publikacje B. Čerkasa (2014, 2015 i in.). Podstawowymi pracami poświęconymi ogólnie kulturze ordyńskiej są prace G. Fiodorova-Davydova (1994, 2001), dotyczące głównie Powołża, oraz prace archeologów i historyków rumuńskich i mołdawskich (np. V. Spinei, N. Russev oraz prace badaczy ordyńskich stanowisk archeologicznych w Starym Orhei i Costeşti).

Archeologia dziejów Rusi po połowie XIII w. w okresie archeologii sowieckiej traktowana była marginalnie – w niektórych miastach o przeszłości grodowej rozpoznano pojedyncze obiekty architektoniczne i związane z nimi pochówki z okresu bezpośrednio po najeździe mongolskim, jednak brak było opracowań źródeł archeologicznych dla tego okresu.

W dorobku nauki ukraińskiej przełomową w kwestii badań dziejów południowej Rusi po 1240 r. była praca G. Ivakina (1996) poświęcona rozwojowi Kijowa w XIII-XVI w. (co prawda, była to praca o charakterze historycznym, lecz badacz zaprezentował w niej także pokrótce materiał ceramiczny, numizmatyczny, kartograficzny, ikonograficzny etc.).

Zainteresowanie tzw. „ciemnym wiekiem‖ w historii Rusi wśród archeologów wzrosło dopiero w XXI w. za sprawą konferencji poświęconych Rusi w XIII w. W 2003 r. w Moskwie ujrzał światło dzienne zbiór publikacji naukowych pt. Ruś w XIII wieku (Русь в XIII веке.

83 Древности тѐмного времени), w którym znalazły się publikacje archeologiczne dotyczące ziem północno- i, w mniejszym stopniu, południoworuskich po najeździe mongolskim. W tomie tym pojawiły się rewizje utartych od dawna poglądów na temat znaczenia i konsekwencji najazdu mongolskiego takich, jak np. opartym na interpretacji źródeł pisanych (w tym i tych o charakterze folklorystycznym), przekonaniu o zupełnym zniszczeniu Riazania w 1237 r. czy o bezpośrednim związku najazdu mongolskiego ze zburzeniem wielu staroruskich cerkwi¹⁴⁹ (por. Чернецов, Стрикалов 2003; Ивакин 2003).

W tym miejscu autorka pozwoli sobie pominąć omówienie literatury archeologicznej poświęconej ruskim grodom X-XIV w., która przywołana została w rozdziałach poświęconych historii badań i systematyce grodzisk. Literatura archeologiczna poświęcona osadnictwu grodowemu Rusi Romanowiczów to przede wszystkim stosunkowo nieliczne monografie poszczególnych stanowisk np. Chełma, Stołpia, Czermna, Halicza, Gródka nad Bugiem, Łucka czy Włodzimierza Wołyńskiego i prace poświęcone poszczególnym regionom (np. Przedkarpacie, Pohorynie, Bukowina), te ostatnie niestety głównie poświęcone są X-XIII w. (wyjątek stanowi np. Bukowina). Informacji na temat „ciemnego wieku‖, „okresu pomongolskiego‖ lub „litewskiego‖ jest wciąż stosunkowo niewiele i w dodatku rozproszone są w rozmaitych sprawozdaniach z badań, zbiorach pokonferencyjnych etc.). Autorka postarała się możliwie najsumiennej zebrać wszystkie te rozproszone informacje w części katalogowej pracy.

W kwestii źródeł do rozwoju związanej głównie z grodami architektury monumentalnej, wieku X-XIII w. podstawę¹⁵⁰ części katalogowej w kwestii architektury staroruskiej stanowi katalog P. Rappoporta (Раппопорт 1982), zaś dla XIII-XIV w. kluczową pozycję stanowi katalog I. Antipova (2000), pozostała część literatury to artykuły przyczynkowe rozproszone w czasopismach naukowych i tomach konferencyjnych.

Pomocnicze w badaniach nad tematyką osadnictwa późnośredniowiecznego i geografii historycznej bywają studia obrządku pogrzebowego pomongolskiej Rusi – tu pierwsze miejsce zajmuje praca T. Panovej (Панова 2004) poświęcona pochówkom w XI-XVI w.

(niestety, w odniesieniu do zakresu chronologicznego i geograficznego niniejszej pracy, jest

149 Jak zauważył G. Ivakin (2003, 63) już na podstawie samych tylko latopisów ruskich stwierdzić można, iż Mongołowie w burzeniu ruskich budowli kultowych nie mieli szczególnego interesu – Cerkiew Dziesięcinna runęła podczas ataku na Kijów, ponieważ stała się ostatnią linią obrony uciekających przed zagrożeniem mieszkańców miasta, a nie ze względu na swój symboliczny charakter.

150 Dodatkowe informacje dotyczące staroruskiej architektury Rusi Halicko-Wołyńskiej znajdziemy np. w katalogu E. Kubicy (1996), pracy D. Chudzika (2014) oraz w licznych artykułach autorstwa O. Ioannisjana, V.

Petryka i Û. Lukoms’kiego.

84 to publikacja przydatna jedynie w charakterze porównawczym – zakres geograficzny publikacji Panovej obejmuje wszystkie ziemie ruskie tylko w odniesieniu do XI-XIII w., z dalszej części analizy badaczka wyłączyła ziemie zajęte w XIV w. przez Litwę). Zmiany zachodzące w chrześcijańskim (szkieletowym) obrządku pogrzebowym na przestrzeni XIII-XIV w. w pasie polsko-ruskiego pogranicza omówili np. K. Musianowicz (1960), M. Dzik (2011; 2015; 2019), T. Dzieńkowski (2010) i M. Florek (2009b, 68, 72).

II.2.5. Źródła kartograficzne

Wraz z postępującą digitalizacją zbiorów muzeów, archiwów i bibliotek¹⁵¹ badacz geografii historycznej ma coraz szerszy dostęp do źródeł kartograficznych. W zasadzie każde omówienie historycznej kartografii Europy Środkowej i Wschodniej rozpocząć należy od Geografii Klaudiusza Ptolemeusza (90-168 n.e.), gdyż odniesienia do tradycji ptolemejskiej – stosowanie greckich nazw rzek Germanii i Sarmacji obecne jest jeszcze na mapach XVI w.

i XVII w., gdyż na przełomie epok średniowiecza i odrodzenia Geographia Ptolemeusza ujrzała ponownie "światło dzienne" (Mojski 1995, 8). Zanim jednak przejdziemy do XV-XVI w., wspomnieć należy, iż do greckich i rzymskich tradycji kartograficznych (map, które miały kształt okręgu, a centralny ich punkt zajmowało Morze Śródziemne) nawiązywały także mapy muzułmańskiego kręgu kulturowego (Tyszkiewicz 2017, 13-14). Arabskie mapy tarczowe z XI-XII w. zawierają znane nam etnonimy takie, jak Rus czy Saqualiba. Analiza map Mahmuda z Kaszgaru czy al-Idrisiego nie może być oczywiście oderwana od dzieł, z których dane informacje pochodzą, bowiem na mapach znalazły się tylko wybrane nazwy (Tyszkiewicz 2017, 19-21). Analizując mapy historyczne pod kątem rozpoznania dziejów Rusi południowo-zachodniej, lub ogólnie, Słowiańszczyzny, przyznać jednak trzeba, iż podobnie jak inne źródła pisane z kręgu arabskiego, mapy te prezentują świat niemuzułmański z dość odległej i spłaszczonej perspektywy. Na nieco więcej uwagi zasługuje XIV-wieczna mapa mundi – Atlas Kataloński (powstały na Majorce około 1375 r.)¹⁵², w którym pojawiają się tablice prezentujące wszystkie zakątki znanego autorom świata: Europa Zachodnia i Wschodnia (m. in. Polska z Lwowem, Kumania i Ruś) oraz Północna Afryka i Azja. Atlas zaliczyć można do dzieł kartografii europejskiej i „wschodniej‖, bowiem

151 Bez większego trudu dotrzeć można do zbiorów kartograficznych Biblioteki Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Cartographia Rappersviliana Polonorum): https://mapy.muzeum-polskie.org/katalog-map-crp.html, Austriackiego Archiwum Państwowego czy Węgierskiego Archiwum Narodowego https://www.arcanum.hu/en/mapire, kolekcji Bernharda Paula Molla z Brna i innych kolekcji dawnych map https://mapy.mzk.cz czy np. digitalizowanej od 1996 kolekcji map Davida Ramsaya z Uniwersytetu Stanforda, w której znajdziemy m.in. dzieła złotego wieku kartografii niderlandzkiej https://www.davidrumsey.com/home 152 Dostęp: http://expositions.bnf.fr/ciel/catalan/index.htm

85 autorami mapy byli żydzi Abraham Cresques i jego syn Jehuda. W atlasie widoczne jest nadal antyczne przekonanie, iż wszystkie rzeki muszą brać źródła w górach. Na jego kartach, prócz najważniejszych miast lub twierdz świata, znaleźć można wizerunki władców odległych krain (mapa objęła np. całe Imperium Mongolskie), elementy kultury, a nawet karawanę przemierzającą tereny Azji Środkowej (atlas powstał m.in. pod wpływem literatury podróżniczej epoki; por. Lińčák 2017; Юрченко 2008).

Po ponownym odkryciu ptolemejskiej Geografii w Europie doceniono wagę podstaw matematycznych prezentacji kuli ziemskiej, bądź jej fragmentów. Stopniowo uzupełniano dzieło Ptolemeusza w kolejnych wydaniach tzw. mapami nowymi (tabulae novae; Mojski 1995, 8-9). Pierwsze próby naniesienia terenów współczesnej zachodniej Ukrainy pojawiły się w XIV-XV w., gdy na zachodnioeuropejskich mapach pojawiły się najpierw Włodzimierz i Łuck, potem także Kamieniec Podolski, Trembowla i Lwów (Buczek 1935, 4-5). Jedną z pierwszych map prezentujących ziemie położone obecnie na terytorium Ukrainy była mapa Mikołaja z Kuzy z połowy XV w. w swych wersjach (m. in. w wersji Bernarda Wapowskiego). Jednym z informatorów ówczesnych kartografów mógł być m. in. Jan Długosz (Tyszkiewicz 2003, 50).

W początku XVI w. pojawiły się pierwsze mapy prezentujące rozległe włości Jagiellonów, w tym i ziemie dzisiejszej Białorusi i Ukrainy. Początki polskiej szkoły kartograficznej związane są z Bernardem Wapowskim i jego mapami stworzonymi w 1.

połowie XVI w. (Buczek 1935, 6-7). Z XVI w. pochodzą także inne mapy (m. in. mapy Gerarda Merkatora), na których widnieją liczne nazwy znanych jeszcze z kart ruskich latopisów miejscowości (Buczek 1935, tabl. I). W grupie tej wyróżnia się mapa kanonika Wacława Grodeckiego (1562 r.)¹⁵³ – w dużej mierze reprodukcja mapy Wapowskiego (Alexandrowicz 1978, 107-108; Buczek 1935, 13), która przedstawia ziemie XVI-wiecznej Rzeczpospolitej rozciągające się od Morza Bałtyckiego aż po Morze Czarne. Jest to jedyna mapa z tamtego okresu, która dotrwała do naszych dni w całości (przez co stała się podstawą dla późniejszej kartografii ziem polskich). Do jej powstania przyczynił się również Mikołaj Kopernik (1473-1543), który wyznaczył szerokości geograficzne wielu miejscowości.

Niestety, jednymi z najsłabiej opracowanych pod względem pomiarów fragmentami mapy

153 W domenie publicznej dostępne są m. in. wersje mapy z 1571 (https://polona.pl/item/poloniae-finitimarumque-locorum-descriptio,Mzc0MTEzMg/0/#info:metadata dostęp: 08.02.2018) i 1579 r.

(https://dawnemapykrakowa.pl/map/1579-mapa-polski-waclawa-grodeckiego/#7/51.960/23.845/1579_Polska-osm_podklad_czb dostęp: 08.02.2018).

86 Wapowskiego są Polesie i Wołyń (Mojski 1995, 13).Kolejna warta upamiętnienia mapa, tzw.

mapa Radziwiłła-Makowskiego (ukończona około 1599 r.), to fundamentalne dzieło ówczesnej kartografii tej części Europy, również ze względów estetycznych. Mapa Radziwiłła (wraz z mapą Wapowskiego) przez ponad 150 lat stanowiła ona jedyny materiał informacyjny dotyczący na niej przedstawionych terenów Europy Środkowo-Wschodniej (Mojski 1995, 13-16). Powstałe na bazie tych map XVII-wieczne mapy niderlandzkie, np. przechowana w Amsterdamie Magni Ducatus Lithuaniae Caeterarumque Regionum (1613)¹⁵⁴ służą jako źródła informacji na temat sieci miast i zamków oraz administracyjnego Rzeczypospolitej czy mapy z Atlaus Maior (1662-1672)¹⁵⁵ Joana Blaeua.

Przegląd najstarszych map ruskich zaprezentował B. Rybakov (1974). Mapy Rusi Moskiewskiej XV-XVII w. obejmują częściowo także ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Wołyń, Podole etc.). Mapy te, jak i polskie mapy XVI w. mają w badaniach nad geografią historyczną dawnej Rusi charakter poglądowy i pomocniczy - obrazują sieć miast i zamków, które rozwinęły się przy dawnych grodach Rusi.

W XVII w. wzrosło znaczenie kartografii wojskowej. Dla ziem dzisiejszej Ukrainy kluczowe znaczenie mają prace (tzw. mapa specjalna i mapa generalna) francuskiego inżyniera wojskowego Wilhelma (Guillaume) le Vasseur de Beauplana (1600-1673), sprowadzonego na ziemie Rzeczyspospolitej przez Władysława IV. Beauplan jest twórcą pierwszych polskich map szczegółowych (szczególnie istotne dla pracy są mapy specjalne Ukrainy z 1650-1652 r., na których znalazły się „należące do Polaków‖ Podole i Pokucie oraz część Wołynia; Pernal, Essar 1985, 81, 83-84) oraz Opisania Ukrainy... (Description de l'Vkranie depvis les confins de la Moscovie jvsqu'avx limites de la Transylvani)¹⁵⁶, cennego źródła na temat ziem ukraińskich 1. połowie XVII w., uzupełniającego relację o miastach i zamkach Ukrainy pióra Eryka Lassoty von Steblau (kon. XVI w.). W 2. połowie XVII-XVIII nastąpił upadek kartografii polskiej. XVIII-wieczne rosyjskie mapy Wołynia niestety nie są tak szczegółowe ani nie wywarły wpływu na rozwój kartografii ziem zachodniej Ukrainy

154 Źródło: https://www.raremaps.com/gallery/detail/60133/magni-ducatus-lithuaniae-caeterarumque-regionum-illi-adjacen-blaeu-gerritsz ; https://vkraina.com/ dostęp: 01.03.2019

155 Źródło: https://maps.nls.uk/atlas/blaeu-maior/vol/2 dostęp 01.03.2019

156 Nazwa „Ukraina‖ pojawia się już w XIII-wiecznych źródłach ruskich jako określenie terenów przygranicznych. W XVI w. Ukrainą zaczęto nazywać tereny naddnieprzańskie obejmujące późniejsze województwa: kijowskie i Bracławskie, później do Ukrainy zaliczano również Czernihowszyznę. W wieku XVII w. poza Ukrainą pozostawało nadal Podole i Wołyń (Eryka Lassoty... 6). Beauplan i Lassota opisują przede wszystkim Kijów, Naddnieprze i tereny zajęte przez Kozaków, Tatarów (i Turków), wspominają także ziemie sąsiadujące z Ukrainą.

87 (Buczek 1935, 19-22). Godnym wzmianki źródłem kartograficznym powstałym w XVIII w.

jest stworzona jeszcze przed pierwszym rozbiorem Polski atlas Carte de la Pologne (uznawana za pierwszy atlas polski), złożona przez Giovanniego Rizzi-Zannoniego, współpracującego z polskimi i węgierskimi kartografami i miłośnikami kartografii np. z księciem Józefem Jabłonowskim i Florianem Czakim, którzy to dostarczyli Zannoniemu źródeł (Mojski 1995, 21, Wolski 2016, 109-118).

W badaniach interesujących nas obszarów północnej i centralnej Lubelszczyzny bardzo przydatna jest tzw. mapa Heldensfelda¹⁵⁷, zaś dla obszarów południowych najważniejsza jest wcześniejsza austriacka mapa Galicji Wschodniej (tzw. józefińska), sporządzona w latach 1779-1783 pod kierunkiem oficera Sztabu Generalnego Kwatermistrza Friedricha von Miega (obie przechowywane w Archiwum Państwowym Wiedniu, dostępne online; mapa Miega wydawana jest również w Polsce, w postaci serii wydawczniczej¹⁵⁸).

Mapa Miega, jako mapa przede wszystkim wojskowa, zawiera wiele istotnych szczegółów – najmniejsze nawet punkty osadnicze, kościoły, kapliczki, odzwierciedla detale rzeźby terenu skarpy, wysokie brzegi dolin rzecznych, zasięg kompleksów leśnych, bagna, i co najważniejsze rejestruje sztuczne obwałowania, podając niekiedy lokalne nazwy „uroczysk‖

(Петришин 2006, 19-23, 35-37).

Wraz z rozwojem kartografii i geodezji w wieku XIX¹⁵⁹ zaczęto sporządzać pomiary gruntów i ich rejestry w postaci map katastralnych (ewidencyjnych), które dostępne są w wielu archiwach miejskich. Plany miast oraz mapy katastralne (pochodzące m. in. z bibliotek i archiwów polskich, ukraińskich i rosyjskich) wielu galicyjskich miejscowości oferuje portal Gesher Galicia¹⁶⁰ . W przypadku Wołynia, w poszukiwaniach niezidentyfikowanych dziś grodzisk przydatne mogą być także mapy sztabu generalnego Armii Czerwonej, bazujących na rosyjskich mapach z lat 80-90. XIX w. (na temat historii rosyjskiej kartografii wojskowej

157 Carte von West-Gallizien welche auf allerhöchsten Befehl Seiner Kaiserlich oesterreichischen und Königlich apostolischen Majestät in den Jahren von 1801 bis 1804 unter der Direction des dermahligen General Majors und General Quartiermeisters Anton Meyer von Heldensfeld des militärischen Marien Theresien, źródło:

https://mapire.eu/en/map/firstsurvey-west-galicien/; https://www.raremaps.com dostęp: 01.03.2019 158 Por. strona projektu: http://www.iaepan.vot.pl/galicja/index.html

159 Pierwsze próby sporządzania ewidencji gruntów (do celów podatkowych) w Imperium Habsburgów podjęto jeszcze w XVIII w. Uznaje się, iż podstawy metodyczne stałego katastru gruntowego ustanowił patent cesarza Franciszka II w sprawie podatku gruntowego (1817 r.), jednakże z powodu braku środków funduszy przeprowadzenie szeroko zakrojonej projektu pomiaru gruntów w 1819−1820 r. wdrożono katastr tymczasowy (tzw. metrykę franciszkańską), oparty w bardzo dużej mierze na metryce józefińskiej (1785−1789). Proces tworzenia właściwych pomiarów gruntowych w cesarstwie rozpoczął się kilkanaście lat później. Mapy powstałe na terenach dawnej Galicji, obecnie znajdujące się w granicach Polski, datowane są na lata 1848-1852 (Zachariasz 2012, 67; Wolski 2002, 263).

160 Mapy regionów i miasta Galicji https://maps.geshergalicia.org dostęp: 08.02.2019.

88 XVIII-pocz. XX w. por. Глушков 2007)¹⁶¹. Zamykając temat źródeł kartograficznych, interesującym dla archeologów osiągnięciem techniki i kartografii XXI w. są dostępne do publicznego wglądu obrazy cyfrowe będące efektem prowadzonego lotniczego skanowania laserowego (LiDAR). Narzędzie to pozwoliło w ostatnich latach zlokalizować szereg stanowisk grodowych i zamków na terenie Polski¹⁶², a także odkryć nieznane wcześniej człony i rozpoznać otoczenie stanowisk rejestrowanych już w przeszłości (por. np. Legut-Pintal 2013; Engel 2018; Sikora, Kittel, Wrocniecki 2015 i in.).

161 Mapy te (w skali 1:25 000) przeglądać można w serwisie MAPSTER:

http://polski.mapywig.org/Russian_and_Soviet_maps_PL.htm;

http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=USSR025R021, dostęp: 05.04.2020

162 Archeolodzy mogą swobodnie przeglądać wyniki skanowania laserowego większości terytorium Polski za pomocą portalu geoportal.gov.pl, dostęp: 01.03.2019. Pozostaje tylko wyrazić nadzieję, iż w niedługim czasie po drugiej stronie Bugu naukowcy również będą mieli analogiczna możliwość.

89

II.3. Historia badań grodzisk średniowiecznych obszaru historycznej Rusi