Do rozróżnienia terytoriów kultury Słowian zachodnich i wschodnich stosowane są przede wszystkim przekazy pisane i, niemniej ważny, materiał archeologiczny, bowiem jak zauważył M. Parczewski (1991), zróżnicowanie kulturowe widoczne w kulturze materialnej Słowian wyraźnie zarysowuje się po przyjęciu przez Polskę i Ruś chrześcijaństwa. W odniesieniu do dziejów XIII-XIV w. zarówno baza źródeł pisanych, jak i zróżnicowanie materiału zabytkowego rysuje się już wyraźnie. Podstawą rekonstrukcji granicy polsko-ruskiej w przededniu podbojów Kazimierza Wielkiego stał się późnośredniowieczny podział administracyjny (zachowujący jeszcze do XV w. kształt ruskich wołości) oraz sieć dekanalna (por. Janeczek 1991, 21-34; Baran 2013, 92; Budzyński 1996; Stańczyk 1996). Ogólny przebieg tej granicy nakreślili już w pocz. XX w. M. Hruszewski (1905), M. Korduba (1925) i W. Semkowicz (1925). Pomocniczą rolę w tego typu badaniach są studia lingwistyczne - szczegółową propozycję wyznaczenia polsko-ruskiego pogranicza opartą na studiach tylko raz i wiele z nich nie zostało nazwanych wprost miastami (grodami) w źródłach. Poza tym, rozpoznanie archeologiczne (lub zupełny jego brak) wielu z nich nie pozwala póki co zakładać, iż były centrami swoich okręgów (że pełniły funkcje administracyjne) ani tym bardziej, że spełniały funkcje militarne, a także centrów kultu religijnego, ośrodków handlu i rzemiosła (wszystkie te funkcje według Jerzego Piekalskiego kwalifikowały dany ośrodek do miana centrum grodowo-miejskiego; Piekalski 1999, 25-26; Баран 2014, 70).
39 lingwistycznych i onomastycznych, posiłkując się literaturą historyczną i archeologiczną przedstawił W. Makarski (1996), lecz tematu przebiegu granicy polsko-ruskiej w dalszym ciągu nie można uznać za wyczerpany. Pomocniczą rolę w rekonstrukcji odgrywają studia także kartograficzne. W badaniach zasięgu najważniejszych barier naturalnych – puszcz i lasów, badacze posługują się np. mapą Friedricha von Miega, stworzoną w latach 1779-1782, którą uzupełniają o dane źródłowe na temat kolonizacji (Kurtyka 1996, 185). W przypadku państwa śródlądowego, jakim były włości Romanowiczów, podejście oparte jedynie na uznawaniu barier naturalnych jest niewystarczające. Mimo wciąż rosnącej bazy źródłowej, zwłaszcza wyników badań archeologicznych dotyczących zasięgu osadnictwa wczesnośredniowiecznego i rozlokowania cmentarzysk, wciąż niemożliwe jest nakreślenie dokładnej linii granicznej, zwłaszcza, iż granice linearne - znane nam dziś, jeszcze nie istniały56 (por. np. Łowmiański 1983, 46; Piotrowski 2009, 75; Stańczyk 1996, 206-208;
Samsonowicz 2017). Dość pewnymi punktami pozwalającymi określić polską lub ruską przynależność etniczno-polityczną są znane ze źródeł pisanych grody57 (przy których często powstawały nowe parafie, których sieć stosowana jest w rekonstrukcji przebiegu granicy metodą retrogresywną). Zjawiskiem charakterystycznym dla tworzących się granic państwowych miały być tak zwane „pary grodów‖, ważnych ośrodków administracyjnych, między którymi przebiegała granica takich jak np. Biecz i Sanok (dla południa) czy Tykocin i Suraż dla północy (por. Parczewski 1991, 48; Ościłowski 2015, ryc. 1, 326). Przebieg wyłaniającej się z tej bogatej literatury granicy polsko-ruskiej w XIII-pocz. XIV w. (będący zawsze w pewnym zakresie hipotetyczny) omówiony zostanie w kolejności z południa na północ, zgodnie z biegiem kluczowych dla niej rzek.
56 Jak zauważa J. Tyszkiewicz (2003, 25) granice państw wczesnofeudalnych, powstałych wskutek podbojów wewnętrznych (po podboju okolicznych plemion przez plemię dominujące i zatarciu dotychczasowych umownych podziałów terytorialnych), wyznaczane mogły być, przynajmniej odcinkowo, na kilka sposobów:
poprzez przesieki, wały graniczne lub opierano je o rzeki. Problematyką przesiek i, przede wszystkim, wałów podłużnych z ziem polskich, włączając fragment pogranicza polsko-ruskiego zajęła się E. Kowalczyk (1987), zaś A. Rozwałka (2004, 29-30, 32) wspomina o późnośredniowiecznych podlaskich kamieniach granicznych (wyznaczających południkowo granicę polsko-litewską). M. Piotrowski (2009, 75) w odniesieniu do średniowiecznego pogranicza polsko-ruskiego proponuje przyjąć definicję kulturoznawczą definicję P.
Kowalskiego, wedle której „granica‖ to „pas ziemi między przyległymi obszarami, [który] nie należąc do żadnego z nich jednocześnie spaja je i rozdziela‖.
57 Za podstawę dla wyznaczania pasu pogranicza kultury zachodnio- i wschodniosłowiańskiej w XIII-XIV w.
uznane zostały założenia grodowe, a nie np. związane z osadnictwem zagadnienie znalezisk sepulkralnych, odgrywające znacznie większą rolę w badaniach pogranicza rodzących się państwowości w X-XII w. W XIII-XIV w. okrzepłe już zupełnie chrześcijaństwo i związane z nim ujednolicenie rytu pogrzebowego po obu stronach „granicy‖ nie pozwala archeologom na czynienie większych obserwacji o charakterze etnicznym, gdyż dominują już szkieletowe cmentarzyska przykościelne. Zagadnienie lokalnego zróżnicowania obrządku pogrzebowego i obecny stan dyskusji na temat polsko-ruskiego sąsiedztwa na obszarze do dziś enigmatycznej wschodniej części dolnego Bugu w XI-XII w. podsumował niedawno M. Dzik (por. Dzik 2019).
40 Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa podkarpackiego: Propozycja rekonstrukcji przebiegu granicy Małopolski i ziemi sanockiej (to właśnie zachodnia ziemi sanockiej stanowić miała pierwotną granicę polsko-ruską) została szczegółowo opisana przez Adama Fastnachta (1962, 16-20)58. Już Władysław Semkowicz (1925, 302) za początek granicy uznał źródła Jasiołki i jej bieg aż po Krosno59, od którego rolę rzeki granicznej przejął Wisłok, w biegu którego pojawia się jednak wyrwa ścinająca tzw. „wisłockie kolano‖, czyli położone na wschód od Odrzykonia, Strzyżowa i Czudca terytoria polskie wrzynające się klinem60 w ziemie ruskie, aż pod Domaradz (Грушевский 1905, 457). Dopiero poniżej Czudca granica polsko-ruska powracać miała do Wisłoka, bowiem dalej, na lewym brzegu rzeki (po stronie ruskiej) znajdował się Rzeszów. Na taką wizję przebiegu hipotetycznej granicy polsko-ruskiej, z niewielkimi zastrzeżeniami, zgodził się ogół późniejszych badaczy (np. Fastnacht 1962, 20; Makarski 1996, 133-134; Wołoszyn 2013, 93 i in.). Większych wątpliwości nie budzi też pierwotna „ruskość‖ wysuniętego znacznie na zachód Rzeszowa, nazwanego w dokumencie lokacyjnym Kazimierza Wielkiego wprost miastem ruskim (CDP, 209-211). Za Rzeszowem bieg Wisłoka obiera kierunek wschodni, a następnie północny aż po jego ujście do Sanu. Na odcinku między Rzeszowem a Krzeszowem, wzdłuż biegu Wisłoka znajdował się gród graniczny Przeworsk zniszczony przez Leszka Czarnego ok. 1280 r. (Kronika... 233; por. Jusupović 2019, 127), strzegący dostępu do dość znaczącego ruskiego grodu, jakim był Jarosław i dalszego szlaku na Przemyśl, jednakże zdaniem W. Semkowicza (1925, 302) granica nie przebiegała dokładnie wzdłuż rzeki i już za Rzeszowem, cyt. „ścinała cały kąt, jaki tworzy dolny bieg Wisłoka z Sanem i w kierunku północno-wschodnim, [aby] między Krzeszowem a Rudnikiem dotrzeć do Sanu‖. Dość tajemniczym punktem na mapie polsko-ruskiego pogranicza jest położony na prawym brzegu Sanu Krzeszów (zob. katalog). Od Krzeszowa, „granica‖ obierała kierunek wschodni, od polskich skupisk osadniczych dzielił ziemie ruskie przebiegający z północnego zachodu na południowy wschód pas zwartych kompleksów leśnych61 (jego pozostałością są
58 Jest to w dużej mierze skorygowana wizja Myrona Korduby (1925), oparta na przebiegu granicy polsko-ruskiej z XIV-XV w.
59 Krosno uznawane jest za gród ruski epizodycznie zajęty przez Leszka Czarnego i przekazany biskupstwu lubuskiemu lub nawet nie zajęty przez polaków przed 1340 r. (fragment odnoszący się do Krosna w 1282 r.
uznawany był także za interpolację z XIV w.; por. Fastnacht 1962, 19-20; Perzanowski 1972, 60-65).
60 Terytoria te zaliczano do Polski na podstawie spisów własności klasztoru koprzywnickiego z lat 70. XIII w.
i innych dokumentów z lat 20. XIV w. (Грушевский 1905, 457-458; tam literatura).
61 Odcinki zajęte przez puszcze i lasy na polsko-ruskim pograniczu omówił J. Kurtyka (1996, 185-189). Istotną barierę naturalną stanowić miała np. stara Puszcza Sandomierska, wzdłuż krawędzi której, na żyznym pasie lessów, we wczesnym średniowieczu ustabilizowało się osadnictwo przebiegające po na linii od Ropczyc przez Sandomierz i grody ruskie – Rzeszów, Przeworsk, Jarosław i Przemyśl.
41 dziś Lasy Janowskie), których zapewne już uszczuplony kształt prezentuje tzw. mapa Miega - taki przebieg granicy polsko-ruskiej na terenie obecnego województwa podkarpackiego rysuje W. Makarski (1996, mapa 2).
Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa lubelskiego:
W obrębie województwa lubelskiego rekonstruowana granica przecinała dolny odcinek Tanwi (na południe od Biłgoraja) i biegła wzdłuż środkowego Wieprza, skąd kierowała się na północ poprzez górną Krznę do Bugu (Wołoszyn 2013, 93 za: Makarski 1996, mapy 3 i 4). Osią polsko-ruskiego pogranicza w pozostałej części województwa lubelskiego miało być międzyrzecze górnego i środkowego Wieprza i Bugu62. Rozpatrując ten teren od południa, najbardziej wysuniętym na zachód grodem ruskim był Sutiejsk, położony jest nad Porem, lewym dopływem Wieprza. Gród leżeć miał nie tylko na pograniczu dwóch państwowości, ale i na szlaku handlowym ze wschodu na zachód. Sutiejsk położony był na północno-zachodnim skraju Roztocza, a płynący z zachodu na wschód Por dodatkowo podkreślać miał tę zmianę krajobrazu (Wartołowska 1958, 40). Dalej na północ, na prawym brzegu Wieprza położony był kolejny znany ze źródeł gród: Szczekarzew (Krasnystaw).
Włościami Romanowiczów w regionie środkowego międzyrzecza Wieprza i Bugu była ziemia chełmska od północy sąsiadująca z Polesiem, zaś od południa ograniczona przez wzniesienia Roztocza (Dzieńkowski 2009, 151). Na pograniczu, niedaleko od okręgu szczebrzeszyńskiego znajdowała się Tarnawa, w której w 1262 r. odbył się zjazd Bolesława Wstydliwego z Romanowiczami (Wąsowicz 1961, 240). Zdaniem Andrzeja Rozwałki (2008, 65) pograniczny charakter Tarnawy potwierdza fakt, że w końcu XIV w. stanowiła ona najdalej na zachód wysunięty punkt osadniczy prywatnego powiatu szczebrzeszyńskiego Dymitra z Goraja. Sąsiadka i Tarnawa tworzyły wyraźne odchylenie „linii granicznej‖ ku zachodowi, której przebieg powtórzyła granica historycznego województwa lubelskiego.
Przebieg linii granicznej lekko „po skosie‖ między parami wsi63 wymienionych w traktacie
62 Tereny te miały zostać zajęte przez Ruś w czasach Jarosława Mądrego. A. Rozwałka (2008, 65-66) wyróżnia 2 fale ekspansji ruskiej na terenie Lubelszczyzny: za sprawą Jarosława do Rusi przyłączone zostały zapewne południowo-wschodnie tereny międzyrzecza, z grodami takimi jak Bełz, Majdan Górny i Guciów. Grody takie, jak Guciów i Majdan Górny istniały już w okresie plemiennym i stanowiły zapewne ośrodki należące do Lędzian. Drugą fazę ruskiej ekspansji w regionie wyznaczają podboje Romanowiczów dokonane w 1. poł. XIII w. (do Rusi przyłączono wówczas następujące okręgi grodowe: wereszczyński, uhruski, lubomelski, chełmsko-stołpecki i szczekarzewski). Jeszcze w 1. poł. XIII w. do Rusi dołączana została jeszcze wołość szczebrzeszyńska.
63 Granica przebiegać miała między miejscowościami Oleśniki (Oleszniki) i Dobryniów (Dobrinow), Suchodoły (Suchodoli) i Stężyca (Stanczica), Częstoborowice (Czanstoborowicze) i Gorzków (Gorzkow), Pilaszkowice (Pielaskowicze) i Żółkiewka (Zolkiew; Zbiór dokumentów małopolskich, IV. 113-115).
42 chełmsko-lubelskim z 1359 r. (Zbiór dokumentów małopolskich, IV, 113-115). Taki przebieg granicy chełmsko-lubelskiej (później województw lubelskiego i chełmskiego) zauważalny był jeszcze na XVIII-wiecznych mapach (np. mapie Rizzi Zannoniego i Jabłonowskiego). Co się tyczy ziem położonych dalej na północ, T. Dzieńkowski (2009, 51) zwraca uwagę na południkowy układ usytuowanych na wododziale Wieprza i Bugu grodów państwowych z XIII w. takich, jak Andrzejów Nowy, Busówno, Stołpie, Chełm i in. Grody te stanowić miały rodzaj linii obrony państwa Romanowiczów. Po „polskiej‖ stronie Wieprza, w okresie wczesnopiastowskim, na terenie późniejszego archidiakonatu lubelskiego, rolę głównych ośrodków grodowych, prócz centralnego grodu w Lublinie, pełniły grody w Garbowie, Wąwolnicy, Kurowie, Klarowie, Gęsi i Niewęgłoszu (Rozwałka 2008, 65). Nieco dalej na północ, analizując osadnictwo średniowieczne doliny Białki i dolnego biegu Piwonii (zalesione regiony pradoliny Wieprza), odcinka, na którym późniejsza granica Korony z Litwą przebiegała południkowo, A. Rozwałka (2004, 28) zaliczył Wohyń (latopisowy Woiń?) do „ważnych ośrodków gospodarczo-militarnych‖ pogranicza polsko-kijowskiego‖ (? – m.k.), choć ośrodek najprawdopodobniej nie był grodem (por. katalog). Z większą dozą pewności stwierdzić można, iż po „polskiej‖ stronie umownej granicy znajdowały się okręgi grodowe Kocka i Łukowa (Pacuski 1978, 589-590; Stańczyk 1996, 211). Zdaniem badaczy południowa część historycznego Podlasia i tereny Lubelszczyzny były stosunkowo słabo zasiedlone - ożywienie osadnicze, nastąpić miało tu wraz z ustabilizowaniem się granic w późnym średniowieczu (Kiryk 1972, 29; Rozwałka 2004, 29). Na północy województwa lubelskiego, w regionie Radzynia Podlaskiego znajdują się ułożone południkowo miejscowości, w których odkryto późnośredniowieczne kamienie graniczne64, przebiegać tędy (między gminami Radzyń Podlaski i Wohyń) miała bowiem granica polsko-litewska (Rozwałka 2004, 29-30, mapa 6).
Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa mazowieckiego: Z powodu ubóstwa źródeł pisanych, a także braku dogłębnych archeologicznych badań nad możliwą przynależnością etniczną znanych nam stanowisk wytyczenie dokładnej granicy rusko-polskiej (rusko-mazowieckiej) na odcinku województwa mazowieckiego (i podlaskiego) jest możliwe tylko w zarysie ogólnym i dopiero od XI-XII
64 Są to kamienie z Ustrzesza, Zbulitowa Dużego i Zbulitowa Małego (Rozwałka 2004, 29). O analogicznym podlaskim kamieniu (z krzyżem i podkową) z terenu województwa mazowieckiego (wieś Łużki) wspomina K.
Musianowicz (1960, 206-207).
43 w.65 Uprzedzając nieco kolejność omawiania przebiegu polsko-ruskiego pogranicza w ramach jednostek administracyjnych dzisiejszej Polski, zaznaczyć należy, iż ogólnie granica zachodnia Rusi opierana jest w regionie sąsiedztwa z Mazowszem o Nurzec i Lizę (dopływ Narwi) oraz o górny bieg Narwi na północy (Ościłowski 2015, 325). Podobne, jak w przypadku Lubelszczyzny, zmiany osadnicze na wschodnim Mazowszu wiązane są z akcją kolonizacyjną Jarosława Mądrego z wieku XI (napływ ludności z głębi Rusi – kolonizatorów i uciekinierów ze stref zagrożonych najazdami koczowników; Piotrowski 2009, 76).
Archeolodzy zaobserwowali, iż właśnie w XI w. przestały funkcjonować grody osadnictwa mazowieckiego, co stoi w zgodzie w przekazami źródeł pisanych (Tyszkiewicz 1974, 141-143). Za położony na południe od Bugu gród mazowiecki zniszczony przez oddziały Jarosława Mądrego uważany jest np. obiekt w Czołomyjach (pow. siedlecki), innym zaś grodem polskim strzegącym strefy granicznej miał być Grodzisk nad Liwcem (pow.
węgrowski; Górska et al. 1976, 42-43; Tyszkiewicz 1974, 149). Grodem mazowieckim, funkcjonującymi w północnej części obecnego województwa mazowieckiego, w okresie państwowym był Święck, zaś kolejnym (położonym jeszcze dalej na północ) grodem pogranicznym miał być obiekt w Starem Grodzkiem, dziś znajdującym się w województwie podlaskim (Kamiński 1956, ryc. 16). Gród w Święcku uległ zniszczeniu około połowie XIII
65 W tym miejscu autorka ograniczy się do skrótowego tylko omówienia okresu wcześniejszego - przyjmuje się, iż Mazowsze opanowane przez Piastów zostało najpóźniej w młodości Mieszka I (Pacuski 2019, 15), zaś linia obrony tego terytorium przebiegać miała od Drwęcy (na północy) po rzekę Leśną (na wschodzie; Tyszkiewicz 2003, 32). Z kim graniczyło na półocnowschodnim odcinku piastowskie Mazowsze? W opinii Krystyny Musianowicz (1960) tereny te były w świetle przemian obrządku pogrzebowego pograniczem mazowiecko-drechowickim (studia te były oparte na analizie zasięgu grobów z obstawami kamiennymi i stosunkowo późno datowanych kurhanów). Choć z punktu widzenia kultury materialnej trudno mówić o wyraźnych granicach etnicznych na tak wczesnym etapie stosunków wschodnio- i zachodniosłowiańskich, niektórzy autorzy skłonni są lokować wskazanych przez K. Musianowicz Dregowiczów w bezpośrednim sąsiedztwie Mazowsza (por.
Florek 2018). Pewnego rodzaju rozgraniczenie wpływów między Mieszkiem a Włodzimierzem nastąpiło na wododziale Wisły (Bugu) i Dniepru około 981 r. Zdaniem J. Tyszkiewicza (1974, 141-142; 2003, 34-35) stosunkowo słabo zasiedlony wododział Wisły, Niemna i Dniepru, a więc i wschodnie Mazowsze (z Pobużem) pozostawało w rękach polskich do pocz. XI w. Podobnie z resztą odczytała wzmiankę latopisu nowogrodzkiego o Brześciu z 1017 r. (ПСРЛ, III, 2) Elżbieta Kowalczyk (2000, 55). Wcześniej za początkową przynależnością Brześcia do Polski opowiadał się także W. Semkowicz (1925, 262). Istotna dla formowania się pogranicza polsko-ruskiego, trwała zmiana układu sił w regionie nastąpiła w XI w. za sprawą polityki syna Włodzimierza, Jarosława Mądrego. W XI w. powstał sąsiadujący z Mazowszem Drohiczyn. Mazowsze w XIII w. to wciąż termin stosunkowo szeroki, obejmujący ziemie pod władaniem Konrada I. W skład mazowieckie księstwa Konrada wchodziło Mazowsze płockie, ziemia dobrzyńska i chełmińska oraz ziemie środkowej Polski z Łęczycą, ziemie nad środkową Narwią po ujście Biebrzy, środkowe Pobuże (czasowo również Drohiczyn), dorzecze Liwca i Świdra oraz późniejsza ziemie: czerska i rawska. Częścią dzielnicy mazowieckiej były także Kujawy (Trzeciecki 2015, 149-150). Momentem przełomowym i końcem mazowieckiego prosperity był zajazd litewski w 1262 r. (i śmierć Siemowita I), który zdaniem badaczy przyniósł katastrofę demograficzną i zmiany w zarządzaniu Mazowszem. Spadkobiercy Konrada I, nie bez wewnętrznych sporów, podzielili między siebie jego mazowiecką domenę i przestali prowadzić politykę aktywną, przez co sam region podupadł (Myśliwski 1994, 4).
W 2. poł. XIII w. widoczna jest polityczna „orientalizacja‖ polityczna i ekonomiczna (pośrednio także społeczno-kulturowa) regionu. Termin „Mazowsze‖ – swój kształt formalno-prawny uzyskał dopiero w 2. poł.
XIV w., dzięki reformom administracyjnym Siemowita III (Trzeciecki 2015, 149-150).
44 w., stwierdzono także opuszczenie otaczających go osad. Co do południowych partii pogranicza Mazowsza Wschodniego - na południu regionu znajdowały się dwa ośrodki kasztelańskie biskupstwa płockiego: grody w Brańszczyku (Brańsku?)66 i Broku, lecz niewiele wiadomo o ich losach w 2. połowie XIII w. Maciej Trzeciecki (2015, 153) podkreśla jednak trwanie struktur osadniczych na terenach nękanych wówczas najazdami litewskimi.
Podsumowując stan badań archeologicznych nad osadnictwem znad środkowego Bugu Joanna Kalaga (1999, 104) zwróciła uwagę na stosunkowo słaby stopień rozpoznania osadnictwa grodowego (prezentującego, jak się wydaje, głównie młodsze fazy wczesnego średniowiecza). Niestety, niewiele jest pewnych informacji co do datowania grodzisk późniejszych i stanowiskach ruskich XII-XIII w. W obliczu niezadowalającego nadal stanu badań nad grodami wschodniego Mazowsza, których zdawkowo publikowane rezultaty zaniedbywały kwestie etniczne (o problemie por. Jaskanis 1999, 81; Kowalczyk 2000, 55), propozycję przebiegu polsko-ruskiej granicy, na podstawie danych toponomastycznych, przedstawił Władysław Makarski (1996, mapa 4 i 5), lecz bez rzetelnych studiów archeologicznych nie będziemy w stanie zweryfikować jego założeń (po stronie ruskiej badacz umieścił m. in. okolice Sokołowa Podlaskiego i innych miejscowości podlaskich znajdujących w granicach województwa mazowieckiego). Z terenu tego znanych jest kilkanaście grodów średniowiecznych, z których datowania tylko kilku zostały potwierdzone, o bardziej szczegółowych informacjach nie wspominając (por. tabele).
Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa podlaskiego: to nie tylko obszar pogranicza polsko-ruskiego (mazowiecko-ruskiego), ale także rejon sąsiedztwa domeny Romanowiczów z innymi ziemiami ruskimi i ludami bałtyckimi (na północy i północnym-wschodzie). W badaniach zasięgu osadnictwa zachodniosłowiańskiego, prócz tradycyjnych badań historycznych nad siecią dawnych parafii, uczeni próbowali badać także zasięg zjawiska mazurzenia (por. Makarski 1996, mapa 5).
Aleksander Kamiński (1953, 41) historię i zasięg osadnictwa ruskiego we wczesnym średniowieczu zarysował następująco: Kolonizacja przez osadników ruskich ziem w dół Bugu od Brześcia do ujścia Nurca oraz między Bugiem i dolnym Nurcem, a także poza Nurzec środkowy i górny w kierunku Narwi – jest procesem widocznym w wieku XI, a w końcu w.
obejmuje już całą niemal tę przestrzeń. Nad dolnym Nurcem zetknęły się w XII w. dwa nurty kolonizacyjne, ruski i mazowiecki, a na północ od Nurca środkowego obie kolonizacje,
66 Kwestia mazowieckiego Brańska poruszona zostanie w następnym podrozdziale.
45 zajmując pustacie (pisownia oryginalna – m.k.) pogranicza jaćwiesko-słowiańskiego przenikały się wzajemnie. Na przełomie XII/XIII w. osadnictwo ruskie było już poza środkowym i górnym Nurcem, pochodziło pod bory i bagna Narwi – nie ma wszakże żadnego dowodu w źródłach pisanych, aby gdziekolwiek w połowie XIII w. przekroczyło Narew.
Przyjrzyjmy się zatem stuleciu XIII. Kazimierz Pacuski (2019, 26-31) podzielił ziemie ruskie na północ od Bugu na ziemię bielską (w której skład, prócz Bielska, wchodził też Suraż)67 i ziemię drohicką. „Ziemia bielska‖ jako jednostka terytorialna nie pojawia się w źródłach XIII-wiecznych, zaś sam Bielsk odnotowany został po raz pierwszy w 1252 r., później zaś został dotkliwie złupiony przez Jerzego I pod koniec XIII w. (Kronika... 188, 270). W późniejszych źródłach Bielsk i inne grody występuje zazwyczaj w kontekście ziemi drohiczyńskiej (por. przyp. 68), zaś jako jednostka terytorialna (ziemia lub powiat bielski) pojawia się dopiero (w źródłach i literaturze) w odniesieniu wieku XV lub częściej – początku XVI w., gdy powstało województwo podlaskie (Gloger 1873, 2; 1900, 208-209; Jabłonowski 1910, 257-258; Jaszczołt 2005, 44; Tęgowski, Maroszek 2010, 32; SGKP, t. VIII, 412; SSS, t.
IV, 172). Od wczesnego średniowiecza najważniejszą jednostką terytorialną na terenie Podlasia była ziemia drohicka. Jak podaje Adrian Jusupović (2010, 77), przywilej z 8 marca 1237 r., w którym Konrad Mazowiecki nadał templariuszom Drohiczyn i teren go otaczający, to pierwszy dokument, w którym został wyznaczony zasięg ziemi drohiczyńskiej. Granice ziemi drohiczyńskiej na osi północ-południe wytyczone zostały za pomocą barier naturalnych - od południa ziemię tę ograniczał Liwiec, a od północy Nur (dziś Nurzec). Ziemia drohiczyńska z dokumentu Konrada I uważana jest jednak za twór sztuczny i nie można rzecz jasna utożsamiać jej z ziemią (w ruskim znaczeniu tego słowa) ani tym bardziej wołością drohiczyńską68. Spośród niezlokalizowanych wciąż mazowieckich grodów-komór celnych nad Bugiem, najważniejszą zagadką dotyczącą pogranicza rusko-mazowieckiego pozostaje kwestia lokalizacji Nura i Gródka. Znany z zaginionego latopisu połockiego XII-wieczny
67 I, wnioskując z mapy (Pacuski 2019, ryc. 3.2., 31), w jej skład wchodzić powinien również Brańsk.
68 Jak zauważył A. Jusupović (2010) zasięg ziemi drohiczyńskiej lepiej oddaje m. in. dokument Władysława Jagiełły z 1390, w którym król nadaje Januszowi I ziemię drohicką z zamkami oraz powiatami w Drohiczynie, Mielniku, Surażu, Bielsku i wszystkimi wsiami w tychże powiatach położonymi. Grody te często występują razem w latopisach litewskich (np. w jawnie anachronicznym podaniu Kroniki Litewsko-Żmudzkiej cyt. Радивил и найшол над Немном старое городище (...), a оттоля тягнул на Подляше, где в той час ятвяги мешкали, найшол там Бересте, Хмелник, Дорогичин, Сурож, БЂлско, Бранско. Grody te zostały wymienione pod 1258 r. jako cyt. мЂста и замки побуроные от Батия. ПСРЛ, XXXII, 19), co potwierdza ich przynależność do jednego regionu.
46 Nur69 znajdować się miał rzeką o tej samej nazwie. Prowadzone od lat 50. XX w.
poszukiwania grodu w dolinie Bugu (również w rejonie ujścia do niego Nurca nie przyniosły pozytywnych rezultatów; Ościłowski 2015, 331). Pewne podejrzenia co do istnienia w 1.
połowie XIII w. grodu-komory celnej i przeprawy przez Nurzec (wyznaczającej granicę polsko-ruską) wysuwano w kierunku domniemanego grodziska w Gródku nad Nurcem (utożsamianym z Gródkiem z dokumentu Konrada I)70, ew. Zaszkowa nad dolnym Nurcem.
Badania odpowiadających przypuszczeniom badaczy obszarów AZP nie potwierdziły istnienia tam grodzisk (Ościłowski 2015, 335). Mniej więcej na wysokości Gródka nad Nurcem, nad tą samą rzeką w ziemi ruskiej położony jest Brańsk71 (Kamiński 1953, ryc. 16).
Ostatnim ruskim przyczółkiem w regionie i najbardziej wysuniętym na północny-zachód grodem Romanowiczów był Suraż (Tyszkiewicz 1974, 192). Grodami polskimi (mazowieckimi) położonymi w sąsiedztwie domeny Romanowiczów były: położony naprzeciw Suraża, Tykocin nad Narwią, Stare Grodzkie (Wnory-Wypychy) i (nieodnaleziony) Gródek nad Nurem (Ościłowski 2015, ryc. 1, 326). Niejasno przedstawia się przynależność etniczna i polityczna częściowo zniszczonego stanowiska w położonym na południowo-wschodnim skraju Puszczy Knyszyńskiej Gródku nad Supraślą (dawniej zwaną Sprząślą).
Tereny puszczy wchodziły w skład średniowiecznej Jaćwieży (Kamiński 1956, mapa; Engel et al. 2013, ryc. 1, 45)72, z drugiej zaś strony gród od jednego z centrów tzw. Rusi Czarnej -
Tereny puszczy wchodziły w skład średniowiecznej Jaćwieży (Kamiński 1956, mapa; Engel et al. 2013, ryc. 1, 45)72, z drugiej zaś strony gród od jednego z centrów tzw. Rusi Czarnej -