Inne zabytki datujące

Typowymi, południoworuskimi (znajdowanym również poza Rusią) przedmiotami codziennego użytku są przęśliki z różowego łupku owruckiego, znajdowane na stanowiskach osadowych oraz cmentarzyskach, co świadczy, iż były one kobiecymi przedmiotami osobistymi (istnieje również pogląd, iż mogły być one darami narzeczeńskimi; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 94). Datowanie obiegu przęślików z łupku jest dość szerokie, bowiem zamykane jest w ramach X-XIII w. z dopuszczeniem przeżywania się ich użytkowania w wieku XIV w. (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 92-95).

199 Ceramiki wschodniej, wykonanej z masy porcelanowej, o charakterystycznym, zielonkawym kolorze glazury. Wyroby takie łączy się warsztatami chińskimi z X-XVII w. (Коваль 2010, 135).

200 Znaleziska ceramiki czerwono-żółtej (nazwanej tak od koloru gliny po wypale) pochodzą z terenów Dobrudży – nazywa się tak XIV-wieczną lokalną ceramikę inspirowaną wzorcami nadwołżańskimi, krymskimi i kaukaskimi. Formy naczyń prezentują smukłe dzbany i dzbany z trójlistnym wylewem, garnki z uchwytami, kubki, misy, talerze, lampki etc. Dekoracja tych naczyń sprowadza się do rytych lub malowanych linii falistych lub prostych i innej dekoracji geometrycznej (Полевой 1969; Stănică 2018, 252-267).

201 Autorzy niewielkiego studium okazów z Dobrudży nie wysnuwają w prawdzie daleko idących wniosków chronologicznych, ale wiążą pojawienie się sferokonusów e rejonie ujścia Dunaju z wymianą handlową w granicach Złotej Ordy.

202 M. Jahodyns’ka (2015, 54-55) również nie rozstrzyga kwestii datowania znaleziska, gdyż jednej strony uznaje wyeksplorowany obiekt za typowy dla zachodniej Rusi XII-XIII w., z drugiej zaś odnosi sferokonus do zabytków typowych dla XIII-XIV w.

115 Bardziej „czułą chronologicznie‖ grupą zabytków są ozdoby i dewocjonalia. Jest to temat na tyle obszerny (zabytki ruskie prezentują w tym zakresie takie wyroby, jak kabłączki skroniowe, zausznice i kołty oraz formy do ich produkcji, pierścionki, obrączki, bransolety szklane i metalowe, ikonki, krzyżyki i enkolpiony, zawieszki, lunule, paciorki szklane i metalowe, dzwoneczki, zapinki i in.)²⁰³, iż w miejscu tym, zamiast powielać informacje z pokaźnej literatury poświęconej wyrobom metalowym i szklanym, na podstawie datowań występowania tego typu zabytków, skonstatować należy ogólny kryzys produkcji luksusowych wyrobów rzemieślniczych po połowie XIII w. (Макаров 2003, 9)²⁰⁴ i skupić się na nielicznych kategoriach ozdób i przedmiotów związanych z kultem chrześcijańskim, spotykanych na Rusi południowo-zachodniej w 2. połowie XIII-XIV w. Jak stwierdził po dokonaniu przeglądu zachodnioukraińskich enkolpionów R. Liwoch (2018, 206), niemal wszystkie enkolpiony znalezione na tym obszarze pochodzą z XII–XIII w., a zdecydowana ich większość datowana być może na 2. połowę XII–1. połowę XIII stulecia. Wśród enkolpionów datowanych zwyczajowo na 1. połowę XIII w. zwraca uwagę podtyp VII.1.1.²⁰⁵ z reliefowym wyobrażeniem Matki Boskiej, Ukrzyżowania i świętych oraz wezwaniem

„Святая Богородица помогай‖, którego produkcję powiązał niegdyś B. Rybakov (Рыбаков 1964, 39) z panującym na Rusi (dokładniej, w Kijowie) poczuciem nadchodzącego zagrożenia ze strony Mongołów. Zdaniem R. Liwocha (por. 2018, 204-205) zawężanie datowania ich do końca lat 30. XIII w. jest niewłaściwie, gdyż istnieją przesłanki, iż chronologię poszczególnych okazów rozciągnąć można na całe XIII stulecie. Znane są także inne okazy enkolpionów z grupy VII, których chronologię można rozciągnąć na 2. połowę XIII w., a nawet XIII-XIV w. (Liwoch 2018, 205). Ponadto, istnieją przesłanki wskazujące na użytkowanie enkolpionów na terenie dawnej Rusi Halicko-Wołyńskiej również w tzw.

okresie litewskim – z terenu Wołynia znane są rzadkie znaleziska enkolpionów, które niektórzy badacze odnoszą do XIV-XVI w. (niestety, są to znaleziska pozbawione kontekstu).

Zabytki te stosunkowo łatwo odróżnić od enkolpionów tradycji staroruskiej (kijowskiej), lecz nie ustalono miejsca ich wytwarzania (por. Sawyc’kij 2014). Z okresem pomongolskim związane są też wyroby pokrewne enkolpionom, czyli krzyżyki (przedmioty kultu osobistego,

203 Zabytki takie, pochodzące z grodów zachodnioruskich położonych obecnie na ziemiach Polski omówili z resztą solidnie J. Ginalski 2000, 211-262; 2001, 357-371; M. Piotrowski, M. Kępka i M. Żuchowska 2009, 95-118, 123-129; tam dalsza literatura.

204 Wyobrażenie na temat XIII-wiecznego kryzysu jest jednak modyfikowane, zwłaszcza w odniesieniu do ośrodków niedotkniętych bezpośrednio inwazją mongolską, w których „typowo‖ staroruskie wyroby, takie szklane bransolety użytkowane były jeszcze w 2. poł. XIII-1.poł. XIV w. (Макаров 2003, 9).

205 Według klasyfikacji Gali Korzuhiny i Anny Peskovej (Корзухина , Пескова 2003).

116 noszone, jak się powszechnie przyjmuje, pod ubraniem). Zabytkami spotykanymi na stanowiskach z XIII-XIV w. są wykonane z kamienia lub bursztynu krzyżyki tzw. 4 pokolenia (według podziału A. Musina, por. 2000), których liczebność i jakość spada po 1240 r.

(Liwoch 2018, 215). Z ruskich dewocjonaliów, znajdowanych na stanowiskach południowo-zachodniej Rusi, wspomnieć należy miniaturowe ikonki metalowe, zwłaszcza tzw. żmijowiki (spełniające funkcje amuletów), których datowanie jest problematyczne, ponieważ podobne dewocjonalia funkcjonowały na Ukrainie od średniowiecza po wiek XIX, nie wykazując po XV w. zmian stylistycznych. Zazwyczaj ich chronologię określa się na XI–XIV w., przy czym egzemplarze z napisami greckimi zauważa się za starsze (Liwoch 2018, 209).

Zabytkami o dość szerokiej chronologii są także miniaturowe ikonki kamienne, produkowane do XV w. (później zastąpiono je wyrobami kościanymi i drewnianymi; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 121; Liwoch 2018, 207; Wołoszyn 2001b, 37).

Wymienione wyżej staroruskie wyroby rzemieślnicze wschodziły w skład skarbów, których klasyfikację sporządziła jeszcze w połowie XX w. G. Korzuhina (1954). Najbardziej istotnym, z punktu widzenia zakresu chronologicznego pracy, jest oczywiście horyzont skarbów wiązany z połową XIII w. (tzw. grupa IV wg typologii Korzuhiny, zawierająca przedmioty zdeponowane między latami 70. XII w. a 1237-1240 r.). W skarbach umownie łączonych z zagrożeniem mongolskim²⁰⁶ znajdujemy zazwyczaj drogocenne przedmioty z 2.

połowy XII-1. połowy XIII w. (wyjątkowo także zabytki z wieku XI), takie jak złote i srebrne wyroby jubilerskie (głównie ozdoby kobiece), niekiedy też ozdoby i naczynia szklane oraz naczynia liturgiczne, zaś znaleziskami już w nich nieobecnymi są monety (obecne za to są niekiedy grzywny)²⁰⁷, przy czym warto zaznaczyć, iż skarbów ukrytych między 1237 a 1241 r. i skarbów zdeponowanych wcześniej w zasadzie nie sposób odróżnić (Корзухина 1954, 27-32). Występowanie niektórych ozdób (np. bransolet szklanych) w kontekstach znalezisk późniejszych uważano za przeżytek, jednak obecnie widoczne są w nauce tendencje do weryfikacji założeń o ich zupełnym zaniku po 1240 r. (por. Liwoch 2013, 9). Możliwe (wbrew poglądom o zaniku lokalnej produkcji ozdób), że skarby wyrobów wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych mogły być deponowane również w okresie

206 Za taki skarb uznanwane jest dość zgodnie odkrycie z 1975 r. z Dorohobuża (Liwoch 2013, 8, 10; Кучинко, Кучинко 2007, 96-98, 103). Skarb ten zawierał m. in. datowaną na XIII w. kołtkę, zausznice (kolczyki) typu

„kijowskiego‖z ażurowymi kulkami, zawieszki skroniowe i półtorazwojowy pierścionek taśmowaty. Inne, datowane na XIII w. (lub przynajmniej zaliczane do grupy IV według Korzuhiny) skarby pochodzą z latopisowych: Halicza (Kryłos), Uhruska (Novouhruz’ke), Trembowli (Zieleńcze), i, być może, (Starego) Zbaraża (por. Liwoch 2013, 10-14).

207 Zjawisko to zostanie wyjaśnione w kolejnym akapicie.

117 pomongolskim (rozumianym jako okres po najeździe 1240-1241 r.), lecz temat ten wymaga dalszych badań (pomijamy tu jednak skarby monet z XIV w. i późniejsze)²⁰⁸.

Ze stosunkowo dokładnym datowaniem stanowisk osadowych związane są zazwyczaj zabytki numizmatyczne i sfragistyczne. W przypadku (późno)średniowiecznej Rusi sytuacja w zakresie badań numizmatycznych jest specyficzna, bowiem ruski system pieniężny opierał się głównie na niemonetarnych jednostkach płatniczych (takich, jak kuny czy grzywny), zaś w mniejszym stopniu na monecie (Янин 1956, 35-56, 181). Na obecnym etapie badań wiadomo, iż w początkowym okresie historii Rusi monety bili jedynie trzej władcy:

Włodzimierz Wielki, Jarosław Mądry i Świętopełk Jaropełkowicza (nie licząc monet tmutarakańskich; Suchodolski 1971, 138-139; Белецкий 2012, 433; Бабаев 2009; Гайдуков, Калинин 2012; Сотникова 1995). Okres XII-XIV w. to czas zaniku rodzimej monety na Rusi, w którym tradycyjną monetę zastąpiły tzw. slitki, czyli stopy srebra (głównie grzywny tradycji kijowskiej lub nowogrodzkiej) oraz inne środki płatnicze – pieniądz skórkowy (por.

Бауер 2014, 240-316; Мусин 2017, 281-2818)²⁰⁹. Jak już wspomniano, grzywny pojawiają się w skarbach z 1. połowy XIII w., ukrycie których wiąże się z zagrożeniem mongolskim.

Grzywny kijowskie (sześciokątne) nie pojawiają się już w skarbach kruszcowych ani tych zawierających monety ordyńskie z XIII-XIV w. (Янин 1956, 162). Obieg pieniężny na Rusi

208 XIII w., zwłaszcza jego druga połowa, przez dłuższy czas pozostawał białą plamą w archeologii. Jak twierdzą Z. i M. Kučynko (2007, 105-134, 139) na Wołyniu w XIV-XVII w. występują już tylko wyłącznie skarby (obcych) monet. R. Liwoch (2013, przyp. 19, 9) wyliczył kilka skarbów pozamonetarnych, które mogły zostać zdeponowane po 1241 r. Do wspomnianej IV grupy skarbów zaliczany był skarb z Sokala (Кучинко, Кучинко 2007, 90), uważany obecnie za S. Ters´kim (2001, 133, 136, ryc. 2) za nieco młodszy. Skarb ten, zawierający bransoletę mankietową, pierścień i zausznice posiada analogie w skarbach okresu pomongolskiego zarówno na Rusi Halicko-Wołyńskiej, jak i poza nią (por. Liwoch 2013, przyp. 19, 9). Jak już przypuszczał R.

Liwoch (2013, 9), znaleziskiem analogicznym do skarbu z Sokala (a w zasadzie dwoma) są skarby z majdanu grodu w Czermnie, datowanym przypuszczalnie na 2. poł. XIII-pocz. XIV w., wspominają M. Piotrowski i M.

Wołoszyn (por. 2012; 189; Piotrowski, Piotrowska, Grochecki 2015, 20).

209 Nie oznacza to oczywiście, iż Rusi, w tym także z interesującego nas okresu „pomongolskiego‖ nie mamy znalezisk numizmatycznych: są to np. monety bizantyjskie i ich imitacje (por. np. Бауер 2014, 135-142; Мусин 2017), i grosze praskie (Котляр 1964, 182-183; Козубовський 2009) czy w końcu monety szeroko pojętej proweniencji wschodniej (Янин 1956, 71-78; Oгуй 2009). W obiegu pieniężnym na Rusi częstym zjawiskiem było obżynane brzegów obcych monet. Badacze sądzą, iż zabieg ten służył przede wszystkim dostosowywaniu monet do standardów wagowych (obcinanie monet było praktyką obecną również poza granicami Rusi). Dwa dookolnie obcięte grosze Jana Luksemburskiego zostały znalezione na datowanym na 2. poł. XIII-1.poł. XIV w.

grodzisku w Sanoku-Białej Górze. Badacze zajmujący się znaleziskiem przypuszczają, iż monety zostały obcięte już po dotarciu do Sanoka, lecz nie wykluczają zupełnie możliwości ich obcięcia jeszcze w Czechach (por.

Kotowicz, Śnieżko 2016). Pozostałe znaleziska obcych monet dotyczą z reguły 2. poł. XIV w. tj. monety mołdawskie, znajdowane na terenach Bukowiny (por. np. Oгуй 2009; Пивоваров 1996). Z XIV w. z terenów byłego Księstwa Halicko-Wołyńskiego pochodzą także monety emitowane dla Rusi przez władców polskich (por. Котляр 1964, 1981) oraz bardzo rzadkie emisje podolskie Koriatowiczów (Погорілец, Саввов 2004;

2005; 2007; Саввов 2012) czy rzadkie monety Jerzego Narymuntowicza (Гулецкий, Петрунин 2017, 510-511;

Пашкевич 2012). Zaznaczyć trzeba, iż dyskusja wokół tej ostatniej monety nie jest zakończona, gdyż moneta ta bywa łączona z Jerzym II (Книш 2016).

118 Halicko-Wołyńskiej w 1. połowie XIV w. (wciąż płacącej dań Mongołom) spróbował scharakteryzować niedawno G. Kozubovs’kij (2009; 2016). Badacz zwrócił uwagę m. in. na pierwszą wzmiankę źródłową na temat wykorzystania groszy jako miary wartości²¹⁰ (i wiadomości źródłowe na temat ściągania przez Mongołów daniny), skarby i znaleziska luźne.

Wedle ustaleń badacza, na Rusi ostatnich Romanowiczów wciąż płacono (również Mongołom) srebrem (grzywnami, sztabkami, również „tatarskimi‖), zaś na jej terytorium docierało szerokie spektrum obcych monet: groszy praskich (począwszy od emisji Wacława II, często z obrzynanymi brzegami, kumulowanych w celach zgromadzenia większej ilości kruszcu), monet polskich, włoskich, węgierskich, i oczywiście, monet ordyńskich (co ciekawe, stosunkowo nielicznych; por. Козубовський 2016).

Pojawienie się pieczęci w Europie Środkowo-Wschodniej wiąże się z przemianami kulturowymi towarzyszącymi chrystianizacji, zwłaszcza z powiększaniem się kręgu cywilizacji bizantyjskiej. W porównaniu z liczbą znalezisk pieczęci emitowanych przez miejscowe elity Rusi, Bułgarii czy Serbii, w X-XIII w., na terenach monarchii Arpadów, Piastów i Przemyślidów pieczęci występują rzadko (Wołoszyn et al. 2015, 151-152). Ze znanych z terenu Rusi egzemplarzy pieczęci, na X–XI w. datowane są tylko 2 bulle książęce (Янин 1970, 34–41, № 1, 2), zaś przeważająca część znalezisk pochodzi z XII-XIII w.

Najliczniejszą grupą z nich są pieczęci z wizerunkami świętych, pozbawione imion książąt – za N. P. Lichačovem przyjmuje się, iż przedstawiony na pieczęci święty odpowiada imieniu chrzestnemu emitenta bulli. Pieczęci takie oraz pieczęci dostojników kościelnych, znaleziono np. w Bełzie, Czermnie, Drohiczynie, Haliczu, Trepczy i Dźwinogrodzie (Ginalski 2001, 352;

Wołoszyn et al. 2015, 149; Коваль 2017; Янин 1970, 80, 184-186, 188, 222). Co do pieczęci Romanowiczów – znany jest jeden egzemplarz z wizerunkiem lwa, przypisywany Lwu Daniłowiczowi (Однороженко 2009, 5). Liczniejsze są pieczęci ostatnich Romanowiczów, znane już od początku XX w. (por. Болеслав-Юрий ІІ....221-222, tabl. VI-VII)²¹¹. Przy okazji rozważań o pieczęciach ostatnich Rurykowiczów wspomnieć należy o kwestii domniemanych

210 W źródłach pisanych znajdziemy wzmiankę z 1320 r. o wykorzystywaniu praskich groszy w międzynarodowych stosunkach handlowych: książę Andrzej Juriewicz miał zmienić podatek od sprzedaży bydła dla krakowskich kupców z 3 na 1 grosz (Акти та документи...., 161; Козубовський 2016, 39-40). Czeska moneta miała zdaniem tego badacza służyć przede wszystkim do przetopu (Козубовський 2016, 42).

211 Wiedza o pieczęciach ostatnich Romanowiczów pochodzi jednak nie z wykopalisk archeologicznych, a z badań konkretnych dokumentów - posiadamy pieczęci (woskowe odciski) przywieszone do dokumentów.

Pieczęci Bolesława-Jerzego, znane są z dokumentów z 1325, 1327, 1334 і 1335 r. Z kilku woskowych odcisków znana jest też pieczęć Jerzego I Lwowicza, którą posłużył się w 1316 r. jeden z jego synów: Andrzej lub Lew (Книш 2010, 258). Na pieczęci z 1316 r. z jednej strony widnieje postać stojącego wojownika z włócznią i tarczą, z drugiej zaś lew. Na wyraźnie już „zachodnich‖ pieczęciach Jerzego II znajduje się tronujący władca i łacińskie napisy oraz jeździec na rewersie. (Болеслав-Юрий ІІ... 221-290).

119 pieczęciach miejskich z 1. połowy XIV w. W 1906 r. М. Hruszewski opublikował uszkodzoną woskową pieczęć z pisma niemieckiej gminy Włodzimierza z 1324 r., skierowanego do mieszkańców Stralsundu. Na pieczęci tej znajduje się przedstawienie św.

Jerzego na koniu. Niektórzy badacze przypuszczali, iż mogła być to pieczęć niemieckiej gminy we Włodzimierzu, jednakże zdaniem większości mogła być to nieznana pieczęć Jerzego Lwowicza (Дашкевич 1997, 8-9; Книш 2010, 259-260). Pieczęci miast takich, jak Lwów, Przemyśl i Włodzimierz, są poświadczone od 2. połowy XIV w., choć zapewne motywy heraldyczne i symbole poszczególnych miast pojawiły się jeszcze w czasach Romanowiczów (por. Gumowski 1960; Маркевич 1969; Однороженко 2009). Z tematyką sfragistyczną i symboliką heraldyczną stosowaną przez Romanowiczów związane są poniekąd „bojarskie‖ pierścienie pieczętne (zazwyczaj z napisami na tarczy), które znamy nie tylko z odcisków²¹², ale i zachowanych egzemplarzy. Pierścienie pieczętne z terenu ziemi halickiej posiadają zazwyczaj schematyczne przedstawienie ptaka oraz, niekiedy, napis zdradzający imię właściciela. Kilka takich znalezisk pochodzi również z obszaru południowo-zachodniej Rusi, m. in. z Tustani, Trembowli i Żydyczyna i datowane są na kon. XIII(?)-XIV w.²¹³ (por. Зарубій 2000, 53-55; Миська 2016; Мусин 2016).

Kolejną grupą zabytków sfragistycznych są pomby typu drohiczyńskiego, czyli niewielkie (o średnicy ok. 1-1,5 cm) koliste lub nieregularne płytki ołowiu. Pomiędzy dwoma takimi płytkami umieszczano nić, a następnie łączono wytłaczając na nich znaki. Choć związek zabytków zwanych „plombami‖ z handlem wydaje się oczywisty, w nauce od dawna toczy się dyskusja co do szczegółów ich zastosowania (por. Liwoch 2015). Ostatnimi czasy badacze, sięgając do relacji kupców arabskich, skłonni są łączyć plomby typu drohiczyńskiego z pieniądzem skórkowym, z handlem lub systemem poboru podatków, raczej nie z dyplomacją (por. Wołoszyn, Bochnak 2016). Chronologię plomb drohiczyńskich zazwyczaj zamyka się w przedziale XII–XIII w. (dopuszczając pojawienie się ich jeszcze w XI w.)²¹⁴. (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 132; Liwoch 2015, 237). Na plombach

212 Zdaniem badaczy (Болеслав-Юрий ІІ ... 220; Миська 2016, 6) odciski takich właśnie pieczęci bojarskich dołączone zostały do dokumentów Jerzego II z 1334 i 1335 r. Na pieczęciach ruskiego bojarstwa 1. połowy XIV w. często spotykanym motywem heraldycznym jest ptactwo, zapożyczone być może z pieczęci węgierskich (por. Мусин 2016).

213 Kwestia datowania tych zabytków na koniec XIII w. jest niepewna, gdyż halickie pierścienie pieczętne znane są ze skarbu z Demidowa (obecnie przechowywanego w LMH), datowanego monetami Jana Luksemburskiego na 1. połowę XIV w., oraz z odcisków takich pieczęci z dokumentów księcia Jerzego II (Зарубій 2000, 52-54).

214 M. Wołoszyn i A. Bochnak (2016, 353) dopuszczają istnienie drewnianych „protoplomb‖ analogicznych do przedmiotów znajdowanych w Nowogrodzie.

120 pojawiały się m. in. znaki Rurykowiczów (głównie dwuzęby) i inne znaki geometryczne, uznawane za symbole magiczne, religijne, własnościowe, fiskalne lub po prostu „znaki producenta‖ (Белецкий 1999; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 132-133).

Niezwykle ważną dla datowania stanowisk osadniczych, zwłaszcza tych umocnionych, kategorią zabytków metalowych są militaria i elementy oporządzenia jeździeckiego²¹⁵. W obliczu mnogości tego materiału zabytkowego i jego zróżnicowania, po raz kolejny autorka rozpocznie od zabytków „otwierających‖ omawiane w pracy stulecie i ograniczy się do jedynie kilku grup uzbrojenia. Zabytki wprost utożsamiane ze śladami ataków mongołów na grody ruskie są stosunkowo liczne, lecz często niepublikowane lub jedynie wspominane w sprawozdaniach z badań²¹⁶. Militaria proweniencji stepowej, łączone z najazdami mongolskimi z terenu Polski, zebrał w skromnym (i pisanym chyba pospiesznie)²¹⁷ katalogu W. Świętosławskiego (1997). Do pracy Świętosławskiego obecnie dodać można kilkanaście egzemplarzy takiej broni z Małopolski, w tym Podkarpacia, i incydentalnie z innych regionów Polski (por. np. Каминськая 2015; Liwoch 2016; Kotowicz 2018; Wojenka 2018). Groty „typu mongolskiego‖ znane są z wielu stanowisk południoworuskich, wśród których to obiektów znajdziemy takie, które najprawdopodobniej zostały najechane (i najprawdopodobniej zniszczone) właśnie przez Mongołów np. Gródek (Wołyń; Kuśnierz 2006), Trepcza (Sanok; Ginalski 2001, 372-373; Ginalski, Kotowicz 2004; Kotowicz 2004,

215 Zabytki tej kategorii związane są ze nie tylko ze stanowiskami osadowymi, lecz często są też to tzw.

znaleziska luźne. Jak udowodnił J. Poleski (1992, 15- 28), w odniesieniu do okresu wczesnego średniowiecza okazy broni i elementy oporządzenia jeździeckiego z Małopolski przedstawiają różny, zazwyczaj nieduży, stopień „czułości chronologicznej‖, wynikający z pewnej unifikacji typów uzbrojenia występującego na danym terenie, braku regularnej publikacji znalezisk i niewielkiej liczny znalezisk z tzw. zespołów zwartych (w których wystąpiły inne zabytki datujące), a w końcu i braku informacji o kontekście odkrycia wielu zabytków, jak i z faktu tworzenia typologii poszczególnych typów uzbrojenia częściowo na podstawie materiału porównawczego z innych, nieraz odległych ziem.

216 Znaleziska takie pochodzą np. z Pleśnieska, Dźwinogrodu i Halicza. Jak wspomniał we wstępie do omówienie odkryć w Horodnicy V. Petehyryč (1983, 47), w przypadku innych grodów ziemi halickiej nie ma przekonywujących śladów najazdu mongolskiego. Nawet w w monografii jednego z „klasycznych‖, usłanych ludzkimi szkieletami (których kości nosiły ślady nagłej śmierci) grodów zniszczonych przez Mongołów, czyli Rajkowieckiego Horodyńča, licznie występujące tam uzbrojenie mongolskie potraktowano w monografii stanowiska po macoszemu (por. Гончаров 1950). Nieco lepiej opracowano znaleziska broni ze zniszczonego przez Mongołów Horodyńča k. Szepetivki (utożsamianego niegdyś z Izjasławlem), ale skupiono się głównie na broni siecznej i obuchowej (Каргер 1965; Kирпичников 1975; 1978). Gdy zwrócimy uwagę na listę stanowisk związanych ze znaleziskami koczowniczej broni miotającej w klasycznej pracy A. Medvedeva (1966, 105-107) zauważymy, iż tylko 17 stanowisk grodowych z terenu całej Rusi posiada dopisek „zniszczony przez Mongołów‖ (z datą lub bez). Dopisku takiego nie posiada np. Kijów. Na liście tej znajdują się jedynie 2 grody Rusi Halicko-Wołyńskiej: Pleśniesk i Izjasławl (a właściwie Horodyńče k. Szepietówki). Jak widać, Medvedev w swej pracy uwzględnił jedynie stanowiska położone w granicach byłego ZSRR. Stworzenie nowego katalogu znalezisk broni koczowników XIII-XIV w. znacznie lepiej pozwoliłoby prześledzić zasięg działalności militarnej Mongołów (ewentualnie innych wojowników posługujących się zapożyczoną od nich bronią).

217 Trepcza, uznawana za pierwszy latopisowy Sanok, pojawia się w katalogu jako Trzebocza (Świętosławski 1997, 64).

121 47), Czerwień (por. Kuśnierz 2005; 2012), Sutiejsk (Kotowicz 2013, 68-70, 74, tabl. 82-84) czy położone „u wrót‖ Wołynia Horodyńče²¹⁸ w obw. chmielnickim. Pojedyncze egzemplarze mongolskich grotów znane są także z innych centrów Rusi Romanowiczów (np. Chełma, Przemyśla, Włodzimierza Wołyńskiego, Peresopnicy; Świętosławski 1997; Каминськая 2015, 244; Терський 2006b, rys. 4, 13), a także z wielu anonimowych grodzisk (np. zabytki z Horodnicy i zbiór grotów z Čornivki; Петегирич 1983; Возний 2014). Groty strzał typu mongolskiego znane są również z terenów Białorusi (tradycyjnie uważanej za ziemię oszczędzoną przez Mongołów, dla których przeszkodę stanowić mogły rozległe bagna poleskie), jednakże badacze nie wykluczają użytkowania takich strzał przez ludność miejscową (Плавінскі 2013, 63-64). O stosunkowo szybkim przejmowaniu elementów uzbrojenia (w którego przypadku mniejsze przecież znaczenie mają walory estetyczne, a najważniejszą cechą jest skuteczność) poświadcza opis wjazdu Daniela Romanowicza do Pożonia, kiedy już około 1247 r. książę ruski, sam ubrany z przepychem i z przytroczoną szablą oraz kołczanem, (...) przyszedł (...) przygotowawszy jak na bój ludzi swoich. Niemcy zaś dziwili się uzbrojeniu tatarskiemu. Były bowiem konie w liczinach w kojarach skórzanych i ludzie w jarykach i biła od pułków jego światłość, od oręża blasku (...); Kronika.... 183-184, przyp. 961 i 962, 183 i 965 i 966, 184; Каминськая 2015, 236). W temacie broni miotanej nie można pominąć grotów bełtów kusz, stosowanych zarówno przez stepowych najeźdźców, jak i obrońców grodów. Kusza, uznana przez A. Nadolskiego (1954, 62) za typową broń Zachodu, pojawiła się na ziemiach polskich już XII w. (Nadolski 1954, 62). Bełty kuszy z terenu Rusi datowane są od XII/XIII w. (wzmianki w źródłach pisanych dotyczą głównie 1.

połowy XIII w.), broń tę znać mieli również również Mongołowie, przynajmniej od wieku XIII w. (Плавінскі 2013, 68; Медведев 19966, 90). Była to broń na tyle skuteczna, iż w błyskawicznym tempie rozprzestrzeniła się szeroko na terenie całej Europy Wschodniej. Na obszarze Białorusi bełty kuszy pojawiają się na stanowiskach z 2. połowy XIII-XIV w., przy czym najczęściej na stanowiskach bałtyjskich (Плавінскі 2013, 68-70). Według klasyfikacji A. Medvedeva (1966, 95) „mongolskim‖ typem bełtów z połowy XIII w. były bełty z trzpieniem o kwadratowym lub romboidalnych przekroju (typ 13 i 14). Groty bełtów z trzpieniem stały się zresztą typowym dla późnego średniowiecza znaleziskiem, na podstawie którego trudno jest wnioskować o przynależności etnicznej wojowników wystrzeliwujących je (Nadolski 1954, 65; Каминськая 2015, 234-236). Jak wnioskuje na podstawie znalezisk

218 Niegdyś uznawane za najechany przez Mongołów latopisowy Izjasławl (Каргер 1965), obecnie łączone przez niektórych z również napadniętym w końcu 1240 r. Kamieńcem (por. katalog).

122 elementów kuszy i przekazów pisanych (np. relacji Carpiniego) A. Fedoruk (2014a, 53-54), kusza (zwana w źródłach samostrzałem)²¹⁹ była uznawana za jedną z najskuteczniejszych broni w walce z Mongołami.

Kolejną grupą militariów datujących, związanych z przybyszami z Wielkiego Stepu zdają się być topory trzpieniowate o wachlarzowatym ostrzu. Rozmieszczenie ich znalezisk na trasie pierwszego najazdu mongolskiego sugeruje ich pojawienie się na Rusi południowo-zachodniej w1240-1241 r., lecz znane są też egzemplarze datowane na XIV, XV, a na ziemiach polskich nawet na pocz. XVI w., co świadczyć może o ponownym „przyjęciu się‖²²⁰ broni orientalnej na miejscowym gruncie (por. Kotowicz 2006, 35-37).

Stosunkowo popularną na Rusi, również wywodzącą się ze środowiska koczowniczego, była broń obuchowa: kiścienie i buławy. O ile niewiele posiadamy informacji o kiścieniach spotykanych na stanowiskach późnośredniowiecznych interesującego nas regionu (por. Кирпичников 1966b, 65), tak buławy brązowe, datowane z reguły na XII-1.

połowę XIII w. (Liwoch 2006, katalog; Возний 2009, 1, 257), spotykane były i w czasach późniejszych - weryfikację poglądów na temat tych zabytków przeprowadził swego czasu R.

Liwoch (2006). Zdaniem tego badacza na terenie Rusi Halickiej w XIII-XIV w. spotykane mogą być buławy typu Tustań, broń pochodzenia węgierskiego, użytkowana w XII-XIV w.

(Liwoch 2006, 68, 74).

Stosunkowo częstymi znaleziskami z południowo-zachodniej Rusi, związanymi z późnośredniowiecznym oporządzeniem jeździeckim, są ostrogi o bodźcu gwiaździstym, które zdaniem I. Voznego (2009, 1, 258) datować można już od XII w. (przy czym, wczesne odmiany takiego typu ostróg na ziemiach sąsiadujących z Rusią np. w Małopolsce, datowane są od wieku XIII w., por. Kołodziejski 1985, tabl. 1, 170), jednak rozpowszechnienie się takich ostróg na Rusi widoczne jest od 1. połowy XIII w. (gwiazdkę ostrogi znaleziono np. w Gródku nad Bugiem; Kuśnierz 2006, tabl. VI, 87, 90). Na większości stanowisk zawartych w

Stosunkowo częstymi znaleziskami z południowo-zachodniej Rusi, związanymi z późnośredniowiecznym oporządzeniem jeździeckim, są ostrogi o bodźcu gwiaździstym, które zdaniem I. Voznego (2009, 1, 258) datować można już od XII w. (przy czym, wczesne odmiany takiego typu ostróg na ziemiach sąsiadujących z Rusią np. w Małopolsce, datowane są od wieku XIII w., por. Kołodziejski 1985, tabl. 1, 170), jednak rozpowszechnienie się takich ostróg na Rusi widoczne jest od 1. połowy XIII w. (gwiazdkę ostrogi znaleziono np. w Gródku nad Bugiem; Kuśnierz 2006, tabl. VI, 87, 90). Na większości stanowisk zawartych w