Ruskie „zamki” typu „motte”?

Zagadnienie założeń obronnych zwanych zamkami typu motte, gródkami stożkowatymi, dworami na kopcach etc. (na temat terminologii stosowanej w przypadku takich obiektów por. Marciniak-Kajzer 2018), w świetle starszej literatury nie powinno wchodzić w zakres rozważań niniejszej pracy, ze względu na datowanie większości tych

305 Dotyczy to zwłaszcza „wież-donżonów‖, jakie miały stanowić najstarsze fazy wielu zamków już pod koniec XIII w. Opinie o istnieniu założeń drewniano-ziemnych z elementami murowanymi (zazwyczaj wieżami) pojawiły się m.in. w odniesieniu do Chocimia (Нестерова 2010), Cecyna (Тимощук 1982, 97-98), Kamieńca Podolskiego (por. Пламеницька 2012, 2015 i in., krytyka: Маярчак 2012a), Skały Podolskiej (por. Підставка, Сивий 2017, 2017a) i Jazłowca (por. Підставка 2010, 2012). Nie jest to zjawisko wyłączne dla zachodniego Podola i Bukowiny, bowiem podobne propozycje najstarszych rekonstrukcji faz architektonicznych zamków pojawiły się także w odniesieniu obiektów wschodniego Podola (Виногродська 2008a, 341-342) czy Wołynia (por. tabele: Łuck, Krzemieniec).

306 Problemy definicji zamku na ziemiach polskich trafnie podsumował B. Pankowski (por. 2009, 64).

307 Jest to omówienie pobieżne mające na celu jedynie zestawienie badanej przeze mnie grupy grodów w celu i ukazania ograniczeń archeologii w badaniach grodów Rusi Halicko-Wołyńskiej za panowania dynastii Romanowiczów.

164 obiektów na ziemiach polskich (skąd ten model umocnień mógł przeniknąć na Ruś)³⁰⁸. Jednakże w ostatnich latach pojawiły się doniesienia na temat tego rodzaju założeń datowanych na okres rządów Romanowiczów. Na wstępie rozważań na temat rozprzestrzenienia się „dworów rycerskich‖, analogicznych do obiektów spotykanych na ziemiach polskich, warto od razu zaznaczyć, iż badania tego typu obiektów na Ukrainie są wciąż na inicjalnym etapie rozpoznania tego typu założeń. W przypadku Wołynia, tematyką dworów rycerskich zajmuje się w zasadzie tylko jeden badacz – Serhij Panyńko. W ostatnich latach pojawił się szereg prac dotyczących założeń obronnych Wołynia jego autorstwa (Панишко 2011, 2012, 2014, 2014a, 2014b, 2016), odnoszonych, przynajmniej pod względem typologicznym, do „zamków‖ typu motte i datowanych już od XIII w. Autorka postanowiła zatem przyjrzeć się stanowi badań nad tego typu założeniami na ziemiach Rusi Halicko-Wołyńskiej.

Obiekty typu motte (których głównym elementem był sztuczny kopiec ziemny z budynkiem na szczycie) rozprzestrzeniły się w Europie (od Francji i Wysp Brytyjskich po kraje bałtyckie, południową Skandynawię, Polskę, Węgry i Słowenię) w okresie od X-XI w.

do XIV-XV w. (Biermann, Kiesler, Nowakowski 2011, 138; Kajzer 2002b, 288; Marciniak-Kajzer 2018, 61-62). Pojedyncze, wyróżniające się rozmiarami zamki na kopcach uznawane są za fundacje królewskie, w większości jednak obiekty te wiązane są z prywatnymi posiadłościami (zamkami) członków elity feudalnej. Znane z literatury archeologicznej pod nazwą „gródków (lub grodzisk) stożkowatych‖, „grodzisk pierścieniowatych‖, „zamków typu motte‖, „dworów rycerskimi‖ i in. (por. Marciniak-Kajzer 2011, 10-11) kojarzone są na ziemiach polskich z okresem późnego średniowiecza. Jak twierdzi Stanisław Kołodziejski (2002, 232), rezultaty dotychczasowych badań archeologicznych wskazują, iż najwcześniejsze obronne rezydencje rycerskie pojawiły się na obszarze Polski tuż po połowie (?) XIII w.³⁰⁹, natomiast w kolejnym stuleciu stały się niemal charakterystycznymi i nieodłącznymi elementami krajobrazu średniowiecznej wsi. I choć uważa się, iż „Polska

308 Drugim krajem, z którego Ruś mogła zaczerpnąć wzorce, są oczywiście Węgry. „Trop węgierski‖ nie został dotąd jednak podjęty, ze względu na niezadowalający stan badań, zwłaszcza w odniesieniu do chronologii

„dworów na kopcach‖ z terenu Królestwa Węgier. Przede wszystkim, z terenu historycznych Węgier brak jest obiektów z terenu historycznych, których datowanie na 1. poł. XIII w. nie budziłoby zastrzeżeń (por. Feld 2010).

309 Ciągle nie dysponujemy datowaniami bezwzględnymi, które pozwoliłyby na określenie, jak wcześnie w XIII w. pojawiły się one w naszym kraju. W ostatnich latach próbowano przeprowadzić datowanie bezwzględne sześciu stanowisk, których chronologia została ustalona metodami archeologicznymi na XIII w., jednakże badaczom nie udało się pozyskać odpowiednich próbek, zwłaszcza dla analizy dendrochronologicznej. Z dwóch stanowisk pozyskano próbki do analizy C14, daty z których potwierdziły datowanie stanowisk na wiek XIII . Były to obiekty w Małkowie (pow. sieradzki) i Orszymowie (pow. płocki; Marciniak-Kajzer 2018, 66-67).

165 kultura późnośredniowieczna‖ obejmowała swym zasięgiem również tereny Rusi Czerwonej (Kruppe 1981, 17-20), to właśnie z terenu Rusi Czerwonej, na chwilę obecną nie dysponujemy w niemal żadnymi danymi na temat założeń analogicznych do polskich dworów rycerskich. Kilka gródków położonych w województwie podkarpackim i lubelskim (czyli położonych w granicach dawnych ziem: sanockiej, przemyskiej, chełmskiej i in.) zawarła w swym katalogu Anna Marciniak-Kajzer (2011). Są to, w dużym uogólnieniu, w różnym stopniu przebadane i nieraz bardzo słabo zachowane obiekty datowane na okres 2. połowy XIII-XVII w. (przeważnie na XIV-XV w.) o średnicy zazwyczaj nieprzekraczającej 50 m.

Brak jednak stanowisk jednoznacznie datowanych na czasy panowania Romanowiczów.

Położony najbliżej ziem ruskich i datowany od 2. połowy XIII w. jest obiekt ze Żmigrodu Starego (powiat jasielski). We wspomnianym katalogu pojawia się także położone w ziemi chełmskiej i datowane na XII-XIV w. Horodysko (potraktowane zostało jako potencjalny dwór rycerski), ale w świetle najnowszych badań za taki obiekt uznawane nie jest (por. Atlas grodzisk, Dzieńkowski 2019d, 205-208).

Dwory rycerskie z ziem polskich³¹⁰, których typologie opracowali przede wszystkim Janina Kamińska i Edward Krause (Marciniak-Kajzer 2007; 2011, 27-35), prezentują gródki

„stożkowate‖ lub „pierścieniowate‖ o średnicach rzadko przekraczających 30 m wykorzystujące często naturalne walory obronne miejsc, w których się znajdowały. Funkcje obronne takich siedzib spełniały palisady, wały i fosy. Charakterystycznym, choć nie obowiązkowym (zwłaszcza w przypadku gródków „pierścieniowatych‖), elementem zabudowy ich majdanów miała być wieża o charakterze mieszkalno-obronnym.

We wspomnianej serii artykułów poświęconych założeniom typu motte S. Panyńko wymienia szereg obiektów z Wołynia wykazujących pewne podobieństwa morfologiczne z rzeczonymi „dworami rycerskimi‖. Ogólnie S. Panyńko (2016, 67) podzielił znane z Wołynia stanowiska w typie gródków stożkowatych na następujące kategorie formalno-funkcyjne, a więc i własnościowe: 1 - dietince małych miast, 2 – zamki feudalne (bojarskie? książęce? – przyp. m.k.), 3 – dwory rycerskie.

Według badacza, pierwsze ruskie obiekty powiązane z ideą wznoszenia dworów na kopcach pochodzą z XIII-XIV w. Początki budownictwa takich założeń Panyńko wiąże z czasami, a nawet dokładniej - z osobą, księcia Daniela Romanowicza (Панишко 2016, 68).

310 Najnowsze podsumowanie wiedzy na temat zagadnienia obiektów typu motte na ziemiach polskich (Śląsk) można znaleźć w pracy D. Nowakowskiego (2017).

166 Przykładami inspiracji założeniami typu motte mają być według badacza Chełm i Uhrusk. W przypadku Chełma argumentacja sprowadzona jest do przywołania nasypu-platformy pod rezydencją Daniela Romanowicza. Nieco więcej uwagi poświęca badacz uroczysku „Stołp‖ w Uhrusku, gdzie badano sztuczny nasyp oraz relikty murowanej wieży, datowane przez odkrywców na połowę (lub 2. połowę) XIII w. (Панишко2014b, 138; 2016, 68). Z punktu widzenia autorki, ze względu na unikatowy charakter założenia chełmskiego oraz niewystarczająco uargumentowane w publikacjach podstawy datowania kopca i wieży Uhruska, badacz wyciąga dość daleko idące wnioski o wpływie budownictwa zachodnich siedzib elit feudalnych na wygląd wymienionych założeń „państwowych‖ z ziemi chełmskiej.

Z drugiej jednak strony, wiązanie ziemi chełmskiej z punktem wyjścia inspirowanych Zachodem przemian w budownictwie obronnych na Rusi nie jest zupełnie pozbawione podstaw. Cech założenia typu motte w chełmskim grodzie dopatrują się ostatnio także polscy badacze stanowiska (Dzieńkowski 2019c, 122-123), zaś wiele cech datowanego na XIII w.

gródka w Andrzejowie (stożkowata forma, rozmiary, a w pewnym sensie również dzierżawcza nazwa, por. katalog), również wskazywać może na „klasyczny‖ dwór na kopcu.

Dobrze datowanym, lecz nie „rycerskim‖ przykładem niewielkiego założenia obronnego na ziemnej platformie i w dodatku posiadającego murowaną wieżę jest obiekt z 2.

połowy XIII w. z Kamieńca (Białoruś). Kronika halicko-wołyńska podaje, iż w 1276 r.

budowę grodu (i wieży) zlecił Włodzimierz Wasylkowicz (Ипатьевская... стб 876, 925).

Według S. Panyńki (2014a, 260) jedną z charakterystycznych cech XIII-wiecznych grodzisk z kamiennymi lub ceglanymi wieżami jest właśnie „izolowanie‖ najważniejszych urządzeń obronnych – stawianie wieży i usypywanie kopca. Budowla z Kamieńca zaliczana jest do grupy tzw. wież wołyńskich (murowanych budynków z zachodniego Wołynia, wzniesionych na planie koła lub prostokąta i datowanych zazwyczaj na koniec XIII w.), z których żadna nie była raczej, według badaczy, bojarską własnością prywatną (por. Раппопорт 1952, Антипов 1988).

Z pierwszą grupą stanowisk, wyróżnionych przez Panyńkę, nawiązujących do założeń typu motte, związane są niewielkie grody-centra wołości (?) znane ze źródeł XIV w.

(Панишко 2011, 329-330; 2016, 62). Stanowiska te: Luboml (grodzisko „Fosija‖), Turzysk, Kamień Koszyrski czy Wietły położone są w linii Polesia Wołyńskiego. Grody te zostały wymienione jako twierdze graniczne w polsko-litewskiej umowie z 1366 r. (Czuczyński 1890, 514-515), co znaczy, iż wzniesione były najprawdopodobniej jeszcze przed połową XIV w. (co potwierdziły badania archeologiczne prowadzone przez samego Panyńkę, por.

167 katalog). Typologicznie większość z nich zaliczyć można do gródków stożkowatych, lecz jak wykazały wykopaliska, forma taka nadana została większości z nich wtórnie (pierwotnie miały być to założenia pierścieniowate) w 2. połowie XIII-XIV w. (Панишко 2011, 335).

Grodziska te są także większe od „typowych‖ gródków stożkowatych. Najmniejsze z tej grupy jest grodzisko w Lubomlu (średnica 60 m), które powstało w 2. połowie XIII w.

Panyńko (2014b, 133-134 i in.) zwraca też uwagę na obiekt w Ratnie, skąd znane są materiały staroruskie, lecz jak sam przyznaje pojawienie się tam stożkowatego nasypu (pod wieżę?) o średnicy 12 m można przypuszczalnie łączyć z czasami książąt Sanguszków.

Do drugiego typu obiektów nawiązujących do założeń typu motte S. Panyńko (2014, 210-211; 2016, 64) zalicza m.in. grodzisko w Korszowie, którego dietiniec ma formę ściętego stożka (którego wypłaszczenie ma wymiary 50x65 m). Całość umocnionej powierzchni grodziska zajmuje ok. 5 ha. Badania nasypu wykazały 2 fazy funkcjonowania dietinca: XI i XII-XIII w. lub czasy późniejsze (ułamki ceramiki z XII-XIII w. znajdowały się bowiem w nasypie kopca). Znaleziskiem mającym potwierdzać późniejszą, choć ostatecznie niesprecyzowaną metrykę nasypu „gródka stożkowatego‖ miało być znalezisko bełtu kuszy.

Niewątpliwą zasługą badacza jest wytypowanie potencjalnych gródków rycerskich z pozostałych części Wołynia (typ 3). Jak podaje S. Panyńko (2016, 66) obiekt w Falemiczach (osady znanej ze źródeł pisanych od 1157 r. jako Chwalemicze) to typowy przykład gródka rycerskiego z XIV-XV w., na którym znajdować się mogła jedna budowla mieszkalno-obronna budowla (wieża), jednakże stanowisko nie było badane wykopaliskowo. Na sąsiadującym z gródkiem terenie, uznawanym za miejsce towarzyszącej mu osady, zebrano materiały XII-XVIII w. Podobny obiekt, uznawany za relikty założenia typu motte odkryto w miejscowości P’jatydni. Również na XIV-XV w. datowane jest wzniesienie stożkowatego gródka (w miejscu starszych struktur) wspomnianego już „zamku‖ w Ratnie. W publikacjach poświęconych potencjalnym obiektom typu motte z Wołynia zauważamy, iż większość z nich nie zostało tknięte łopatą archeologa, a kwestie ich datowania oparte są podobieństwie formy i zebranej wokół nich ceramiki, prezentującej często zróżnicowany chronologicznie materiał (i tak np. w przypadku wspomnianych Falemiczów gródek mógł powstać w miejscu staroruskiej osady otwartej; Панишко 2014a, 255-257; 2016, 66). Przypadki wznoszenia późnośredniowiecznych „zamków‖ rycerskich znane są z obecnych ziem polskich, np. z grodziska w Mymoniu (Marciniak-Kajzer 2011, 390-391). Znamiona gródków stożkowatych noszą też grodziska w Busku (tzw. Małe Grodzisko) i Busównie, jednakże nie odkryto na

168 nich śladów budowli wieżowych (por. katalog; Buko, Dzieńkowski 2008, 358; Cichomski 1980, 13-15; Chudzik 2017, 297; Довгань, Стеблій 2019, 86).

Podsumowując zatem dotychczasowy stan badań wpływu założeń typu motte na budownictwo obronne na terenie Rusi Halicko-Wołyńskiej należy mieć na uwadze początkowy etap badań nad zagadnieniem (archeologicznych, ale także historycznych) – w wielu przypadkach mamy bowiem do czynienia z obiektami niebadanymi wykopaliskowo lub o niedostatecznie sprecyzowanej chronologii. Morfologicznie zbliżonymi do grodów typu motte, lecz z założenia „państwowymi‖ oraz przeważnie większymi od przeciętnego „dworu na kopcu‖ gródkami z okresu XIII-połowa XIV w. były niektóre obiekty znane z Polesia Wołyńskiego. Rozprzestrzenienie dworów rycerskich (typologicznie odnoszących się do tzw.

gródków stożkowatych) na ziemiach Rusi włączonych do Polski i Litwy odnosić należy w zasadzie do okresu XIV-XV w., przez co założenia te w zasadzie nie będą brane pod uwagę w analizie rozwoju budownictwa obronnego 2. połowie XIII–początku XIV w.