[19] A tak, mój krześcijaninie miły, pamiętaj co sobie z tej Ewanjelijej świętej
rozważać masz. ¶ Naprzód uważaj sobie dziwną radę Boga wszechmogącego, który dekret cesarski ku wypełnieniu obietnic swych obróciwszy, przezeń i Syna swego być prawdziwym onym Mesyjaszem potwierdził, i Pannę aby w Betlejem wedle proroctwa porodziła, wywiódł i wyprowadził. A tak nie wiedząc i nie chcąc, tyranowie i sprawy ich, ku czci a ku chwale temu Panu służyć muszą. ¶ Potymże też uważać masz wielką łaskę i miłosierdzie Boga Ojca niebieskiego,
który na takie ubóstwo a nędzę Syna swego podać raczył, iż i w stajni (miejsca w gospodzie nie mając) leżeć musiał, nagradzając tym upadek mizerny nasz, przez ubóstwo swe nas bogacąc, a przez pokorę swoję nas do nieba podnosząc i miejsce nam w niebie gotując. ¶ Nadto pamiętać też i to masz, że ten Pan na-rodzenie Syna swego nie objawił ludziom wedle świata mądrym, możnym, świętobliwym – ale prostym i wzgardzonym, pokorne i od świata wzgardzone ciesząc. A tym, którzy się na świat i na mądrość jego oglądają, naukę dając, aby pamiętali, iż tajemnice swe dobrotliwy Ociec zakrywa przed mądremi, a obja-wia je prostym a wzgardzonym. ¶ Jeszcze k temu i to sobie uważać masz, iż tak Krystus Pan, przez narodzenie swoje, światu wszytkiemu radość i wesele przy-nieść raczył, jako Adam przyniósł upadkiem swym przyczynę smutku i żałości. A iż się ten Pan nam narodził i na nas z osobna każdego święte narodzenie jego
należy. ¶ Na ostatek i to pamiętaj, abyś Krystusa Pana nie tam szukał, gdzie się złoto, śrebro bleszczy, bo go tam nie najdziesz, ale tam gdzie chce być nalezion, zwłaszcza w znakoch od ludzi tego świata wzgardzonych, sakramentów jego świętych, w duchownej chwale jego a w prawdziwym Piśmie Świętym, w któ-rego tajemnicach uwity jest. A to sobie uważając, pamiętajże też i ty wespół z anjoły Bożemi, za dobroć sobie od tego Pana darowaną, onego chwalić i wiel-bić po wszytki dni żywota twojego, tę chwałę tu zacząwszy, a tam ją wiecznie kończąc w niebie. Eph. 2 Phil. 4 I II III IV V
[20] Panie Boże wszechmogący, któryś na te niskości zesłać nam raczył Syna twego miłego, ku ratunku rodzajowi ludzkiemu upadłemu, raczże ty tę łaskę świętą swoję nam uczynioną wypisać palcem Ducha Świętego twego w sercach naszych, abyśmy dobrze onę w sercach naszych wyrażoną mając, onej wdzięczni byli, a tobie z wdzięcznością dzięki oddawali i wiecznie ciebie chwalili; a upew-nieniem jej ku wszelakiej się pobożności krześcijańskiej i powinności naszej upo-minali. Co racz w nas sprawić, przez tegoż jedynego i namilszego Syna twego, Pana naszego dziś narodzonego, który jest Bogiem prawdziwym i chwalebnym, na wieku wieków. Amen.
173
Podstawa wydania
Grzegorz z Żarnowca, Postylla albo wykłady Ewanjelij niedzielnych i świąt uroczystych przez
cały rok Kościoła krześcijańskiego powszechnego, dla ćwiczenia człowieka pospolitego w naukach a członkach wiary krześcijańskiej potrzebna i dla okazania nauczycielów przeciwnych a od nich przestrzeżenia […]. Znowu od samegoż autora z pilnością przejrzana i na wielu miejscach po-prawiona, i powtóre wydana, [Wilno] 1597, k. 19v–13v.
Nota biograficzna
Grzegorz z Żarnowca (ok. 1528–1601), domniemane nazwisko: Koszarski. Urodził się we wsi Żarnowiec koło Miechowa, jego ojciec był organistą. Nieznane są dzieje jego edukacji – być może uczył się w Krośnie i w Kamieńcu u Bonarów, nie jest poświadczone, czy odbył studia w Akademii Krakowskiej, a według świadectwa Jakuba Zaborowskiego nie przebywał za granicą. Wiadomo natomiast, że uzyskał święcenia kapłańskie i doszedł do godności kanonika kapituły krakowskiej. Następnie złożył kalwińskie wyznanie wiary i ożenił się. W 1566 był katechistą w Krzęcicach, w 1570 – ministrem u Leonarda Stra-sza; brał udział w synodzie sandomierskim. Jako minister przebywał następnie przez kil-ka lat w Bogdanowie i uczestniczył w synodzie generalnym piotrkowskim w 1578. Przez pewien czas działał jako senior zborów kalwińskich na Litwie, wreszcie osiadł we Włosz-czowie, gdzie pracował do końca życia. Jako minister włoszczowski brał udział w syno-dach wodzisławskich (1583 i 1589). Na synodzie toruńskim w 1595 pełnił obowiązki ka-znodziei synodalnego. Po raz ostatni jego obecność została odnotowana w 1599 w Wilnie na zjeździe ewangelików i prawosławnych. Zmarł przed majem 1601. Dał się poznać jako wpływowy kaznodzieja, pisarz i polemista występujący zarówno przeciw jezuicie Jakubowi Wujkowi, jak i antytrynitarzowi Faustowi Socynowi, ale równocześnie dążący do zgody między odłamami protestanckimi. Jego główne dzieła to trzyczęściowa postylla wydana pierwszy raz w Krakowie (1580–1582), po raz drugi – opracowana w tonie mniej pole-micznym – w Wilnie (1597), przetłumaczona na język czeski i niemiecki, a także traktat
Apokatastasis, to jest naprawa artykułu najgruntowniejszego o dosyć uczynieniu sprawiedliwo-ści Bożej (Wilno 1598), tłumaczony na łacinę.
Wybrana bibliografia: W. Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich Ziem
Zachodnich i Północnych (1530–1939), Warszawa 1966; R. Czyż, Obrona wiary w edycjach postylli Grzegorza z Żarnowca, Warszawa 2008; idem, Kaznodziejski spór o Marię między Jakubem Wujkiem a Grzegorzem z Żarnowca. Przyczynek do dziejów dogmatyki i polemiki wy-znaniowej w Rzeczpospolitej XVI wieku, „Studia Religiologica” 43 (2010); T. Grabowski, Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce (1550–1650), Kraków 1906; K. Kolbuszewski, Po-styllografia polska XVI i XVII w., Kraków 1921; Polski słownik biograficzny, t. 9, s. 91–93
(H. Kowalska); J. Misiurek, Spory chrystologiczne w Polsce w drugiej połowie XVI wieku, Lu-blin 1984; Dawni pisarze polscy. Od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik
biograficzny i bibliograficzny, koordynacja całości R. Loth, t. 1, Warszawa 2000, s. 385–386
Objaśnienia
Tytuł: Ewanjelija u Łukasza świętego we 2 rozdziale − przekład z postylli nie jest tożsamy
z żad-nym znaz żad-nym przekładem powstałym do 1582, prawdopodobnie Grzegorz z Żarnow-ca tłumaczył tekst Pisma Świętego samodzielnie.
[1] w ludziach dobra wola – o rozbieżnościach w przekładzie tego wersetu por. wstęp.
[2] prawdziwą wiarą obdarzeni – autor buduje opozycję między katolikami, według
nie-go szukającymi nowych komentarzy, a protestantami, poprzestającymi na Słowie Bo-żym (sola scriptura) i prawdziwej wierze (sola fide).
tysiąc pięćset dziewięćdziesiąt i siedm lat – w pierwszym wydaniu: „tysiąc pięćset
sied-mdziesiąt i siedm lat” – co wskazuje na rok, w którym to kazanie zostało opracowane.
Okwita, okwitość – obfita, obfitość.
gdzie przedtym okwitował grzech… − Rz 5, 20.
[3] wyszedł wyrok od cesarza rzymskiego Oktawijana – o spisie ludności por. wstęp.
[4] pod którego opatrzność rzeczy wszytki podległy – Mt 10, 29–30.
[5] Jakub przez Ducha Świętego przy śmierci swej przepowiedział był… − na łożu śmierci
patriarcha Jakub przekazał swym dwunastu synom, którzy dali początek dwunastu pokoleniom Izraela, proroctwa dotyczące dalszych ich losów, przypisując panowanie i przyjście Mesjasza pokoleniu Judy: „Sceptrum od Judy odjęte nie będzie, ani panujący z łona jego, aż przyjdzie Syloch, do którego się ludzie zgromadzają”; dodatkowo opa-trzone przypisem: „To słowo «Syloch» znamionuje szczęście, to jest Mesyjasza, który jest powodem szczęścia” (Rdz 49, 10).
sceptrum – berło.
Królestwo Judskie do pogan było przeniesione – Palestyna przeszła pod hellenistyczną
wła-dzę Seleucydów z początkiem II wieku p.n.e., w 63 p.n.e. stała się prowincją rzymską, a Jerozolima została zdobyta przez Pompejusza Wielkiego.
[6] „A ty Betlejem, ziemio Efrata…” – Mi 5, 1.
[7] Na dwojenaście pokolenia był rozdzielon… − pomiędzy synów i dwóch wnuków
patriar-chy Jakuba, gdyż jeden z synów, Lewi, nie otrzymał dziedzictwa terytorialnego, lecz dał początek pokoleniu kapłanów i lewitów, którym Pan był dziedzictwem, za to sy-nowie Józefa, ukochanego syna Jakuba, Manasses i Efraim, stworzyli dwa osobne po-kolenia (Joz 13–14; Mi 5, 1–2; Li 24, 2; Mt 2, 4–6).
175
[9] Jeśli znają? – tu widoczne jest pierwotne znaczenie „jest li”, mogące pełnić funkcje
orzecznikowe.
od półtorutysiącu lat – świątynia Jerozolimska została zburzona 4 sierpnia 70 po
klę-sce powstania żydowskiego.
wedle Jakubowego proroctwa królestwo, i wedle Aggeusowego – proroctwo patriarchy
Ja-kuba – por. [5]; proroctwo Aggeusza dotyczy odbudowy świątyni po powrocie z nie-woli babilońskiej, prorok wskazuje na związek między błogosławieństwem dla ludno-ści a ukończeniem budowy świątyni, nie wspomina jednak o jej kresie.
„Do swoich przyszedł…” – J 1, 11.
„Nalezion jestem od tych, którzy mnie szukali” – Iz 65, 1; por. Iz 52, 10; Rz 15, 20–21.
[10] majestatowi tak wielkiego Pana i Króla − Hi 28, 24; Ps 96 (95), 6; Hbr 1; Łk 11, 30. gdyby wymówca jaki syna króla – odwołanie do teorii panegiryku, która podawała
pew-ne toposy, miejsca wspólpew-ne, w których należało szukać argumentów do skonstruowa-nia mowy pochwalnej.
Żydom ku zgorszeniu, poganom ku obrażeniu – 1 Kor 1, 23.
[11] Kamieniem zgorszenia i opoka obrażenia – „kamieniem obrażenia a opoką upadku”
(Iz 8, 14); por. Rz 9, 33; Łk 2, 34; 1 P 2, 8; J 18, 6.
zwirzchnie – zewnętrznie.
z tego świata, który jest na wszytkim złym nieszczęściu postanowion… − 1 J 2, 16–17. Pan dla ciebie uniżył – Flp 2, 6–11.
którego niebo pałac i stolica jest – Iz 66, 1; Dz 7, 32. Panem i Stworzycielem jest – Pwt 25, 10; Rdz 3, 1. Jezus Krystus, Ociec wieku przyszłego – Iz 9, 5; por. 1 P 1, 3. Nie miał Adam miejsca w niebie – Rdz 3, 24.
ucześniki przebywania z anjoły uczynił – 2 Kor 5, 6–8.
[12] bo się na świat wygnańcami i pielgrzymy rodzą – Hbr 13, 14.
wszego dobrego a szczęśliwego próżni, grzechu, niesprawiedliwości pełni – Mi 2, 1–2; Ps 50
(49), 18–20; Rz 7, 5; Hi 1, 21; 1 Tm 6, 4–5; 2 Kor 8, 2; 2 Tm 1, 8; Iz 6, 10.
„Jeśli się nie nawrócicie…” – Ps 7, 13–14.
[13] O dziwna mądrości… − Rz 11, 33.
królestwo szyroko po wszytkim świecie rozciągnąć się miało – Ps 72 (71), 8; Iz 9, 6. co jest głupiego, wzgardzonego… − 1 Kor 1, 27.
na wysokie stolice kaszemy – porywamy się; kasać – porywać się na coś, starać się
osią-gnąć coś trudnego.
potłoczeni pod nogami pysznych leżycie – przypowieść u ubogim Łazarzu, leżącym u bram
pałacu bogacza (Łk 16, 19–31).
przebacza – nie zauważa.
nędznym, wzgardzonym, nowe pociechy i radości objawia – Iz 57, 18; 1 P 5, 5.
[14] chełpa – chełpliwość, chluba.
[15] Bo jako Adam upadkiem swym… − 1 Kor 15, 22.
ku pierwszej wolności synów Bożych wyswobodził… – Iz 63, 9; Łk 11, 50–51; J 8, 31.
[16] który też temu wszytkiemu wierzy – „i diablić wierzą i drżą” (Jk 2, 19).
[17] ukazuj[ąc] im – w obu wydaniach: „ukazuje im”; wprowadzono poprawkę redakcyjną,
by uzyskać właściwą konstrukcję zdania.
Ale wiara wszytko łacniuchno przemoże – 1 J 5, 4.
krzest święty i Wieczerza Pańska – podobnie jak większość wyznań reformowanych
wy-znawcy kalwinizmu uznają dwa sakramenty: chrzest i Eucharystię, negując pozosta-łe brakiem uzasadnienia w Piśmie Świętym.
altembasów – złotogłowów; tkanin jedwabnych przetykanych złotymi nićmi. prawdziwi chwalcy, w duchu i w prawdzie wychwalają – J 4, 23–24.
Jedno głupstwem i szaleństwem – 1 Kor 1, 18 i 23. w tajemnicach Pisma Świętego – J 5, 39.
sam Duch Święty odkrywając, Krystusa wiernym objawia i oznajmuje – 1 Kor 12, 3. w Talmuciech swych i w tradycyjach ojcowskich − Talmud (hebr. דומלת – „nauka”) –
he-brajska księga komentarzy do Pięcioksięgu o podstawowym znaczeniu dla religii ży-dowskiej; tradycja ojcowska – Halacha (hebr. הכלה – „droga”), ustny przekaz wykładni
przykazań religijnych dokonywany przez rabinów, stanowiący zbiór rozstrzygnięć prak-tycznej interpretacji nakazów i zakazów Prawa, następnie spisanych w księdze Misz-na (hebr. הנשמ – „powtarzanie”).
Czemu go nalazł Symeon? Czemu Anna prorokini? – podczas ofiarowania i obrzezania
Jezusa w świątyni przebywali Symeon i Anna, którzy – oboje będąc w podeszłym wie-ku – rozpoznali w małym Jezusie Mesjasza (Łk 2, 25–38).
dzisiejszy faryzeuszowie – Grzegorz z Żarnowca utożsamia współczesne mu wyższe
katolickie duchowieństwo z dawnym odłamem faryzeuszy.
u poganina Arystotelesa, k temu w dekretach, w kanoniech, a ludzkich wymyślech – krytyka
przepowiadania słowa Bożego z użyciem komentarzy i kanonów – choćby uczonych; Arystoteles, grecki filozof z IV wieku p.n.e., jego pisma przez kilka wieków stanowi-ły podstawę programową na wydziałach filozoficznych.
„W Piśmie (powiada Augustyn)…” – w 166 liście De origine animae hominis [O pochodze-niu duszy ludzkiej], [w:] Sancti Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi Opera omnia. Post Lovaniensium Theologorum recensionem castigata denuo ad manuscriptos codices Gallicanos, Vaticanos, Belgicos etc. Necnon ad editiones antiquiores et castigatiores, t. 2, Parisiis 1865,
kol. 731 (Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, 33). Interesujący jest fakt, iż dla uwierzytelnienia zasady sola scriptura autor używa autorytetu doktora Kościoła i je-go listu. Jest to jedyne miejsce w kazaniu, gdzie cytowane jest inne dzieło niż Biblia.
[18] Na ziemi się Herod, biskupi i wszytko Jeruzalem… − „Co gdy usłyszał król Herod, był
zatrwożon i wszytko Jeruzalem z nim” (Biblia brzeska: Mt 2, 3).
Smęcą się ludzie niektórzy – w pierwszym wydaniu: „księża, biskupi”. radują się anjeli z jednego grzesznika pokutującego – Łk 15, 10.
i przez grzech z Bogiem (jako Pismo Święte woła) rozdzielonemi – „Ale teraz
w Krystu-sie Jezuw Krystu-sie wy, którzyście niekiedy byli daleko, zstaliście się blisko przez krew Kry-stusowę” (Ef 2, 13).
A to jest pokój nasz, który przechodzi wszelaki zmysł – Flp 4, 7.
179