in-tensywniej swoje zasoby i kolekcje, otwierając możliwości znacznie szybszej i wydajniejszej pracy z tekstami i materiałem źródłowym dostępnym online. Portale internetowe i bazy danych oferują w ramach open source dostęp do informacji, których niewątpliwą zaletą jest interaktywność i aktualność. Jednak przeszukiwanie ogromnych, a przy tym rozproszonych zasobów determinuje zaangażowanie kolejnych narzędzi ułatwiających poszukiwania i wymaga nowego typu wiedzy i umiejętności.
Do największych platform internetowych przydatnych do badań dla historyka sztuki zaliczyć można przede wszystkim Europeanę6— europejską bibliotekę cyfrową powołaną w celu zachowania wspólnego dziedzictwa europejskiego, która aktualnie oferuje dostęp do kolekcji około 50 milionów książek, map, fotografii i dokumentów ze zbiorów europejskich instytucji kulturalnych.Jednym z wielu projektów związanych z tą platformą jest CARARE (Connecting Archeology and Architecture in Europeana), reali-zowany w latach 2010–2013 przez konsorcjum współtworzone przez 28 partnerów z 20 krajów7 (m.in. organizacje ochrony dziedzictwa kulturowego, muzea, instytucje badaw-cze). Celem projektu koncentrującego się na dziedzictwie architektonicznym i archeologicznym było wzbogacenie zasobów Europeany, w efekcie o 2 miliony obiek-tów cyfrowych, a wśród nich: fotografie, skany i modele 3D, wirtualne rekonstrukcje, dane georeferencyjne.Z kolei The European Library8 i Archives Portal Europe9
udo-stępniają w jednym miejscu zasoby kilkudziesięciu europejskich bibliotek i setek instytu-cji archiwalnych, umożliwiając efektywne wyszukiwanie informainstytu-cji. Szczególnie cenne dla historyków sztuki są digitalizowane zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Heidelbergu10 — największego na świecie cyfrowego repozytorium druków z historii sztuki. Ważnym „narzędziem” jest także platforma Google Arts&Culture11 oferująca wirtualne zwiedzanie ponad 1000 muzeów na świecie, w tym dostęp do fotografii dzieł sztuki wysokiej roz-dzielczości. Ponadto, ogólnodostępne są liczne bazy danych, w tym tematyczne i regionalne, takie jak np. Archiwum Instytutu Herdera z Marburga12 czy Archiwum Fotografii Prus Wschodnich13 zawierające unikatowy materiał źródłowy i ikonograficzny.
6Zob. https://www.europeana.eu/portal/en [dostęp: 04.07.2018].
7Partnerem ze strony polskiej był Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ) od 1 stycznia 2011 roku zastąpiony przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID). Zob. www.nid.pl [dostęp: 04.07.2018].
8Zob. http://www.theeuropeanlibrary.org/tel4/ [dostęp: 04.07.2018]. 9Zob. https://www.archivesportaleurope.net/ [dostęp: 04.07.2018]. 10Zob. http://www.ub.uni-heidelberg.de. [dostęp: 04.07.2018]. 11Zob. https://artsandculture.google.com [dostęp: 04.07.2018]. 12Zob. https://www.herder-institut.de/bildkatalog [dostęp: 04.07.2018]. 13Zob. https://www.bildarchiv-ostpreussen.de/ [dostęp: 04.07.2018].
132
Zaawansowany proces digitalizacji bibliotek i archiwów widoczny jest także w Polsce, gdzie w ostatnich latach powstała m.in. Federacja Bibliotek Cyfrowych oraz Narodowe Archiwum Cyfrowe14, a ich zasoby dostępne online sukcesywnie się powięk-szają. Również muzea udostępniają swoje zbiory i kolekcje, m.in Muzeum Narodowe w Warszawie15. Digitalizacja dóbr kultury i obiektów muzealnych pozostaje w ścisłym związku z wdrażaniem systemów takich jak np. MUSNET16 czy MONA17, które kom-pleksowo wspierają przedsięwzięcia ewidencjonowania i zarządzania zbiorami muzeal-nymi. W obliczu procesów cyfryzacji przewartościowaniu ulega myślenie o dokumentacji dzieła, jako punkcie wyjścia dla badań. Proces dokumentacji z wykorzystaniem technik komputerowych wymaga stosowania standardów zarówno w zakresie struktury formula-rza, jak i języka opisu18. Na przykład Instytut Herdera wykorzystuje system MIDAS (Marburger Informations - Dokumentations - und Administrationsystems), zaawansowa-ną, wielopoziomową strukturę, która stanowi odpowiedź na potrzeby opisu, wygodnego przeszukiwania i udostępniania dokumentacji opartej o zbiory fotograficzne19.
Cyfrowe narzędzia wykorzystywane są także coraz powszechniej w badaniach, ochronie i promocji dzieł sztuki. Z punktu widzenia, zarówno procesu badawczego, jak i narzędzi dydaktycznych zarysowuje się całe spektrum metod dostę-pu do danych, ich segregacji, przetwarzania, a następnie wykorzystania do badań i przedstawienia ich wyników w postaci wizualizacji, a więc w sposób alternatywny do dotychczas znanych i stosowanych.
Ogromne możliwości nowoczesnych technologii otwierają przed historykami sztuki zajmującymi się badaniem architektury, z jednej strony oferując całe spektrum narzędzi badawczych i służących dokumentacji architektonicznej (m.in. georadar, mapy lidarowe20, datowanie radiowęglowe21 i dendrochronologiczne, skanowanie 3D, foto-grametria,), z drugiej, w prezentacji ich wyników, przede wszystkim w formie wirtual-nych, trójwymiarowych rekonstrukcji. Projekt Reborn Rome, zakrojony na niespotykaną
14Zob. https://www.nac.gov.pl/ [dostęp: 04.07.2018].
15Zob. http://www.cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion [dostęp: 04.07.2018].
16Zbiory artystyczne Zamku Królewskiego na Wawelu zostały w całości skatalogowane przy użyciu tego programu. Zob. http://wawel.krakow.pl/pl/op/27/Opracowywanie-zbiorow
17Muzeum Narodowe w Warszawie korzysta z bazy danych MONA. Zob. P.P. Czyż, M. Romeyko-Hurko, Zastosowanie bazy danych MONA w Muzeum Narodowym w Warszawie na przykładzie zbiorów grafiki https://www.archiwa.gov.pl/images/docs/problemy/PCzyz.pdf [dostęp: 10.07.2018]. 18K. Stanicka-Brzeznicka, Tradycyjny a bazodanowy opis zabytku, [w:] Dobra kultury w Sieci, red. Elżbieta Herden, Agnieszka Seidel-Grzesińska i Ksenia Stanicka-Brzezicka, Wrocław 2012, s. 47. 19 Ibidem, s. 47.
20Zob. http://mapy.geoportal.gov.pl [dostęp: 04.07.2018].
21Specjalizuje się w tym Poznańskie Laboratorium Radiowęglowe – pierwsza tego typu jednostka w Europie Środkowo-Wschodniej. Zob. http://www.radiocarbon.pl/ [dostęp: 04.07.2018].
133
dotąd skalę, będący wirtualną rekonstrukcją Rzymu z ok. 320 roku n.e. stanowi przykład zastosowania modelowania 3D do wizualizacji badań. Wyniki trwającego ponad dekadę projektu, pozwalają zapoznać się z topografią i architekturą wiecznego miasta oraz wirtualnie zwiedzić miejsca nieistniejące od ponad 1500 lat. Rekonstrukcja dzieła archi-tektury przeprowadzona wielopłaszczyznowo może obejmować kolejne fazy powstawa-nia budowli oraz przypisanie kolejnych etapów odpowiednim architektom. Te cele zosta-ły zrealizowane w ukończonej w 2005 roku rekonstrukcji bazyliki św. Piotra w Rzymie. W końcowym etapie cyfrowe dane zostały przekształcone w gipsowe modele wykonane za pomocą trójwymiarowego druku Rapid Prototyping22. Cyfrowe reprodukcje zabytków, a co za tym idzie stosowanie metod wizualizacji 3D, są od wielu lat praktykowane. O ich wiarygodności i wyjściu z fazy eksperymentu świadczy inicjatywna znana, jako Karta Londyńska23, która dąży do sformułowania zasad, by cyfrowe wizualizacje i rekonstrukcje obiektów zabytkowych były traktowane na równi z tradycyjnymi meto-dami badań i form ich prezentacji.Z tego szkicowego przeglądu wyłania się dwojaki obraz nowoczesnych tech-nologii, które z jednej strony, otwierają nowe pola badawcze, a dostępne narzędzia można efektywnie wykorzystywać w procesie badawczym i prezentacji wyników, z drugiej mogą okazać się przydatne także w dydaktyce, przede wszystkim przez wi-zualizację wiedzy.
W Polsce cyfrowa humanistyka najdynamiczniej implementowana jest w ramach trzech dyscyplin: historii24, językoznawstwa i literaturoznawstwa, natomiast znacznie wolniej w historii sztuki, w której nadal przeważa klasyczny model prowadze-nia badań. Zauważalna jest znaczna dysproporcja w zakresie rozwoju cyfrowej humani-styki w dziedzinie historii sztuki w Europie i Polsce25. Jednak w ostatnich latach trend ten jest przełamywany, a reprezentatywnym przykładem realizacji założeń cyfrowej humanistyki w dziedzinie historii sztuki jest projekt wirtualnej rekonstrukcji barokowych
22P. Kuroczyński, Problemy i potencjał cyfrowej rekonstrukcji architektury na przyładzie projektu zrekonstruowania dwutysiącletniej historii Bazyliki św. Piotra w Watykanie i osiemsetpięćdziesięcio-letniego rozwoju Kremla w Moskwie, [w:] Nowoczesne metody gromadzenia i udpostępniania widzy o zabytkach, red. Agnieszka Seidel-Grzesińska i Ksenia Stanicka-Brzezicka, Wrocław 2008, s. 164. 23Zob. Karta Londyńska. Zasady dotyczące komputerowych metod wizualizacji dziedzictwa kulturo-wego. Wersja polska przygotowana staraniem Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 11 maja 2010; www.londoncharter.org/fileadmin/templates/main/docs/london_charter_2_1_pl.doc [dostęp: 04.07.2018]
24Zob. Z. Osiński, Cyfrowi historycy – przegląd inicjatyw badawczych [w:] Humanistyka Cyfrowa. Badanie tekstów, obrazów i dźwięku, pod red. R. Bomby i E. Solskiej, Lublin 2016, s. 118-131. 25M. Maryl, Kim są humaniści cyfrowi? [w:] „Teksty drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja” Nowa humanistyka, 2017, nr 1, s. 294, ryc. 3 (przekrój dyscyplinarny polskiej humanistyki cyfrowej w porównaniu z próbą europejską).
134
rezydencji (Digital Reconstructions in Virtual Research Environments. The Portal:
Pala-ces and Parks in Former East Prussia)26, realizowany w latach 2013–2016, koordyno-wany przez Instytut Herdera z Marburga, finansokoordyno-wany przez Wspólnotę Naukową im. Leibniza. Partnerami projektu ze strony polskiej są: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe, Politechnika Warszawska oraz Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Celem projektu była rekonstrukcja dwóch XVIII-wiecznych rezydencji z terenu dawnych Prus Wschodnich (pałace w Gładyszach27 Schlodien i Kamence Friedrichstein28) oraz wizua-lizacja wyników badań w formie platformy internetowej — wirtualnego muzeum. W skład zespołu badawczego wchodzili m.in. historycy, historycy sztuki, architekci, graficy kom-puterowi i inni specjaliściszerokiego wachlarza dyscyplin naukowych. Międzynarodowe środowisko badaczy i studentów zaprezentowało nowy model transdyscyplinarnych badań zwieńczonych wizualizacją 3D. W procesie badawczym, obok tradycyjnych metod (badania architektoniczne, archeologiczne, inwentaryzacja parku) wykorzystano także innowacyjne narzędzia (dron, panorama 360). Głównym wyzwaniem przy proce-sie rekonstrukcji dzieła architektury jest różnorodność i mnogość źródeł, które trzeba zebrać i przeanalizować. Nowoczesne technologie dały możliwość opracowania nowych standardów metod przechowywania i segregacji danych oraz nowe, wygodniejsze sposoby komunikacji. W związku z projektem powstała internetowa „robocza” platforma służąca gromadzeniu i wymianie danych, ułatwiając międzynarodowemu środowisku pozyskiwać, analizować dane oraz kontaktować się z innymi uczestnikami w czasie rzeczywistym. Kluczowym elementem było wykorzystanie osobnego języka znaczników CHML (Cultural Heritage Muskup Language), opracowanego przez Institut für Raum-darstellung we Frankfurcie nad Menem29, dedykowanego dokumentacji zabytków archi-tektury. Istotna jest także zastosowana w badaniach metodologia zakładająca przyjęcie szerokiej perspektywy, z uwzględnieniem kontekstu politycznego, ekonomicznego i społeczno-kulturowego. Architektura widziana była na przecięciu z genealogią rodu, którego reprezentanci są „aktorami” w czasie i przestrzeni. Tradycyjne badania oparte o opis, analizę i interpretację prowadzone na bazie danych tekstowych i fotograficznych
26Zob. https://www.herder-institut.de/forschung-projekte/abgeschlossene-projekte/digitale-3d-rekonstruktionen-in-virtuellen-forschungsumgebungen.html. [dostęp: 04.07.2018].
27 Zob. efekty wirtualnej rekonstrukcji: https://www.youtube.com/watch?v=c0b9D4kgHwc [dostęp: 04.07.2018].
28Zob. efekty wirtualnej rekonstrukcji https://www.youtube.com/watch?v=tqeE404NdWM [dostęp: 04.07.2018].