Jak pisze J. Strojny (Strojny, 2007) „proces formowania się osobowości przedsiębiorczej jest procesem złożonym i dynamicznym. Wiadomo, że funk-cjonowanie w ramach społeczności wymaga od jednostki podporządkowania się interesom całości. Każdy nowy członek społeczeństwa kształtowany jest w ten sposób, aby przyswoił sobie normy regulujące działanie”. Zwraca więc słusznie uwagę na czynniki zewnętrzne oddziałujące na rozwój postaw przed-siębiorczych. Duże znaczenie w rozwoju przedsiębiorczości mają uwarunko-wania kulturowe, do których zaliczamy (Sztompka, 1998):
• systemy uznawanych wartości i przekonań, które znajdują odzwierciedle-nie w przestrzeganiu określonych norm moralnych,
• tradycje przedsiębiorczości na danym obszarze,
• model rodziny i więzi rodzinnych,
• klimat społeczny sprzyjający (lub niesprzyjający) przedsiębiorczości,
• zaufanie jako zasób kulturowy.
G. Skąpska (Skąpska, 2002) formułuje nawet pojęcie „kapitał kulturo-wy”, który określa jako „odziedziczone z przeszłości idee i znaczenia wiązane z indywidualną działalnością ekonomiczną, z towarzyszącymi tej działalności instytucjami, systemami wartości oraz normami postępowania, jak i warto-ści i normy aktualnie uznawane i realizowane”. Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości (i kształtowania postaw przedsiębiorczych) to „proces ciągłych interakcji, które sprawiają, że »kultura przedsiębiorczości« jest trudna do opisania, nie jest bowiem »niezmiennym bytem«” (Glinka, 2008).
Wartości kulturowe, które mają wpływ na rozwój postaw przedsiębiorczych dotyczą: wyobraźni ekonomicznej (postrzegania gospodarki i przedsiębior-ców), interpretacji gospodarki, stereotypów, wartości i wzorców regulujących zachowania w pracy, zaufania, postrzegania prawa, skłonności do działań innowacyjnych i przedsiębiorczych. Proces interakcji pomiędzy tymi war-tościami, wyobrażeniami i działaniami ewoluuje pod wpływem wielu czyn-ników, takich jak: czynniki makroekonomiczne, infrastruktura, systemy finansowania działalności, system prawny i egzekwowanie prawa, dostęp do zasobów, system edukacji, przełomowe wydarzenia historyczne, społeczne i gospodarcze, procesy globalizacyjne, oddziaływanie środków masowego przekazu (Glinka, 2008).
Literatura naukowa do czynników zewnętrznych rozwoju przedsiębior-czości zalicza czynniki: polityczno-ideologiczne, gospodarcze, edukacyjne.
W zasadzie w analizie czynników wzmacniających i osłabiających możliwości rozwoju postaw przedsiębiorczych można by nawiązać do czynników propo-nowanych przez H. Steinmanna i G. Schreyogga (Steinmann i Schreyogg, 2001) obejmujących w ich analizach otoczenie dalsze (przedsiębiorstwa, ale dotyczyć ono może także otoczenia jednostki), tj. czynniki polityczno-praw-ne, socjokulturowe, technologiczne i makroekonomiczne. Ciekawie na tym tle wyglądają cykliczne badania prowadzone przez ekspertów Polskiej Agen-cji Rozwoju Przedsiębiorczości Global Entrepreneurship Monitor (Tarnawa, Węcławska, Zbierowski i Bratnicki, 2013). Nie dotyczą one wprost badania postaw przedsiębiorczych (a rozwoju przedsiębiorczości jako takiej), ale nie-które czynniki nawiązują bezpośrednio do bodźców wpływających na zmiany postaw przedsiębiorczych Polaków. W ramach tych badań eksplorowano pięć obszarów:
I. szanse na start: percepcja możliwości otwarcia biznesu, otwartość rynku – dynamika i obciążenia (bariery wejścia i funkcjonowania na nim), eduka-cja przedsiębiorczości – poziom podstawowy i średni oraz poziom uczelni wyższych i kształcenie ustawiczne, zdolności/wiedza do założenia firmy;
II. rynek i polityka przedsiębiorczości: polityka rządu – priorytety i wsparcie przedsiębiorczości oraz obciążenia związane z podatkami i regulacjami administracyjnymi, programy rządowe (publiczne) wspierające przedsię-biorczość, infrastruktura komercyjna i usługowa oraz techniczna otocze-nia biznesu, dostępność finansowaotocze-nia;
III. innowacyjność: zainteresowanie innowacjami ze strony przedsiębiorców i konsumentów, badania, rozwój i transfer technologii (również przepływ wiedzy), prawo własności intelektualnej;
IV. potencjał wzrostu: wspieranie przedsiębiorczości kobiet, wspieranie przedsiębiorstw o wysokim potencjale wzrostu, przedsiębiorczość mło-dzieży (14–20 lat) i młodych ludzi (21–34 lata),
V. normy kulturowo-społeczne: systemy wartości i normy społeczne, spo-łeczny wizerunek przedsiębiorcy.
Na podstawie badań z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety skierowa-nych do ekspertów z Polski z następujących dziedzin: finansowanie, polityka rządu, programy rządowe, edukacja i szkolenia, transfer R&D, infrastruktura usługowa, otwartość rynku, infrastruktura fizyczna, normy społeczno-kultu-rowe można wyciągnąć kilka wniosków dotyczących czynników kształtowania postaw przedsiębiorczych Polaków. Eksperci nisko oceniają system edukacji wpływający na wzbogacanie wiedzy i rozwój umiejętności i postaw przed-siębiorczych (na poziomie zarówno podstawowym, gimnazjalnym i ponad-gimnazjalnym, jak i wyższym). Krytykują również regulacyjną politykę rządu
w obszarze przedsiębiorczości oraz jakość programów rządowych dotyczą-cych tej tematyki. Ich zdaniem rozwój przedsiębiorczości ograniczają też trudności w dostępie do wiedzy (zwłaszcza w sektorze MSP) i nieodpowied-niego przepływu wiedzy z sektora nauki do biznesu, a także niewystarczająco dobrze funkcjonujące prawo własności intelektualnej. Nisko oceniają rów-nież bariery wejścia przy rozpoczynaniu działalności biznesowej.
Z kolei wysoko została oceniona przez ekspertów dynamika rynku oraz percepcja Polaków dotycząca możliwości otwarcia i prowadzenia biznesu w Polsce. Dobrze ocenione zostały też infrastruktura techniczna oraz zainte-resowanie innowacjami – zarówno po stronie przedsiębiorców, jak i konsu-mentów (więcej danych zaprezentowano na rysunku 1).
Rysunek 1. Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości: Polska a kraje o gospodarkach nastawionych na innowacje
Szanse na start
Odchylenie procentowe wartości dla Polski w porównaniu ze średnią dla gospodarek zorientowanych na innowacje (średnia dla gospodarek innowacyjnych = 100)
Polska
Rynek i polityka
przedsiębiorczości Innowacyjność Potencjał wzrostu Normy kult.-społ.
Szanse na start: 1 – Percepcja możliwości otwarcia biznesu; 2 – Otwartość rynku – dynamika; 3 – Otwartość rynku – bariery wejścia i funkcjonowania; 4 – Edukacja – poziom podst. i średni; 5 – Edukacja i szkolenia – szkoły zawodowe, wyższe; 6 – Zdolności/wiedza do założenia firmy. Rynek i polityka przedsiębiorczości: 7 – Polityka rządu – priorytety i wsparcie; 8 – Polityka rządu – regulacje; 9 – Programy rządowe; 10 – Infrastruktura komercyjna i usługowa; 11 – Infrastruktura techniczna; 12 – Dostęp do finansowania. Innowacyjność: 13 – Zainteresowanie innowacjami – przedsiębiorcy; 14 – Zainteresowani innowacjami – konsumenci; 15 – Badania i rozwój, transfer wiedzy;
16 – Prawo własności intelektualnej. Potencjał wzrostu: 17 – Wsparcie przedsiębiorczości kobiet; 18 – Wsparcie przedsiębiorstw wysokiego wzrostu; 19 – Przedsiębiorczość młodzieży – dostęp do edukacji i możliwości rozwoju firmy; 20 – Przedsiębiorczość młodzieży – konieczność; 21 – Przedsiębiorczość młodych ludzi – finansowanie;
22 – Przedsiębiorczość młodych ludzi – bariery krajowe. Normy kulturowo-społeczne: 23 – Normy kulturowe i społeczne;
24 – Społeczny wizerunek przedsiębiorcy
Źródło: Tarnawa, Węcławska, Zbierowski i Bratnicki (2013, s. 29).