Przedsiębiorcy uczestniczący w badaniu określili, że niestabilność gospo-darcza wywiera przede wszystkim wpływ na podejmowanie decyzji inwe-stycyjnych i sytuację finansową firm. Aż 70% przedsiębiorców rodzinnych i 48% respondentów z firm nierodzinnych wskazało, że rezultatem niepew-ności warunków gospodarowania jest obniżona skłonność do inwestowania.
Ryzyko utraty płynności finansowej i pogorszenie sytuacji finansowej przed-siębiorstwa to skutki niestabilności w opinii ponad połowy respondentów.
Obawę przed utratą płynności finansowej wyraziło 57% uczestniczących w badaniu przedsiębiorców rodzinnych i 48% przedsiębiorców nierodzin-nych, a lęk przed pogorszeniem sytuacji finansowej przedsiębiorstwa 51%
respondentów z firm rodzinnych i 48% z firm nierodzinnych. Konsekwen-cjami dynamicznie zmieniającego się otoczenia przedsiębiorstw są także, według ankietowanych, zmniejszenie zatrudnienia i brak perspektyw roz-woju. Na podkreślenie zasługuje fakt, że wśród konsekwencji wywołanych zmiennością otoczenia przedsiębiorcy uczestniczący w badaniu pilotażowym dostrzegali też pozytywy: zwiększoną elastyczność i zwiększoną przedsię-biorczość. Zachowania takie pozwalają firmom utrzymać się na niepewnym rynku dzięki szybkiej reakcji na zmiany dokonujące się w otoczeniu.
Tabela 3. Jakie są skutki niestabilności gospodarczej dla przedsiębiorstwa?* (w %)
Wyszczególnienie Firmy
rodzinne
Firmy
nierodzinne Razem
Obniżona skłonność do inwestowania 70 48 62
Brak perspektyw rozwoju firmy 30 29 29
Niepewność postępowania 49 57 52
Pogorszenie sytuacji finansowej przedsiębiorstwa 51 48 50
Ryzyko utraty płynności finansowej 57 48 53
Uciekanie w szarą strefę 22 14 19
Zmniejszenie zatrudnienia w firmie 49 29 41
Zwiększona przedsiębiorczość 22 14 19
Zmierzanie do zaniechania prowadzenia
działalności gospodarczej 19 19 19
* Respondenci mogli wskazać wszystkie występujące konsekwencje Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Uczestnicy badania zapytani, co firma robi, aby przetrwać (rozwijać się) mimo niestabilnych warunków gospodarczych, najczęściej wskazywali, że realizują strategię obniżanie kosztów funkcjonowania firmy (78% wskazań firm rodzinnych i 90% wskazań firm nierodzinnych) i szukają innowacyjnych rozwiązań, które pozwolą przedsiębiorstwu być konkurencyjnym na rynku (54% odpowiedzi firm rodzinnych i 43% odpowiedzi firm nierodzinnych).
Jak wynika z realizowanych badań, zmieniające się warunki gospodarowania skłaniają przedsiębiorców do przyjmowania zachowawczych strategii działa-nia. Postawę taką prezentowali w zdecydowanej przewadze przedsiębiorcy rodzinni (46% wskazań firm rodzinnych wobec 29% wskazań firm nierodzin-nych). Podkreślić należy, że przyjmowanie zachowawczych strategii działania jest, jak wynika z wcześniejszych badań autorki, charakterystyczną cechą firm rodzinnych. Reakcją na nieprzewidywalność warunków rynkowych jest także analizowanie sytuacji prawnej, makroekonomicznej, finansowej i społecznej (38% wskazań firm rodzinnych i 29% wskazań firm nierodzinnych), podej-mowanie współpracy z partnerami biznesowymi (27% wskazań firm rodzin-nych i 14% wskazań firm nierodzinrodzin-nych). Wskazywane przez ankietowarodzin-nych działania podejmowane w warunkach niestabilności otoczenia należy ocenić jako adekwatne do sytuacji niepewności.
W kontekście założonego celu badań interesujące było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy firmy rodzinne są bardziej odporne na zewnętrz-ne zmiany warunków prowadzenia działalności niż firmy nierodzinzewnętrz-ne.
Respondenci z firm rodzinnych odpowiedzieli w przeważającej liczbie twier-dząco (68% wskazań), odpowiedzi negatywnej udzieliło 16% spośród nich i tyle samo nie miało sprecyzowanej opinii na ten temat. Odmienny był roz-kład odpowiedzi respondentów z firm nierodzinnych, 42% spośród nich nie potrafiło wyrazić jednoznacznego stanowiska w tej kwestii, a po 29% udzieli-ło odpowiedzi twierdzącej i przeczącej. Takie wyniki badań od respondentów z firm nierodzinnych są spowodowane, jak wyjaśniają ankietowani, brakiem wiedzy o prowadzeniu firm rodzinnych.
Respondenci, którzy odpowiedzieli, że firmy rodzinne są bardziej odpor-ne na zewnętrzodpor-ne zmiany warunków prowadzenia działalności gospodarczej stwierdzili, że decydują o tym: osobiste zaangażowanie członków rodziny w sprawy firmy (59% wskazań przedsiębiorców rodzinnych i 29% wskazań przedsiębiorców nierodzinnych), zdolność członków rodziny do wyrzeczeń na rzecz firmy (43% wskazań przedsiębiorców rodzinnych i 29% wskazań przedsiębiorców nierodzinnych) i umiejętność elastycznego działania i dosto-sowania się do warunków rynkowych (46% wskazań przedsiębiorców rodzin-nych i 24% wskazań przedsiębiorców nierodzinrodzin-nych). Za istotne argumenty
świadczące o większej odporności firm rodzinnych uznano także: ostrożne finansowanie działalności (32% odpowiedzi firm rodzinnych i 19% odpowie-dzi firm nieroodpowie-dzinnych) i ograniczoną skłonność do nadmiernego zadłużania się (30% odpowiedzi firm rodzinnych i 19% odpowiedzi firm nierodzinnych).
Respondenci potwierdzają, że czynnikami decydującymi o większej odporno-ści firm rodzinnych i umiejętnoodporno-ści ich przetrwania w turbulentnym otoczeniu są długookresowe, zachowawcze strategie działania i ograniczona skłonność do ryzyka.
Tabela 4. Co fi rma robi, aby przetrwać na rynku/rozwijać się mimo niestabilnych warunków gospodarczych?*
Wyszczególnienie Firmy
rodzinne
Firmy
nierodzinne Razem
Przyjmujemy zachowawcze strategie działania 46 29 40
Analizujemy sytuację prawną,
makroekonomiczną, finansową, społeczną 38 29 34
Obniżamy koszty funkcjonowania firmy 78 90 83
Obniżamy wynagrodzenia 19 24 21
Szukamy innowacyjnych rozwiązań, aby być
konkurencyjnym na rynku 54 43 50
Zatrudniamy wykwalifikowanych menedżerów 11 5 9
Korzystamy z doradztwa biznesowego,
prawnego 8 10 9
Korzystamy z factoringu 3 10 5
Podejmujemy współpracę z partnerami
biznesowymi 27 14 22
Zawieramy długoterminowe kontrakty
z odbiorcami 8 19 12
Tworzymy klaster z firmami z branży 5 10 7
Inne 3 0 2
* Respondenci mogli wskazać wszystkie podejmowane działania Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Wnioski
Dynamika zmian, z którą stykają się przedsiębiorstwa funkcjonujące w XXI wieku, jest zdecydowanie większa niż w okresach wcześniejszych. Niepew-ność warunków gospodarowania wynika zarówno ze zmian występujących na rynku, zmian finansowych, jak i formalno-prawnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Wymaga to od zarządzających firmami podejmo-wania działań dostosowawczych, które pozwolą firmom przetrwać i osiągać przewagę nad konkurentami. Przeprowadzone badania pilotażowe pozwoli-ły autorce zidentyfikować rodzaje ryzyk, z którymi stykają się przedsiębior-stwa sektora MSP, określić, czy jednakowo postrzegają ryzyko przedsiębiorcy rodzinni i nierodzinni i wskazać skutki niestabilności gospodarczej dla pro-wadzenia działalności gospodarczej. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu zaprezentowano tylko wybrane fragmenty wyników badań.
Niewielka próba przedsiębiorstw uczestniczących w badaniu pozwala formułować jedynie wstępne wnioski. Przeprowadzenie badań na większej próbie podmiotów umożliwi wnioskowanie, jak zachowują się w warunkach niestabilności otoczenia przedsiębiorstwa sektora MSP, a w szczególności ocenę zachowań przedsiębiorstw rodzinnych na tle przedsiębiorstw niero-dzinnych. Na podstawie uzyskanych rezultatów badań pilotażowych można stwierdzić, że uczestniczący w badaniu przedsiębiorcy odczuwają wzrastającą niestabilność warunków zewnętrznych prowadzenia działalności gospodar-czej. Jak wynika z badań, w większym stopniu narastającą zmienność oto-czenia odczuwają przedsiębiorstwa nierodzinne (86% wskazań) niż rodzinne (81% wskazań). Uzyskane wyniki badań wskazują, że przedsiębiorstwa rodzinne w mniejszym stopniu odczuwają ryzyko związane ze zmianą warun-ków rynkowych niż przedsiębiorstwa nierodzinne. W ocenie wpływu niesta-bilności warunków finansowych odpowiedzi przedsiębiorców rodzinnych nie różniły się w istotny sposób od odpowiedzi przedsiębiorców nierodzinnych.
W opinii respondentów czynnikami najbardziej utrudniającymi prowadzenie działalności gospodarczej są: wysokie obciążenia kosztów pracy składkami na ubezpieczenia społeczne, zmieniające się prawo podatkowe i wysokie koszty obsługi podatków. Czynniki te w większym stopniu za bariery utrudniające funkcjonowanie firm uznali przedsiębiorcy rodzinni.
Niestabilność warunków gospodarowania wywiera przede wszystkim wpływ na podejmowanie decyzji inwestycyjnych i sytuację finansową firm.
Rezultatem niepewności warunków gospodarowania jest obniżona skłonność do inwestowania. Jak wynika z realizowanych badań, zmieniające się warunki
gospodarowania skłaniają przedsiębiorców do przyjmowania zachowawczych strategii działania. Postawę taką prezentowali w zdecydowanej przewadze przedsiębiorcy rodzinni. Tematyka podjęta w badaniu pilotażowym wymaga pogłębionych analiz.
Bibliografia
Astrachan, J., Klein, S. i Smyrnios, K. (2006) The F-PEC scale of family influence: a propo-sal to solving the family business definition problem. Handbook of Research on Family Business, Edward Elgar, UK.
Cohn, M. (1992). Passing the torch: succession, retirement & estate planning in family-owned businesses. McGraw-Hill, Inc, NY.
Czarna lista barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2013 (2013). Warszawa: Lewiatan.
Final Report of the Expert Group Overview of Family Business – Relevant Issuess: Research, Networks, Policy Measures and Existing Studies, http://ec.europa.eu/enterprise/policies/
sme/promoting-entrepreneurship/family-business/family_business_expert_group_report_
en.pdf (24.02.2014).
Firma w rodzinie czy rodzina w firmie. Metodologia wsparcia firm rodzinnych (2012). War-szawa: PARP.
Foster, R. i Kaplan, S. (2003). Twórcza destrukcja. Łódź: Galaktyka.
Frishkoff, P.A. (1995). Understanding Family Business: What is a Family Business? Oregon State University, Austin.
Klein, K.E. (2014). When It’s All in the Family, http://www.businessweek.com/stories/2002-03-19/
when-its-all-in-the-family (02.02.2014).
Kotler, P. i Caslione, J.U. (2009). Chaos – zarządzanie i marketing w erze turbulencji. War-szawa: MT Biznes.
Koźmiński, A.K. (2004). Zarządzanie w warunkach niepewności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Leszczewska, K. (2010). Przedsiębiorstwa rodzinne wobec sytuacji kryzysowych (zewnętrznych i wewnętrznych) – badania pilotażowe. W: R. Sobiecki, J. Kochanowska, K. Leszczewska, Wpływ kryzysu globalnego na rozwój przedsiębiorstw rodzinnych, Raport przygotowany w ramach zadania badawczego badań statutowych Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH 2010: Przedsiębiorczość w Polsce w warunkach globalnego kryzysu.
Lipiec, J. (2012). Statut Dziedzictwa Grupy Łapaj jako przykład właścicielskiego nadzoru rodzinnego. W: A. Marjański (red.), Firmy rodzinne – wyzwania globalne i lokalne, cz. I.
Przedsiębiorczość i Zarządzanie, XIV(6).
Małyszek E. (2012). Problem różnorodności definicji i typologii firm rodzinnych. W: A. Mar-jański (red.), Firmy rodzinne – współczesne wyzwania przedsiębiorczości rodzinnej. Kierunki i strategie rozwoju. Przedsiębiorczość i Zarządzanie, XIII(7).
Marjański A. (2012). Specyfika firm rodzinnych. W: Firma w rodzinie czy rodzina w firmie.
Metodologia wsparcia firm rodzinnych. Warszawa: PARP.
Przedsiębiorczość w Polsce (2013). Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.
Raport Global Entrepreneurship Monitor – Polska 2012 (2013). Warszawa: PARP.
Schumpeter, J.A. (1992). Teoria rozwoju gospodarczego. Warszawa: PWN.
Shanker, M.C. i Astrachan, J.H. (1996). Myths and Realities: Family Business’Contribution to the US Economy – A Framework for Assessing Family Business Statistic. Family Business Review, 9(2).
Szymański, W. (2011). Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co dalej?
Warszawa: Difin.
Szymański, W. (2012). Niestabilność gospodarcza a szanse przedsiębiorstw. W: R. Sobiecki i J.W. Pietrewicz (red.), Przedsiębiorstwo a narastająca niestabilność otoczenia. Warszawa:
Oficyna Wydawnicza SGH.
Thornton, G. (2004). Biznes rodzinny. Gliwice: Helion.
MAREK TOMASZEWSKI*