Dla celów niniejszego artykułu przyjmuję lekko zmodyfikowaną definicję z Wikipedii, że fake news jest to wiadomość intencjonalnie fałszywa, której celem jest wprowadzenie odbiorców w błąd po to, ażeby uzyskać korzyści wi-zerunkowe, komercyjne lub polityczne. Jednakże analiza użycia terminu fake news w mediach i w polityce pokazuje pewną rozbieżność z tą definicją. Za-kres tego pojęcia stosowanego w praktyce jest szerszy. Omówię zatem podział fake newsów w tym szerszym rozumieniu, a następnie podam uzasadnienie dla stosowania węższej interpretacji tego pojęcia.
Na podstawie studiów przypadków można wyodrębnić następujące ka-tegorie fake newsa:
1. Nieprawdziwe, zmyślone opowieści tabloidów (np. o UFO w Emilci-nie, latających krowach czy wielorybie płynącym Wisłą do Warszawy, o czym donosił „Fakt”); ich celem jest przyciągnięcie czytelnika i osiągnięcie korzyści finansowej. Odbiorca dowiaduje się wcześniej czy później od nadawcy infor-macji, że zostały one sfabrykowane i nie są prawdziwe (choć taka informacja post factum nie jest regułą). Mimo to, niezależnie od rzeczywistych intencji
nadawcy, odbiorca ma wrażenie, że informacje są prawdziwe, zatem zostaje wprowadzony w błąd.
2. Newsy udające prawdziwe, ale całkowicie zmyślone, prezentowane w gazetach, czasopismach, programach rozrywkowych i satyrycznych; ich celem jest rozbawienie publiczności, ewentualnie wskazanie na walor edu-kacyjny czy moralizatorski przedstawionej historii albo – jak w poprzednim przypadku – odniesienie korzyści finansowych. Przykładem takiego fake ne-wsa jest opowieść (przypowieść?) o pewnym pastorze z Zimbabwe, który postanowił – niczym Jezus – przejść „Rzekę Krokodyli” po ich grzbietach, ale jego pycha została ukarana, bo został przez nie zjedzony7. W odróżnieniu od poprzedniej kategorii, w tym przypadku odbiorca nie jest powiadomiony o żartobliwym charakterze informacji.
3. Newsy wytworzone w celach propagandowych, politycznych lub komer-cyjnych, będące celowym kłamstwem (deliberate deception). Przykładami tego typu newsów mogą być na przykład: propagandowa informacja o napadzie na radiostację gliwicką przez Polaków, co między innymi było pretekstem do rozpoczęcia przez Niemcy II wojny światowej; informacja o rzekomym ataku kutrów północnowietnamskich na amerykański niszczyciel w Zatoce Tonkiń-skiej, co spowodowało rozpoczęcie wojny w Wietnamie; plotki o posiadaniu przez Irak broni masowego rażenia – kiedy Saddam Husajn odmówił jej znisz-czenia (bo jak się później okazało, po prostu jej nie miał), Stany Zjednoczone rozpoczęły II wojnę w Zatoce Perskiej. Twórcą fake newsów preparowanych dla celów komercyjnych był między innymi dziennikarz pisma „The New Re-public” Stephen Glass, który zmyślił 27 opublikowanych w tym magazynie historii. Podobny charakter miały fake newsy wykorzystane w kampanii pre-zydenckiej w USA, na przykład o poparciu, jakiego kandydaturze Donalda Trumpa rzekomo udzielił papież Franciszek, oraz o sprzedaży przez Hillary
7 Ta opowieść ukazała się pierwotnie na stronie satyrycznego portalu „National News Bul-letin” z Zimbabwe, a następnie była podana dalej przez gazety „Zimbabwe Today” i „Ni-gerian Daily Post” (zamieściła zdjęcie z „ręką” pastora nad powierzchnią wody). W Polsce ukazała się na portalu reporters.pl, a następnie była wielokrotnie publikowana na Face- booku i Twitterze, przekazywali ją nawet poważni dziennikarze. Dopiero „Daily Mail” sfal-syfikował tę informację, nazywając ją fake newsem. Zob. Pastor chciał pokazać cud i przejść przez rzekę po krokodylach, https://reporters.pl/7399/pastor-chcial-pokazac-cud-i-przejsc--przez-rzeke-po-krokodylach/ (dostęp: 31.05.2017); Did a pastor REALLY get eaten by three crocodiles while proving he could walk on water? The truth behind the story that swept the Internet, http://www.dailymail.co.uk/news/article-4505420/Did-pastor-REALLY-eat-en-three-crocodiles.html#ixzz4hRIfvcR5 (dostęp: 31.05.2017).
Clinton – przeciwniczkę Trumpa, broni tak zwanemu Państwu Islamskiemu i o kradzieży przez nią mebli z Białego Domu. W przypadku tych fałszywych wiadomości można im przypisać cel polityczny i komercyjny. Osiemnastolatek z Macedonii, który „produkował” fake newsy o Hillary Clinton, zarobił na nich przeszło 60 tysięcy dolarów. Do tej samej kategorii propagandowych newsów, wyolbrzymiających pewne fakty, zaliczyć można informacje o spłonięciu ka-tedry w Norymberdze (w rzeczywistości została tylko nadpalona i pożar szyb-ko ugaszono) czy powtarzające się nieprawdziwe newsy o atakach imigrantów w Niemczech na kobiety oraz plotki o istnieniu wielu stref szariatu w Szwecji.
4. Fałszywymi wiadomościami są również nieintencjonalne przekazy takich newsów, gdy na przykład jakieś medium przekazuje fałszywą/fake’ową wiado-mość zaczerpniętą z innego medium bez intencji wprowadzenia odbiorców w błąd i bez świadomości, że nie jest to prawdziwy news. W Polsce wiadomość tego typu, o mistralach, które jakoby Egipt miał przekazać za jednego dolara Rosji, podał minister obrony Antoni Macierewicz8. Podobną informacją speł-niającą to kryterium (ale również realizującą pkt 3 niniejszej klasyfikacji) był fake news o domu publicznym dla zoofilów, jaki miał rzekomo powstać w Danii9.
5. Fake newsy powstałe z newsów opartych na częściowo prawdziwych in-formacjach, poddanych manipulacji; przykładem może być news przekazany przez „Rzeczpospolitą”, że Marine Le Pen powiedziała, iż będzie demontować Unię Europejską we współpracy z Jarosławem Kaczyńskim10. Tego typu newsy przekazywał też Jason Blair z „New York Times”. Newsy częściowo prawdziwe, a częściowo fałszywe są skuteczne, o czym najlepiej wiedzą politycy11.
8 Portal ridus.ru, podając wiadomość o mistralach, powoływał się na egipską telewizję SIS TV. Inne portale również twierdziły, że źródłem informacji jest ta telewizja, ale na stronach SIS TV takiej informacji nie było.
9 To się nie dzieje… W Europie powstaje pierwszy w historii BURDEL dla zoofilów. „Zooparki erotyczne”, http://wsedno24.pl/index.php/2017/08/25/sie-dzieje-europie-powstaje-pierw-szy-historii-burdel-dla-zoofilow-zooparki-erotyczne/ (dostęp: 29.08.2017) – tę informację powtórzyło wiele portali internetowych, a na facebookowych kontach przekazywali ją „po-ważni” dziennikarze.
10 Marine Le Pen chce sojuszu z Jarosławem Kaczyńskim, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiado mosci/7,114881,21489598,marine-le-pen-chce-sojuszu-z-jaroslawem-kaczynskim-zloze--mu.html (dostęp: 30.08.2017).
11 Hiszpański pisarz Javier Cercas w rozmowie z Michałem Nogasiem, odpowiadając na py-tanie, co się bardziej opłaca w życiu: mówienie prawdy czy oszukiwanie, mówi „Zdecydo-wanie częściej przydaje się kłamstwo. Przykład polityków pokazuje, że na kłamstwie można zyskać więcej” i dodaje, że udane kłamstwo musi zawierać w sobie mały element prawdy, zob. Kłamstwo jakie to wygodne, „Gazeta Wyborcza” z 22-23 kwietnia 2017, s. 28.
6. Prawdziwe newsy nazwane fake’ami dlatego, że się komuś nie spo-dobały12, tak nazwał Donald Trump te informacje, które były dla niego niekorzystne13.
7. Fake newsy użyte dla celów prowokacji, żeby wywołać zamierzony skutek (np. ośmieszenie kogoś czy wyeliminowanie z „gry”). Takim newsem była informacja podana w programie TVP o aresztowaniu lidera opozycyjnej partii Nowoczesna Ryszarda Petru, która w dalszej części programu została jednak wyjaśniona i skorygowana. Podobny prowokacyjny charakter miała (nieskorygowana przez gazety, które ją podały) wspomniana wyżej informa-cja o Andrzeju Przewoźniku.
Do fake newsów nie należą nieprawdziwe informacje, które stały się nimi w wyniku niezamierzonej pomyłki dziennikarskiej, najczęściej później spro-stowanej14. Z wymienionych wyżej kategorii do fake newsów w węższym za-kresie, właściwym dla przyjętej wcześniej definicji, zaliczyć można przykłady określone w punktach 3 i 4. Pozostałe nie całkiem spełniają założone przeze mnie kryteria. W dalszej części artykułu pojęcia fake news będę używał przede wszystkim w takim właśnie rozumieniu – jako wiadomości celowo fałszywej, wytworzonej z intencją wprowadzenia odbiorców w błąd i w celu osiągnięcia korzyści politycznych, wizerunkowych lub biznesowych. To one są groźne, bo ukryty jest ich prawdziwy charakter, ich zwodnicza, manipulacyjna istota.
Niemniej, miano fake newsa w szerszym rozumieniu zachowam dla newsów satyrycznych, rozrywkowych. Warto jednak zauważyć, że dla odbiorcy nie ma różnicy pomiędzy fałszywym a fake newsem. Obydwa bowiem wprowa-dzają w błąd i przekazują nieprawdziwe fakty lub w kłamliwy sposób opisują wydarzenia. Ich skutek jest więc podobny: stwarzają obraz świata, który nie jest prawdziwy. Różnica ma jedynie charakter psychologiczno-genetyczny (albowiem przyczyna ich wytworzenia jest inna), a nie ontologiczny czy epi-stemologiczny. Pod względem poznawczym obydwa nie dostarczają praw-dziwej wiedzy o świecie, a pod względem ontologicznym w relacji z innymi
12 Ten ostatni rodzaj fake newsów wskazał Paul Levinson w cytowanym eseju Fake News in Real Context.
13 Trump to CNN reporter: You are fake news, http://video.cnbc.com/gallery/?video=3000583213 (dostęp: 1.06.2017).
14 Takim newsem była – moim zdaniem – informacja podana w programie Tomasza Lisa o wpisie córki Andrzeja Dudy, Kingi, na twitterowym koncie o tym, że jej ojciec odda filmowego Oskara za film Ida, kiedy zostanie prezydentem. Jak się okazało, konto było fałszywe. Tomasz Lis przeprosił Andrzeja Dudę za swoją pomyłkę.
bytami odnoszą się do rzeczywistości, której nie ma. Fałszywy news i fake news są konstrukcjami pozbawionymi desygnatów w realnym świecie.