Pojęcie „propaganda” nie jest pojęciem nowym. Do powszechnego użytku weszło dopiero na początku XX wieku, ale jego korzeni można poszukiwać już w starożytności. Od stuleci bowiem starano się wpływać na myślenie, postawy, opinie i zachowanie ludzi. Jak wynika z historii, wiele zdarzeń było skutkiem pozyskania przez liderów różnych grup sympatii społeczeństwa.
Rozwój demokracji potwierdził, jak ważna jest umiejętność oddziaływania na społeczeństwo. W rywalizacji o głosy wyborcze, poparcie dla programów partyjnych czy w mobilizowaniu do działania bez właściwej społecznej ko-munikacji byłoby znacznie trudniej zdobyć władzę.
Pojęcie „propaganda” jest różnie definiowane. Według Słownika wyrazów obcych to „szerzenie, wyjaśnianie, rozpowszechnianie pewnych poglądów, idei, haseł, w celu pozyskania zwolenników, wywołania u nich odpowiednich dążeń lub skłonienia ich do określonego postępowania”1. Janusz Sztumski podaje, że propaganda oznacza też „wiadomości (lub informacje) przekazy-wane urzędowo społeczeństwu za pośrednictwem rozmaitych środków maso-wego przekazu, jakimi są radio, prasa, telewizja itp., przez władze państwowe lub lokalne albo też przez różne instytucje działające w danym systemie
spo-1 Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 606.
łeczno-politycznym, np. partie polityczne”2. Uogólniając, można uznać, że propaganda to forma komunikowania, w którym najczęściej za pomocą mass mediów komunikat przekazywany jest od nadawcy do odbiorcy. Jest to celo-we, perswazyjne oddziaływanie na zbiorowość, wypływjące często z pobudek politycznych, którego celem jest wywołanie oczekiwanych zachowań. Pro-paganda nieuchronnie kojarzona jest z manipulacją, agitacją, indoktrynacją i kłamstwem. Lindley Fraser zdefiniował propagandę jako „sztukę zmuszania ludzi do robienia tego, czego by nie robili, gdyby dysponowali wszystkimi danymi dotyczącymi danej sytuacji”3.
Współcześnie słowo „propaganda” wywołuje negatywne skojarzenia. Wy-nika to z doświadczeń XX wieku, a szczególnie z roli, jaką propaganda ode-grała w państwach totalitarnych, służąc wzmocnieniu reżimów.
W latach 1945-1989 jedynym dysponentem „prawdy” była partia. „Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest nosicielką i realizatorką ideologii marksi-stowsko-leninowskiej. Jej oceny faktów życia społecznego, kryteria wartościo-wania obowiązują w działaniu propagandowym. Partia jako podmiot i przed-miot ideologii realizuje ją nie w abstrakcyjnych, lecz w konkretnych układach sił politycznych, w określonym stanie świadomości społecznej. Ona wyraża i realizuje interesy klasy robotniczej, które nierozłącznie związane są z inte-resem narodu. Propagandzista, który spełnia służebną rolę wobec ideologii i polityki partii, powinien umieć ofensywnie, bojowo i bezkompromisowo wcielać w praktykę życia społecznego ideały PZPR. Każda forma oddziały-wania propagandy powinna być przeniknięta ideałami partii i komunizmu”4.
Propagandą zajmował się specjalny pion w Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Była to istotna część procesu podporządkowywania sobie narodu. W opracowaniach poświęconych propagandzie nie ukrywano, że jej celem jest wzmacnianie władzy partii i szerzenie ideologii socjalistycznej5. „Komunistyczna propaganda uzbraja ludzi pracy w ideologiczny oręż marksizmu-leninizmu, kształtuje ich
2 J. Sztumski, Propaganda – jej problemy i metody. Skrypt przeznaczony dla studentów nauk politycznych i dziennikarstwa, Katowice 1990, s. 11–12.
3 Cyt. za: W. Sęczyk, Marzec ’68 w publicystyce PRL. Studium z dziejów propagandy, Wał-brzych 2009, s. 14; zob. też: B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1997.
4 J. Mazurek, Informacja społeczna i propaganda. Studia i szkice, Warszawa 1979, s. 148.
5 Zob. M. Jastrząb, Mozolna budowa absurdu. Działalność Wydziału Propagandy Warszawskie-go Komitetu WojewódzkieWarszawskie-go PZPR w latach 1949-1953, Warszawa 1999.
klasową samoświadomość, wzywa wszystkie postępowe klasy i warstwy do rewolucyjnej walki z burżuazją”6. W 1979 roku Józef Mazurek przekonywał, że propaganda socjalistyczna „musi więc zmierzać do ukazywania aktualnych wydarzeń międzynarodowych i wewnętrznych zgodnie z socjalistyczną racją stanu, zmierzać do kształtowania opinii, poglądów, postaw, które obiektyw-nie odpowiadają aktualnym i perspektywicznym interesom ludzi pracy”7.
Wzorców dla indoktrynacji szukano za wschodnią granicą, gdzie opo-zycja była w tym czasie już spacyfikowana i obowiązywała jedna narracja narzucona przez Lenina i Stalina. Zadania realizowane przez propagandę były różne w zależności od czasu, zdarzeń i partyjnych działań. Wytyczne uzgadniane były w Moskwie w najwyższych gremiach partyjnych. W pro-pagandzie obowiązywały „żelazne” tematy, które były przez cały czas aktu-alne i niezmienne (np. „wyzwolenie” Polski przez Armię Czerwoną, sojusz polsko-sowiecki, krytyka państw zachodnich, walka z Kościołem, uroczyście obchodzone rocznice związane z partią i Ludowym Wojskiem Polskim), oraz tematy, o których milczano (np. o sowieckiej agresji na Polskę 17 września 1939 r., Katyniu, Polakach wywiezionych na Sybir, skutkach tworzenia koł-chozów w Rosji Sowieckiej).
W działaniach propagandowych stosowano wiele metod, by skutecznie docierać do odbiorców. Przekazywane informacje były wyolbrzymiane, by robiły większe wrażenie i wpływały na emocje odbiorców, wielokrotnie po-wtarzane, by utrwaliły się w świadomości; wykorzystywano znane z historii fakty i postaci, autorytety cenionych osób oraz narodowe symbole. Informa-cje miały być krótkie i selektywnie dobrane. W opracowaniach poświęconych propagandzie proponowano także tak zwaną metodę podmiany stereotypu8. Uczulano na właściwy dobór słów, używanie dużej ilości przymiotników, epitetów i wykorzystywanie skojarzeń. Ilustracje miały być zrozumiałe dla każdego, hasła krzykliwe, a kolorystyka zwracająca uwagę.
Jak w praktyce powinno się formułować komunikaty, przedstawił Józef Mazurek, powołując się na autorów pracy Naukowy ateizm. Realizując politykę partii, której celem było przekształcenie społeczeństwa w społeczeństwo
6 B.N. Biessonow, Burżuazyjna propaganda manipulacyjna, Warszawa 1976.
7 J. Mazurek, Informacja społeczna i propaganda, dz. cyt., s. 9.
8 Chodzi o nadawanie innego znaczenia powszechnie znanym świętom, symbolom lub np. sakramentom religijnym, zachowując przy tym starą formę. Jako przykład autor podał:
ślub cywilny, „świecki” chrzest, choinka itd. J. Mazurek, Informacja społeczna i propaganda, dz. cyt., s. 211.
bez Boga, działania propagandowe powinny prowadzić do „określenia religii jako całokształtu fantastycznych idei, które zostały zrodzone przez człowieka zależnego od żywiołowych sił przyrody; ujawnienia bezpośrednich więzi między religią i interesami reakcyjnych klas – zainteresowanych w utrwalaniu iluzji religijnych; uznania, że walka z religią jest w pierwszym rzędzie walką z tymi społeczno-ekonomicznymi systemami, których jest ona zniekształconym odbiciem; wniosek, że zniesienie religii jako «opium dla ludzi» należy do ważniejszych przesłanek wyzwolenia aktywności mas do walki o doskonalenie warunków życia na ziemi”9.