Technologia to nic innego jak pewien sposób, procedura przygotowania i prowadzenia procesów wytworzenia lub przetwarzania jakiegoś produk-tu do założonego stanu. W przypadku wojny informacyjnej technologia jej prowadzenia opiera się na działaniach systemowych, metodach i technikach, wykorzystując różne narzędzia (zob. rys. 4.).
Do przykładowych działań systemowych możemy zaliczyć21:
– penetrowanie struktur decyzyjnych i kierowniczych infoofiary (działania agentury właściwej oraz agentury wpływu);
– sterowanie polityką kadrową infoofiary (np. promocja selekcji negatyw-nej wśród elit, lokowanie agentury);
– inspirowanie ostrych konfliktów i podziałów wewnętrznych (np. kata-strofa smoleńska, deprecjacja określonych grup społecznych, zawodo-wych lub etnicznych, radykalne piętnowanie oponentów politycznych);
– promowanie przesadnej centralizacji struktur państwowych w przypad-ku, gdy osoby funkcyjne i elity prezentują deficyty intelektualne;
– promowanie przesadnej decentralizacji struktur państwowych w przy-padku istnienia silnych tendencji odśrodkowych, na przykład wrogie mniejszości narodowe lub ugrupowania separatystyczne;
– inspirowanie szumu decyzyjnego (wzajemnie wykluczające się lub nie-spójne wewnętrznie decyzje) oraz dezorganizacji na szczeblach kierowni-czych (dublujące się lub niejasne kompetencje albo luki w zakresie odpo-wiedzialności na poszczególnych stanowiskach decydenckich);
– paraliżowanie systemu informacyjnego infoofiary (poprzez cyberatak lub walkę elektroniczną);
– tworzenie agentury wpływu;
21 Por. R. Brzeski, Wojna informacyjna – wojna nowej generacji, Komorów 2014, s. 45-49 oraz B. Pac, Wojna informacyjna i operacje informacyjne jako przykład zintegrowanego oddziały-wania w sferze militarnej i cywilnej, w: Forum Bezpieczeństwa. Współczesne zagrożenia, red.
W. Sulęta, Gdynia 2014, s. 27-50.
– masowe lokowanie agentury na niskich szczeblach decyzyjnych, umoż-liwiające infoagresorowi sytuowanie agentów wpływu na stanowiskach decydenckich;
– ogłupianie społeczeństwa;
– degradowanie ekonomiczne (np. działania informacyjne związane z roz-budową inwestycji Nord Stream, pauperyzacja wybranych grup społecz-nych).
Działania systemowe zawsze odnoszą się do eliminacji lub przejmowania kontroli nad środkami ciężkości, dzięki czemu mogą one dla infoagresora stanowić aktywa do prowadzenia wojny informacyjnej oraz związanej z nią wojny hybrydowej czy gospodarczej. Do środków ciężkości na szczeblu stra-tegicznym można zaliczyć22:
– liderów cywilnych i wojskowych, kręgi opiniotwórcze i eli-ty. Wprowadzanie w błąd kierownictwa poprzez działania propagandowe i agenturalne może nie dawać założonych wpływów, jeżeli środowisko, w jakim ono funkcjonuje, jest stosunkowo spójne w swojej działalności wobec potencjalnego agresora. Dlatego też wszelkiego rodzaju dywersja informacyjna23, inspirująca błędne decyzje infoofiary, wymaga zaangażo-wania przedstawicieli kręgów opiniotwórczych, często spoza sfery mili-tarnej, czyli polityków, naukowców, autorytety moralne, przedstawicieli wpływowych mediów. Przykładem takiego wpływania na decydentów była chociażby wojna w obronie Konstytucji 3 maja. Decyzję o przystą-pieniu Stanisława Augusta do Targowicy popierała większość ówczesnego establishmentu, wywodzącego się z magnaterii, uwikłanej w różnego ro-dzaju interesy z dworami ościennymi, zadłużonej w stosunku do obcych dworów czy też systematycznie opłacanej przez te dwory za pomocą jur-gieltu24.
22 Por. B. Pac, Wojna informacyjna jako skuteczne narzędzie destabilizacji państw i rządów, art. cyt.
23 Dywersja informacyjna – najniebezpieczniejsza forma walki informacyjnej, polegają-ca na długotrwałym, ukrytym sterowaniu ruchami przeciwnika ku autodestrukcji poprzez inspirację popełniania przez niego błędnych decyzji, wykorzystując skutki podsuwania tzw. informacji niszczących polegających m.in. na utrudnianiu przekazu informacji między kierownictwem a wykonawcami, inspirowaniu błędnych decyzji poprzez działania dezin-formujące, manipulację, fabrykowanie informacji itp. Por. R. Brzeski, Wojna informacyjna – wojna nowej generacji, dz. cyt., s. 37-38.
24 Jurgielt – zinstytucjonalizowana forma korupcji urzędników I Rzeczypospolitej przez mocarstwa ościenne w XVIII w., Encyklopedia PWN, Warszawa 1982.
– partie polityczne – ze względu na zhierarchizowaną strukturę i wymóg dyscypliny partyjnej istotnym czynnikiem jest opanowanie informacyjne partii politycznej poprzez uzyskanie kontroli nad poszczególnymi liderami, działaczami oraz finansami ugrupowania. Przykładem może być fundowa-nie określonym działaczom politycznym stypendiów przez różnego rodzaju fundacje, promujące politykę historyczną lub działania gospodarczo-spo-łeczne obcego państwa, licząc, że zajmą oni w przyszłości eksponowane stanowiska i będą podejmować decyzje spójne z intencją byłych sponsorów.
Dlatego tak istotna jest analiza życiorysów działaczy politycznych lub par-tyjnych, zwłaszcza w kontekście otrzymywanych stypendiów lub grantów z ośrodków zagranicznych. Partie polityczne mogą być w sposób skryty wręcz kreowane przez podmioty zewnętrzne, zwłaszcza w państwach, które przez lata były pozbawione struktur demokratycznych;
– media, czyli oddziaływanie na zasoby do przekazu informacji i komuni-kowania się ze społeczeństwem. Najważniejszym zadaniem jest przejęcie kontroli nad przekazywanymi informacjami, co można osiągnąć na przy-kład poprzez opanowanie rynku środków masowego przekazu na terenie państwa-infoofiary lub w państwie neutralnym;
– struktury państwa – nasycenie struktur państwa na różnych jego szczeblach agenturą wpływu, która nie jest agenturą właściwą. Agent wpływu to osobnik postrzegany w społeczeństwie jako lojalny obywatel, prywatnie lub publicznie głoszący swoje poglądy, które mogą być zbieżne z linią polityczną i zabiegami propagandowymi infoagresora (np. pań-stwa ościennego). W normalnych warunkach może to być traktowane jako zwykły zbieg okoliczności, niemniej głębsza analiza wskazuje na szkody, jakie taka osoba może wyrządzić, będąc wysokim urzędnikiem państwowym lub innym przedstawicielem establishmentu, kontrolują-cym przepływ informacji lub posiadająkontrolują-cym kompetencje w obszarze po-dejmowania istotnych decyzji. Na agentów wpływu znakomicie nadają się byli stypendyści organizacji lub fundacji państwa, które aktualnie pro-wadzi działania informacyjne przeciw określonemu krajowi bądź lokuje tam swoje interesy;
– struktury społeczne – działania ukierunkowane na rozbicie porząd-ku społecznego poprzez niszczenie wpływowych środowisk czy autoryte-tów;
– mniejszości narodowe – inspirowanie zamieszkujących dane pań-stwo mniejszości narodowych do wzmożenia działań separatystycznych
na przykład pod hasłami rozszerzenia autonomii, mających na celu dez-integrację państwa narodowego. Efektem takiego oddziaływania może być wywołanie niepokojów społecznych, działań dywersyjnych, sabota-żowych i partyzanckich ze strony mniejszości, które mogą się rozwinąć w typową wojnę hybrydową, czego przykładem było działanie niemiec- kiej V kolumny w Czechosłowacji, poprzedzające kryzys monachijski, i w Polsce podczas kampanii wrześniowej, a także rosyjskich separatystów w Donbasie.
– mniejszości religijne – inspirowanie tarć między poszczególnymi grupami wyznaniowymi oraz prowadzenie szerokiej akcji propagandowej mającej na celu przedstawienie na arenie międzynarodowej jednej strony jako grupy ksenofobicznej lub ortodoksyjnej w swoich przekonaniach, nieakceptującej różnic religijnych i prześladującej grupy odmiennego wy-znania. Tego typu działania były widoczne w I Rzeczpospolitej w okresie konfederacji barskiej. Protestanckie Prusy oraz prawosławna Rosja pod pretekstem przyznania praw politycznych innowiercom doprowadziły do konfliktu między Stanisławem Augustem Poniatowskim a opozycją szla-checką, czego skutkiem była zbrojna interwencja rosyjska, sprowadzenie I Rzeczpospolitej do roli protektoratu Rosji, a następnie I rozbiór Polski;
– materia ludzka – działania mające na celu osłabienie morale atakowa-nej zbiorowości w celu wywołania instynktu samozachowawczego, który nakazuje kapitulację lub podporządkowanie się przeciwnikowi w imię przetrwania. Mogą to być też działania mające na celu inspirowanie po-działów w społeczeństwie, bazując na niskim poziomie wykształcenia i deficycie intelektualnym części populacji;
– nauka i edukacja – uderzenie w te dwa elementy wynika z faktu, iż wiedza jest najlepszą tarczą przeciw infoagresji. Dlatego też z punktu wi-dzenia infoagresora tak ważne jest pozycjonowanie atakowanych grup na niskim poziomie edukacyjnym, eliminowanie rzeczywistych elit (zarów-no poprzez fizyczną eliminację, selekcję negatywną, jak i spychanie ich na margines życia społecznego bądź zmuszanie do emigracji);
– kultura – jest to element, który stanowi spoiwo każdego narodu. Wpły-wa na sposób postrzegania rzeczywistości, morale i proces podejmoWpły-wa- podejmowa-nia decyzji. Dlatego niszczenie kultury bądź infekowanie jej obcymi i nienaturalnymi tezami osłabia więzi społeczne w płaszczyźnie pozio-mej, prowadząc do atomizacji społeczeństwa, które dzięki temu zostaje osłabione.
Typowe środki ciężkości na szczeblu operacyjnym, które należy zdomino-wać lub zneutralizozdomino-wać25, to:
– infrastruktura wojskowa w zakresie systemów dowodzenia i łącz-ności, informatyki i rozpoznania oraz wywiadu. Można ją zneutralizować poprzez niszczenie fizyczne, cyberataki, wykorzystanie środków walki elektronicznej oraz działań sił specjalnych;
– infrastruktura cywilna (krytyczna) w zakresie telekomunikacji, transportu, finansów, przemysłu i energetyki, wykorzystując środki wy-mienione w punkcie poprzednim.
Środki ciężkości, które zostaną opanowane przez infoagresora, mogą być wykorzystane jako jego aktywa na terenie infoofiary do prowadzenia prze-ciwko niej wojny informacyjnej poprzez:
– aktywizowanie funkcjonujących na terenie danego kraju mniejszości narodowych, etnicznych i wyznaniowych, a także ruchów separaty-stycznych, w celu systematycznej, rozłożonej w czasie dezintegracji pań-stwa. Jeżeli się dobrze rozejrzymy, to takie przypadki też można zidenty-fikować na terenie naszego kraju;
– pozyskiwanie do swojej działalności aktywistów partii politycz-nych, wspomagając ich finansowo i materialnie, a także umożliwiając im realizację własnych, na przykład międzynarodowych ambicji, ułatwiając zachowanie wysokiej pozycji w drabinie społecznej;
– jak najszersze opanowanie rynku mediów na terenie danego państwa przez ich wykup w celu propagowania własnej polityki historycznej oraz interesów gospodarczych, poprzez nie nachalną, ale systematyczną i kon-sekwentną krytykę oraz dezawuowanie rodzimej dla danego państwa hi-storii, tradycji, kultury i myśli technicznej;
– przejmowanie w ramach tak zwanej prywatyzacji aktywów gospodar-czych na terenie danego kraju w celu ich zmarginalizowania (np. spro-wadzenia do roli podwykonawcy) lub likwidacji;
– poszukiwanie wśród elit politycznych, kulturalnych i nauko-wych rzeczników polityki infoagresora, za pomocą różnego rodzaju środków, jak na przykład możliwość spełnienia własnych ambicji czy apanaże finansowe – tworzenie agentury wpływu;
25 Zob. B. Pac, Integracja wojny informacyjnej i hybrydowej w konfliktach międzynarodowych, art. cyt., s. 53.
– kreowanie grup społecznych, uzależnionych finansowo od różnego rodzaju mechanizmów gospodarczych i finansowych, jak na przykład kredytów w obcych walutach, tworząc zbiorowości, którymi będzie łatwo manipulować (np. wzbudzać niezadowolenie oraz niepokój), stosując ele-menty wojny gospodarczej i spekulacji finansowych, które bezpośrednio oddziaływają na ich egzystencję.
Działania systemowe mogą wykorzystywać różne metody prowadzenia wojny informacyjnej, stosowane w zależności od zakładanych i osiąganych postępów. Metoda w tym wypadku to nic innego jak środki umożliwiające realizację określonego procesu lub rozwiązanie danego problemu26. Do typo-wych metod prowadzenia wojny informacyjnej można zaliczyć27:
– sterowanie społeczne, inaczej wywieranie wpływu na społeczeń-stwa i inne zbiorowości dla osiągnięcia założonych celów. Może mieć ono wymiar pozytywny lub negatywny w zależności od postawionych celów. Przykładem pozytywnym jest na przykład działalność edukacyjna państwa w zakresie zwiększenia bezpieczeństwa ruchu drogowego. Przy-kładem negatywnym może być zafałszowana polityka historyczna, która ma na celu zdjąć odpowiedzialność z danej społeczności za popełnione w przeszłości zbrodnie (np. propagowanie teorii nowego odrodzonego społeczeństwa oraz świadome nieidentyfikowanie narodowości zbrod-niarzy, m.in. często stosowane pojęcie nazistów jako osób pozbawionych narodowości odpowiedzialnych za Holokaust);
– manewrowanie społeczne – to intencjonalne sterowanie społeczeń-stwem dla osiągnięcia określonych celów, poprzez tworzenie różnych struktur i organizacji z inspiracji zewnętrznej. Przykładem manewrowa-nia było powołanie przez ZSRR w państwach, które po II wojnie świato-wej znalazły się w sowieckiej strefie wpływu, struktur politycznych i pań-stwowych, pozostających pod kontrolą ZSRR;
– manipulacja, którą można podzielić na manipulację ludźmi oraz ma-nipulację informacją. Manipulacja ludźmi to działanie, gdzie cel działa-nia i samo działanie jest ukryte przed tak zwaną grupą docelową. Efek-tem takiej manipulacji ma być przeświadczenie sterowanych, iż działają
26 Por. J. Bendkowski, M. Kramarz, W. Kramarz, Metody i techniki ilościowe w logistyce stoso-wanej. Wybrane zagadnienia, Gliwice 2010, s. 5.
27 Por. J. Darczewska, The anatomy of Russian information warfare. The Crimean Operation, the case study, dz. cyt., s. 15-16.
w szczytnym celu oraz realizują w najlepszej wierze własne interesy. Przy-kładem może być na przykład budowanie struktur państwowych, które mają zapewnić poczucie sprawiedliwości społecznej/ludowej oraz dobro-byt, a w rezultacie otrzymujemy na przykład strukturę autorytarną wy-kluczającą część społeczeństwa. Manipulowani powinni sobie wyobrażać, iż działają samodzielnie i niezależnie. Doskonałym przykładem stosowa-nia manipulacji ludźmi jest też casus piramidy finansowej. Manipulacja informacją polega na wykorzystaniu prawdziwych informacji w taki spo-sób, aby wywołać zafałszowane wrażenie;
– dezinformacja – rozpowszechnianie zmanipulowanych lub sfabryko-wanych informacji w celu wywarcia wpływu na odbiorców i skłonienia ich do określonych zachowań na korzyść dezinformującego. Przykładem dez-informacji była operacja przeprowadzona przez Karola Schulmeistera, szefa ochrony Bonapartego, który posługując się fałszywymi dokumentami, dotarł w 1805 roku do Wiednia, utrzymując, że został wydalony z kraju za szpie-gostwo przeciwko cesarzowi Francuzów. Przekazał on dowództwu armii au-striackiej wiadomości, jakie ponoć zebrał o stanie wojsk napoleońskich oraz o nastrojach wśród ludności francuskiej, popierając swoje słowa spreparowa-nymi wydrukami gazet francuskich z artykułami wymierzospreparowa-nymi w Napole-ona oraz sfałszowaną korespondencją przedstawicieli elit francuskich. Plan operacyjny trzeciej koalicji antyfrancuskiej przewidywał, że Anglia zaatakuje Francję od strony morza, natomiast Austria i Rosja rozbiją siły Napoleona na lądzie. Austria rozpoczęła więc ofensywę na lądzie, nie czekając na Ro-sjan. Pod Ulm, gdzie stacjonowali Austriacy, doszło do bitwy, przed którą Schulmaistrowi, już jako członkowi sztabu austriackiego, udało się przekonać dowódców austriackich, iż mają przed sobą słabe siły francuskie. Tymczasem armia napoleońska oskrzydliła przeciwnika, w międzyczasie Schulmeister zniknął, a Austriakom w obliczu klęski pozostała tylko kapitulacja;
– lobbing, czyli wywieranie wpływu przez rzeczników interesów różnych grup gospodarczych lub innych państw na władze publiczne państwa – infoofiary. Przykładem lobbingu było na przykład oddziaływanie elektora pruskiego na członków Senatu i Sejmu Rzeczpospolitej Obojga Narodów w procesie uniezależniania się od Rzeczypospolitej oraz przeciwdziałania realizacji zapisów traktatu w Jaworowie;
– fabrykowanie informacji – świadome tworzenie fałszywej informacji i podawanie jej za prawdziwą, czego przykładem był między innymi raport komisji akademika Nikołaja Burdenki w sprawie zbrodni katyńskiej;
– wymuszanie informacji – zmuszanie lub nakłanianie innych pod-miotów do dystrybucji określonych informacji;
– szantaż – przestępstwo przeciwko wolności, polegające na próbie zmu-szenia jednostki/zbiorowości do określonego działania lub zaniechania pod bezprawną groźbą zastosowania przemocy lub ujawnienia pewnych, częściowo lub w pełni prawdziwych informacji, których ujawnienie by-łoby w opinii szantażującego dużą dolegliwością dla szantażowanych.
Przykładem szantażu są działania wywiadów, które mają na celu zmusić do uległości polityków lub inne osoby, wykorzystując na przykład ich słabości lub inklinacje w sferze obyczajowej.
Oprócz metod można jeszcze wyróżnić techniki działania (sposoby wy-konania określonych czynności), których liczba w obszarze manipulacji czy dezinformacji jest stosunkowo duża. Dlatego też zostaną przedstawione nie-które z nich na konkretnych przykładach prowadzenia wojny informacyjnej przeciw określonej zbiorowości. Omówiono trzy typowe przypadki (zob. tab. 1), takie jak:
– piramida finansowa;
– deprecjacja określonej grupy etnicznej, społecznej lub zawodowej;
– kontrola establishmentu i elit infoofiary.
W przypadku piramidy finansowej można zastosować następujące techniki28:
– technikę zarządzania wrażeniem – odpowiedni sposób autopre-zentacji rozmówcy, budujący jego wiarygodność i przekonujący odbior-ców o wydajności przedsięwzięcia;
– technikę złych argumentów, realizowaną poprzez sformułowanie tezy, iż jeżeli teraz zrezygnujemy z przedsięwzięcia, to stracimy wszystkie pieniądze, ale jeżeli będziemy je kontynuować, istnieje jakaś szansa ich odzyskania;
– technikę klakiera, według której nie ten jest skuteczny, kto ma dużą wydajność, lecz ten, kto potrafi użyć innych do swoich celów, a więc trzeba znaleźć odpowiednio dużą liczbę osób, zajmujących różne sta-nowiska oraz wykonujących różne zawody w drabinie społecznej, które świadomie, kierując się określonymi motywacjami, lub nieświadomie
28 Opracowanie własne na podstawie G. Beck, Podręcznik manipulacji, zakazana retoryka, Gliwice, 2007, s. 49, 137, 297, 309 oraz R. Neumann, A. Ross, Kodeks władzy, reguły manipulacji, Gliwice 2010, s. 23-34.
będą dany projekt finansowy werbalnie i głośno popierać, niekoniecznie biorąc w nim udział;
Tabela 1. Kombinacje i konfiguracje działań systemowych, metod i technik prowadze-nia wojny informacyjnej w wybranych przypadkach
Lp. Przypadek Działania
– technikę autorytetu – do potencjalnej infoofiary zwraca się osoba przedstawiana jako fachowiec, ekspert, niejednokrotnie legitymujący się posiadaniem, przynajmniej w sferze deklaratywnej, tytułu naukowego;
– zamęt liczbowy, związany często z matematycznym analfabetyzmem po-tencjalnej infoofiary, wynikającym z trudności przyswojenia i zrozumienia
znaczenia liczb (zwłaszcza w wymiarze ekonomicznym) oraz ich wzajem-nych relacji.
Jeżeli chodzi o deprecjację konkretnej grupy zawodowej lub społecznej, to przede wszystkim należy posłużyć się techniką kłamstwa, dzięki której można daną społeczność zmobilizować do udziału w napiętnowaniu okreś- lonej grupy zawodowej, etnicznej czy religijnej. W tym wypadku infoofiarą jest cała społeczność, która zostaje zmobilizowana do deprecjonowania czy potępiania danej grupy, oraz ta grupa, która w wyniku takiego działania jest w ten czy inny sposób stygmatyzowana lub prześladowana.
Inną techniką jest technika gry na emocjach, polegająca na uruchomie-niu takich typów emocji jak nienawiść, pogarda, zazdrość lub zawiść w danej społeczności w stosunku do określonej grupy, którą z kolei należy poddać emocjom takim jak obawa, pech i strach. Stosowanie takich rozwiązań może doprowadzić do długotrwałych lub nieodwracalnych podziałów w danej zbiorowości.
W celu uzyskania kontroli nad establishmentem lub elitami infoofiary można się posłużyć narzuceniem w polityce personalnej selekcji negatywnej, w ramach której:
– ustala się pewien zakres cech pozytywnych, których kandydat na dane stanowisko nie może spełniać ze względu na interes infoagresora;
– eliminuje się osoby charakteryzujące się wyżej wymienionymi cechami (np. wartościowe, samodzielnie myślące) i wysuwa się osoby sterowalne, chorobliwie ambitne, mało decyzyjne itp.
Jeżeli do powyższych technik dodamy działanie systemowe związane z działaniem agentury właściwej, tworzeniem agentury wpływu oraz lokowa-niem jej na stanowiskach decydenckich, które w zakresie odpowiedzialności będą miały kształtowanie polityki personalnej, to stosując wyżej wymienio-ne rozwiązania, można z powodzeniem kontrolować elity i establishment infoofiary.
Istotnym elementem w wojnie informacyjne są jej narzędzia, do których oprócz wymienionych już wcześniej aktywów można zaliczyć:
– dyplomację, wykorzystywaną chociażby na niwie gospodarczej. Przy-kładem jest wspieranie działań prezentowanych jako przedsięwzięcia
„czysto biznesowe”, które pozbawiają drugie państwo na przykład przy-chodów. Takim działaniem może być uruchomienie inwestycji Nord St-ream II, która prawdopodobnie pozbawi Polskę, i nie tylko ją, statusu państwa tranzytowego, obniży rangę i funkcjonalność rurociągu jamalskiego
na rzecz rurociągu OPAL, a perspektywicznie wyeliminuje Polskę, pań-stwa bałtyckie, Ukrainę oraz część Grupy Wyszehradzkiej z systemu zasi-lania gazem pozostałych państw europejskich przez Gazprom. Kolejnym przykładem jest mniej lub bardziej jawne budowanie różnego rodzaju nieoficjalnych, międzynarodowych aliansów politycznych, mających na celu dyskredytację i izolację danego państwa i jego rządu. Przykładem może być tutaj działalność Niemiec hitlerowskich w stosunku do Czecho-słowacji w dobie kryzysu sudeckiego, a następnie w stosunku do Polski, współdziałając z ówczesną Rosją Sowiecką.
– służby specjalne, których zadaniem jest chociażby budowa za pomo-cą szantażu i lobbingu agentury wpływu;
– cyberterroryzm, którego zadaniem jest paraliż sieci informatycznych infoofiary, obsługujących systemy informacyjne i infrastrukturę kry-tyczną;
– propagandę, realizowaną na przykład poprzez konsekwentne prowa-dzenie własnej polityki historycznej, pomijając lub ignorując fakty nie-wygodne lub kompromitujące, eliminując je we własnych programach edukacyjnych, czy też propagując przekaz medialny, na przykład poprzez kinematografię, zniekształcający rzeczywistość (np. niedawno nakręcony
– propagandę, realizowaną na przykład poprzez konsekwentne prowa-dzenie własnej polityki historycznej, pomijając lub ignorując fakty nie-wygodne lub kompromitujące, eliminując je we własnych programach edukacyjnych, czy też propagując przekaz medialny, na przykład poprzez kinematografię, zniekształcający rzeczywistość (np. niedawno nakręcony