Kluczowe dla niniejszej analizy pojêcie strategii wywodzi siê z teorii sztuki wojen-nej, a pocz¹tek rozwa¿añ nad nim siêga staro¿ytnych Chin i Grecji. Postrzeganie strate-gii przez ten pryzmat wci¹¿ jest popularne: w s³ownikach jêzyka polskiego oraz wyrazów obcych najczêœciej znaleŸæ mo¿na definicjê strategii g³osz¹c¹, i¿ jest to „dzia³ sztuki wojennej, obejmuj¹cy przygotowanie i prowadzenie wojny jako ca³oœci oraz jej poszczególnych kampanii i bitew”133. Strategia znalaz³a siê w obrêbie naukowych za-interesowañ innych sfer dopiero na prze³omie lat 50. i 60. XX wieku. W szczególnoœci du¿o uwagi temu zagadnieniu poœwiêcili teoretycy organizacji i zarz¹dzania134. Najsil-niejszy rozwój nauki o strategii przypad³ na lata 60. i 70., kiedy to badania nad tym zagadnieniem nabra³y charakteru interdyscyplinarnego. Prowadz¹cy badania nad strategi¹ siêgali po wiedzê z zakresu takich dziedzin jak: ekonomia (w tym statystyka i finanse) socjologia, psychologia, a tak¿e marketing i teoria komunikowania, co za-owocowa³o powstaniem szeregu szkó³ teoretycznych i tym samym ró¿nych ujêæ samej strategii135. Do wspó³czesnej politologii, zarówno samo pojêcie strategii, jak i sposób jego rozumienia przeniknê³y z obu wspomnianych wy¿ej obszarów136. Rozwa¿ania o charakterze militarnym, jak równie¿ poczynione przez N. Machiavellego spostrze¿e-nia oraz sformu³owane przez niego wskazówki nie straci³y do dziœ na swej aktualnoœci.
Niemniej, z uwagi na upowszechnienie siê tzw. rynkowej orientacji polityki szczegól-nego znaczenia nabieraj¹ obecnie wyniki badañ prowadzonych przez teoretyków orga-nizacji i zarz¹dzania: problemy badawcze, definicje, uwagi i wnioski sformu³owane na tym polu okazuj¹ siê niezwykle przydatne dla analizowania dzia³añ podejmowanych przez podmioty polityczne na rynku wyborczym.
Badacze ci definiuj¹ strategiê jako: „wybór celów oraz regu³ polityki, które nadaj¹ kierunek dzia³aniom marketingowym organizacji, wyznaczaj¹c rozmiary, kombinacjê i alokacjê œrodków w zale¿noœci od zmieniaj¹cej siê sytuacji rynkowej” (P. Kotler)137,
„dzia³ania maj¹ce na celu odró¿nienie firmy od konkurentów i wyraŸnie okreœlenie jej to¿samoœci” (K. Ob³ój)138, b¹dŸ te¿ „system wartoœci, który pozwala na rozpoznanie
133 S³ownik jêzyka polskiego, t. III, red. naukowy prof. dr M. Szymczak, Warszawa 1981, s. 348.
Identyczna definicja znajduje siê w S³owniku wyrazów obcych, red. naukowy doc. dr Jan Tokarski, Warszawa 1971, s. 705.
134 Inspiracj¹ dla wykorzystania terminu „strategia” w opisywaniu innych sfer, w tym dzia³añ przedsiêbiorstw by³y prawdopodobnie rozwa¿ania Karla von Clausewitza, niemieckiego marsza³ka, który systematycznie opisa³ zasady strategii wojennej. Odwo³ania do jego pracy znaleŸæ mo¿na w wielu g³ównych pracach z zakresu zarz¹dzania. Zob. H. Mruk, Istota i rola strategii w dzia³aniu fir-my, w: Strategie marketingowe, red. naukowy H. Mruk, Poznañ 2002, s. 8.
135 Zob. G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiêbiorstwa, Warszawa 1997; R. Koch, Strategia. Jak opracowaæ i wprowadziæ w ¿ycie najskuteczniejsz¹ strategiê. Przewod-nik, Kraków 1998.
136 D. Skrzypiñski, Strategie partii politycznych, w: Marketing polityczny w teorii i praktyce, s. 126.
137 P. Kotler, Marketing. Analiza, s. 52–58.
138 K. Ob³ój, Starategia sukcesu firmy, Warszawa 1998, s. 32–33.
i ocenê szans i zagro¿eñ, co z kolei umo¿liwia podejmowanie dzia³añ dla zapewnienia d³ugotrwa³ej egzystencji” (M. Prymon)139. Pojêcie strategii odnoszone jest zatem do etapu poprzedzaj¹cego podjêcie konkretnych dzia³añ i obejmuje b¹dŸ analizowanie sy-tuacji wyjœciowej i planowanie dzia³añ, w tym dobór metod i œrodków dzia³ania (ujêcie szerokie), b¹dŸ te¿ sam dobór metod i œrodków (ujêcie w¹skie). Poprzez analizê strategii, podejmowane s¹ próby wyjaœnienia, co decyduje, ¿e w okreœlonych momentach swego istnienia organizacje zachowuj¹ siê w dany sposób i czy zachowania te s¹ optymalne140.
Orientacja marketingowa i rynkowa wi¹¿e siê istotnie z koniecznoœci¹ stosowania w procesie zarz¹dzania organizacj¹ tzw. myœlenia strategicznego, które oznacza:
1) d¹¿enie do poznania sytuacji, badanie szans, wybór celów oraz zasad wykorzystania zasobów; 2) stosowania zespo³u metod i technik analizy oraz syntezy, umo¿liwiaj¹cych realizacje tych d¹¿eñ oraz gromadzenie niezbêdnych do tego informacji; 3) posiadanie woli ustawicznej zmiany obszarów oraz sposobów dzia³ania organizacji zgodnie ze zmian¹ stanu jej otoczenia141. Wyró¿nia siê tak¿e kilka zasad formu³owania i
wdra-¿ania strategii, które wydaj¹ siê byæ aktualne bez wzglêdu na sferê, w której dzia³a pod-miot. I tak, zasada bycia liderem wskazuje, i¿ w sytuacji, gdy nie mo¿na byæ pierwszym na rynku w danej kategorii, warto rozwa¿yæ mo¿liwoœæ stworzenia nowej kategorii, w której uzyska siê pierwszeñstwo. Druga zasada – koncentracji mówi o gromadzeniu si³ i œrodków i unikaniu rozproszenia w sytuacji konkurencji, trzecia zaœ – synergii wskazuje na koniecznoœæ koordynowania tych œrodków i spójnego prowadzenia dzia³añ. Dwie kolejne zasady: bezpieczeñstwa i oszczêdnoœci dotycz¹
przeciwdzia-³aniu niepowodzeniom, poprzez rozpoznanie otoczenia i potencjalnych zagro¿eñ z nie-go pochodz¹cych oraz w³aœciwe wykorzystanie posiadanych zasobów142.
W swoich rozwa¿aniach nad strategi¹ teoretycy organizacji i zarz¹dzania wskazuj¹ tak¿e na kilka g³ównych obszarów badawczych w zakresie zagadnienia strategii. Po pierwsze, zwracaj¹ uwagê na kwestiê wymiaru swobody decyzyjnej, czyli odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu decyzje podejmowane przez poszczególne jednostki w or-ganizacji (w szczególnoœci zaœ jej liderów) stanowi¹ wyraz wzglêdnie samodzielnych wyborów, a na ile s¹ okreœlone mo¿liwoœciami p³yn¹cymi z zewn¹trz, z otoczenia.
Mo-¿liwoœci te mog¹ byæ ograniczone czynnikami o ró¿nym charakterze. W przypadku wyborów s¹ to, jak wspomniano ju¿ wczeœniej, czynniki: prawne (regulacje prawne do-tycz¹ce prowadzenia kampanii wyborczej), ekonomiczne, polityczne oraz spo³eczne (charakterystyka elektoratu). Po drugie, konieczne jest rozpatrzenie kwestii wymiaru formalizacji strategii, czyli udzielenie odpowiedzi na pytanie, na ile tworzenie strate-gii jest przedsiêwziêciem formalnym, w pe³ni œwiadomym oraz przeprowadzonym z wykorzystaniem narzêdzi analitycznych, a na ile jest efektem kolejnych prób, roz-wi¹zywania doraŸnych problemów czy konfliktów i stopniowego szukania sensu orga-nizacyjnego. I wreszcie, trzeci problem dotyczy tzw. wymiaru punktu ciê¿koœci strategii, czyli wskazania na ten czynnik, który decyduje o charakterze strategii143.
139 M. Prymon, Strategia marketingowa, Wroc³aw 1989, s. 145.
140 D. Skrzypiñski, op. cit., s. 127.
141 G. Gierszewska, M. Romanowska, op. cit., s. 13–14.
142 Za: H. Mruk, Istota i rola strategii, s. 11.
143 D. Skrzypiñski, op. cit., s. 127.
W wyniku badañ nad strategi¹ prowadzonych w sferze zarz¹dzania organizacjami w latach 60. i 70. pojawi³o siê kilka g³ównych szkó³ teoretycznych, które w ró¿ny spo-sób stara³y siê odpowiedzieæ na zadane powy¿ej pytania. Ka¿da z czterech g³ównych koncepcji mo¿e byæ zastosowana w odniesieniu do strategii wyborczej. I tak, koncep-cje sformu³owane przez szko³ê tradycyjn¹ (planistyczn¹) zak³adaj¹ pe³n¹ kontrolê lide-rów nad procesem tworzenia strategii, który to proces ma charakter racjonalny i polega na analizie otoczenia, si³ i s³aboœci organizacji oraz budowaniu planów strategicznych.
Z kolei zgodnie z koncepcj¹ pozycyjn¹ proces budowy strategii jest zracjonalizowany i zaplanowany, a czynnikiem dominuj¹cym jest analiza otoczenia organizacji. Ca³kiem inne podejœcie zawiera koncepcja ewolucyjna. Akcentuje ona bowiem obecnoœæ w pro-cesie budowy strategii wielu ró¿norodnych procesów organizacyjnych, które powo-duj¹, i¿ procesu tego nie mo¿na sformalizowaæ ani zaplanowaæ, strategia bowiem rodzi siê na styku tego, co formalne i nieformalne, zamierzone i niezamierzone. Natomiast koncepcja zasobów i umiejêtnoœci odwo³uje siê do trzech wczeœniej wymienionych szkó³ i stara siê ³¹czyæ zawarte w nich w¹tki, przy czym akcenty po³o¿one s¹ po pierw-sze na racjonalnoœæ dzia³añ, z jednoczesn¹ widoczn¹ swobod¹ liderów oraz analizê we-wnêtrznej organizacji144.
Wybór jednej z nich stanowi konsekwencjê przyjêtych ogólnych za³o¿eñ doty-cz¹cych sposobu pojmowania zarówno marketingu, jak i podmiotu. W tym przypadku bêdzie to koncepcja pozycyjna. Z uwagi jednak na fakt, i¿ koncepcja marketingu jako procesu wymiany zachodz¹cego w oparciu o informacjê o potrzebach i oczekiwaniach odbiorców traci na aktualnoœci (dziœ jest to regu³a znana i przez wszystkich realizowa-na) na rzecz koncepcji stawiaj¹cej w centrum sam¹ strategiê, wydaje siê, i¿ konieczne jest nowe spojrzenie na omawiane zagadnienie.
Obecnie, na gruncie politologicznym wyró¿niæ mo¿na trzy podstawowe kierunki badañ nad strategi¹. Pierwszy, wywodz¹cy siê wprost z militarnego rozumienia strate-gii, zajmuje siê strategiami pañstwa realizowanymi na arenie miêdzynarodowej w sto-sunkach z innymi pañstwami i organizacjami miêdzynarodowymi. W rozwa¿aniach tych stosowane jest czêsto pojêcie „strategii narodowej”145. Drugi kierunek koncentru-je siê na dzia³aniach partii politycznych, jako aktorów na scenie politycznej, uczest-nicz¹cych w procesie decyzyjnym realizowanym we wspó³czesnych demokracjach.
Trzeci nurt natomiast podejmuje badania nad strategiami stosowanymi przez grupy inte-resu146. Nie wyró¿nia siê natomiast badañ nad strategiami pojedynczych kandydatów, ujmuj¹c zapewne ten obszar jako czêœæ drugiego ze wspomnianych nurtów. W konse-kwencji, wiêkszoœæ opracowañ poœwiêconych strategiom politycznym czy te¿ wybor-czym koncentruje siê na partii politycznej jako podmiocie dzia³aj¹cym.
Fakt ten istotnie zdeterminowa³ zarówno definicje, jak i tworzone typologie oraz modele procesu budowy strategii. Co prawda, w warunkach polskich wybory prezy-denckie czêsto stanowi¹ element dzia³alnoœci publicznej partii politycznych, a sami kandydaci czêsto podkreœlaj¹ swoje zwi¹zki z partiami politycznymi (definiuj¹c swoj¹
144 K. Ob³ój, Strategia organizacji, Warszawa 1999, s. 28–30.
145 Szerzej: Miêdzy polityk¹ a strategi¹. Polska w œrodowisku miêdzynarodowym, pod red. R. KuŸ-niara, Warszawa 1994.
146 D. Skrzypiñski, op. cit., s. 128.
rolê jako reprezentowanie konkretnej partii), niemniej uznaæ nale¿y, i¿ tak¿e sam kan-dydat posiadaæ mo¿e w³asne cele, które zamierza osi¹gn¹æ buduj¹c strategiê, zarówno polityczn¹, jak i wyborcz¹ i jako taki stanowi odrêbny podmiot polityczny. Istotne staje siê wówczas nie tylko okreœlenie specyfiki strategii takiego podmiotu, ale i wskazanie relacji pomiêdzy jego strategi¹, a t¹, któr¹ posiada partia polityczna. Relacje te mog¹ przyjmowaæ ró¿n¹ postaæ: od ca³kowitej rozbie¿noœci, poprzez czêœciowe pokrywanie siê, a¿ po pe³n¹ zgodnoœæ. Wszak kierunek oddzia³ywania mo¿e byæ tak¿e odwrotny od przedstawionego wy¿ej: to strategia kandydata mo¿e wp³ywaæ na partiê polityczn¹ (ce-lem strategii politycznej kandydata na urz¹d Prezydenta RP mo¿e byæ nawet za³o¿enie i przewodzenie nowej partii).
Wspólne wszystkim wymienionym wy¿ej kierunkom badañ jest ujmowanie strate-gii politycznej jako „ca³okszta³tu koncepcji, wyobra¿eñ, za³o¿eñ okreœlaj¹cych wizje rozwoju stosunków politycznych w perspektywie co najmniej kilku, czêœciej kilkuna-stu lat”147. Tak rozumiana strategia okreœla w szczególnoœci d³ugofalowe cele danego podmiotu politycznego oraz podstawowe cechy ustroju politycznego i spo³eczno-go-spodarczego i g³ówne wartoœci maj¹ce tworzyæ podstawy programu politycznego, któ-rego realizacja stanowi jeden z celów funkcjonowania danego podmiotu w sferze publicznej i politycznej. Zawiera siê w niej tak¿e stosunek danego podmiotu do innych uczestników rynku politycznego oraz elementów jego otoczenia, a tak¿e ujête s¹ sposo-by i œrodki urzeczywistniania zamierzonego celu148. Strategia polityczna w tym ujêciu mo¿e przybieraæ postaæ luŸnego zbioru, b¹dŸ stanowiæ zwarty dokument149.
Inne definicje strategii politycznej wskazuj¹, i¿ jest to „wybór metod i œrodków s³u¿¹cych osi¹gniêciu celów politycznych stawianych sobie przez okreœlony podmiot polityki”150lub te¿: „racjonalna sugestia i hipoteza, co do ewolucji stosunków politycz-nych w bli¿szej lub dalszej perspektywie czasowej, na podstawie której elity polityczne formu³uj¹ konkretne ju¿ wytyczne co do ogólnego kierunku postêpowania oraz kon-kretnych rozstrzygniêæ”151. Inne ujêcia uwzglêdniaj¹ ró¿norodne czynniki maj¹ce wp³yw na proces budowania strategii wyborczej. Wówczas jest to: „zbiór zracjonalizo-wanych decyzji powziêtych w oparciu o mniej lub bardziej formalne procedury anali-tyczne, a dotycz¹ce kszta³tu przysz³ych dzia³añ podmiotu politycznego na rynku politycznym”152. W literaturze spotyka siê tak¿e rozumienie strategii jako „sekwencji dzia³añ w toku postêpowania celowoœciowego”153lub „elementu modelu racjonalnego podejmowania decyzji”154czy te¿ „elementu modelu kszta³towania praktyki (politycz-nej)”155.
Wspomniane definicje strategii odwo³uj¹ siê do pojêcia dzia³ania przytoczonego wczeœniej w niniejszej pracy, rozumianego jako: „celowe, œwiadome (kontrolowane)
147 J. Muszyñski, Leksykon marketingu politycznego, Warszawa 2001, s. 200.
148 D. Skrzypiñski, op. cit., s. 140.
149 Jak wy¿ej.
150 D. Skrzypiñski, op. cit., s. 128.
151 Leksykon politologii, s. 391.
152 D. Skrzypiñski, op. cit., s. 129.
153 A. Podgórecki, Charakterystyka nauk spo³ecznych, Warszawa 1962.
154 Za: S. D. Tansey, Nauki polityczne, Poznañ 1995, s. 216–222.
155 Jak wy¿ej.
i dowolne (w znaczeniu mo¿liwoœci œwiadomego i samodzielnego wyboru miejsca, czasu i sposobu postêpowania) czynnoœci podmiotu realizuj¹cego swoje potrzeby i in-teresy zwi¹zane poœrednio lub bezpoœrednio z w³adz¹ polityczn¹”156. Z tego punktu wi-dzenia strategia polityczna jest w okreœlonym momencie istnienia podmiotu politycznego narzêdziem optymalizacji wyboru metod i œrodków dzia³ania uwzglêd-niaj¹cych dynamiczny charakter otoczenia, w jakim podmiot funkcjonuje i s³u¿¹cym osi¹ganiu za³o¿onych przez ni¹ celów.
W rozwa¿aniach nad strategi¹ wskazuje siê na dwa podstawowe kierunki aktywno-œci organizacyjnej podmiotów politycznych: wewnêtrzny, skierowany do cz³onków partii, organizacji lub komitetu wyborczego oraz zewnêtrzny, skierowany do innych uczestników rynku politycznego: wyborców, konkurentów oraz œrodków masowego przekazu. Kierunki te zachowane zostaj¹ bez wzglêdu na sytuacjê, czy te¿ pole dzia³ania.
Wyró¿niæ mo¿na przy tym dwa g³ówne typy strategii politycznych: funkcjonalne i sektorowe157. Do pierwszej kategorii nale¿¹ strategie stosowane zarówno wobec w³asnych cz³onków, jak i otoczenia konkurencyjnego. Ich celem jest zagwarantowanie w³aœciwych warunków funkcjonowania podmiotu, zapewnienie wysokiego poziomu kontroli wewnêtrznej, zoptymalizowanie procesu pozyskiwania poparcia zewnêtrzne-go, zarówno ze strony wyborców, jak i innych podmiotów politycznych. Wœród strate-gii funkcjonalnych wyodrêbniæ mo¿na kilka typów stratestrate-gii: kadrowe (okreœlaj¹ce kszta³t œcie¿ek awansu w hierarchii partyjnej, dobór najbli¿szych wspó³pracowników, sk³adów ró¿nego rodzaju gremiów, metody szkolenia cz³onków danej organizacji poli-tycznej itd.)158, finansowe (okreœlaj¹ce sposoby pozyskiwania funduszy, redystrybucji przyznanych œrodków bud¿etowych, podzia³u wp³ywu ze sk³adek, inwestycje oraz pla-ny zaci¹gania po¿yczek itd.), komunikacyjne (s³u¿¹ce informowaniu otoczenia o ist-nieniu danego podmiotu politycznego, promocji jego programu, liderów i inicjatyw politycznych przy wykorzystaniu narzêdzi komunikacji marketingowej) oraz marke-tingowe, do których zalicza siê strategie wyborcze i koalicyjne.
Z kolei strategie sektorowe skierowane s¹ do otoczenia konkurencyjnego i makro-otoczenia. Stanowi¹ one zwykle ró¿nego rodzaju oferty programowe, które maj¹ prze-konaæ wyborców do poparcia danego podmiotu politycznego w wyborach poprzez oddanie na niego g³osu, zaœ z drugiej strony pozyskaæ zasoby polityczne, niezbêdne do prowadzenia dzia³añ (przybiera to postaæ swoistej wymiany – transakcji, polegaj¹cej na zamieszczeniu w takiej ofercie propozycji lub postulatów zg³aszanych przez poten-cjalnego partnera, w zamian za pozyskane od niego zasoby). Wœród tego typu strategii wyró¿niæ mo¿na szczególne typy, odpowiadaj¹ce dziedzinom ¿ycia spo³ecznego i poli-tycznego. S¹ to zatem strategie w zakresie: polityki gospodarczej, polityki zagranicz-nej, polityki spo³eczzagranicz-nej, bezpieczeñstwa itd. Pomiêdzy dwoma g³ównymi typami strategii: funkcjonalnymi i sektorowymi wystêpuj¹ wzajemne zale¿noœci. Oferty pro-gramowe formu³owane przez dany podmiot istotnie determinowane s¹ sk³adem perso-nalnym danego podmiotu (partii politycznej czy te¿ najbli¿szego otoczenia kandydata
156 Leksykon politologii, s. 72.
157 Typologia ta pochodzi od D. Skrzypiñskiego, op. cit., s. 135–139.
158 Por. W. Weso³owski, Partie: nieustanne k³opoty, Warszawa 2000, s. 108.
na urz¹d prezydencki), z drugiej zaœ strony realizacja strategii sektorowych (lub jej brak) warunkuje mo¿liwoœæ planowania i realizowania strategii funkcjonalnych.
Konsekwencj¹ przyjêcia rynkowej orientacji polityki oraz postrzegania dzia³ania podmiotów politycznych przez pryzmat orientacji marketingowej jest okreœlony spo-sób definiowania strategii wyborczej, jako wyboru œrodków i metod s³u¿¹cych osi¹g-niêciu celów politycznych, jakie wi¹¿e z wyborami dany podmiot dzia³aj¹cy na rynku wyborczym.