KALENDARZ WYBORCZY I TRYB WYBORÓW

Nieformalnie kampania wyborcza rozpoczyna siê na wiele miesiêcy przed up³y-wem kadencji urzêduj¹cego prezydenta, nawet przed oficjalnym og³oszeniem terminu wyborów przez Marsza³ka Sejmu RP. Partie polityczne, organizacje wyborców oraz poszczególne osoby zainteresowane kandydowaniem podejmuj¹ wówczas pierwsze decyzje oraz wyra¿aj¹ wolê udzia³u w wyborach. Niemniej, od nowelizacji z 2000 r., ordynacja prezydencka wyraŸnie okreœla moment formalnego rozpoczêcia kampanii wyborczej – jest nim moment og³oszenia postanowienia Marsza³ka Sejmu o wyborach (zgodnie z art. 76b u.w.p.r.p.). Tym samym ustawa porz¹dkuje dzia³ania kandydatów i ich komitetów wyborczych i okreœla „rytm funkcjonowaniu rynku politycznego”³². Szczegó³owe terminy, w których okreœlone w ustawie czynnoœci powinny byæ podjête lub zakoñczone okreœla kalendarz wyborczy do³¹czony do zarz¹dzenia Marsza³ka Sej-mu o wyborach Prezydenta RP³³.

Po pierwsze, kalendarz wyborczy zawiera dok³adn¹ datê g³osowania, przy czym istotne jest to, i¿ istnieje obowi¹zek takiego ustalenia kalendarza wyborczego, by wy-bory mog³y siê odbyæ w dniu wolnym od pracy, by umo¿liwiæ udzia³ w wyborach sze-rokim rzeszom spo³eczeñstwa³⁴. Choæ ani z Konstytucji RP, ani z u.w.p.r.p. nie wynika

32 J. Muszyñski, Marketing polityczny, s. 84.

33 Zarz¹dzeniu Marsza³ka Sejmu towarzyszy³o, zgodnie z dawnym brzmieniem ustawy, „ustale-nie kalendarza wyborczego”, w którym okreœlano terminy wykonywania poszczególnych czynnoœci wyborczych. W aktualnym brzmieniu ustawy to nie zarz¹dzenie, a Marsza³ek Sejmu ustala „dni, w których up³ywaj¹ terminy wykonania czynnoœci wyborczych przewidzianych w ustawie (kalendarz wyborczy)”, przy czym czyni to po zasiêgniêciu opinii Pañstwowej Komisji Wyborczej (art. 8 ust. 2 u.w.p.r.p.). Fakt, i¿ to do kompetencji Marsza³ka Sejmu nale¿y zarz¹dzanie wyborów Prezydenta RP potwierdzony jest w art. 128 ust. 2 Konstytucji RP. Zarz¹dzenie wyborów, podobnie jak i kalendarz wyborczy nie maj¹ charakteru aktu normatywnego. Nie jest te¿ trafne stwierdzenie, ¿e to Marsza³ek Sejmu okreœla terminy wykonywania poszczególnych czynnoœci wyborczych – s¹ one bowiem okre-œlone w ustawie. W kalendarzu wyborczym podane zostaj¹ jedynie konkretne daty dni, w których okreœlone czynnoœci wyborcze w konkretnych wyborach musz¹ byæ podjête b¹dŸ zrealizowane. Sze-rzej: S. Gebethner, Wybory, s. 32.

34 J. Buczkowski, op. cit., s. 90. Przeprowadzenie wyborów w dniu wolnym od pracy jest jednym z gwarantów zasady powszechnoœci wyborów. Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 276.

wymóg organizowania wyborów w niedzielê, to jednak taka w³aœnie tradycja ukszta³towa³a siê³⁵. W kalendarzu wyborczym nie podaje siê natomiast terminu ewen-tualnego przeprowadzenia ponownego g³osowania (II tury). Nie jest to konieczne z te-go wzglêdu, i¿ art. 127 ust. 4 Konstytucji RP z 1997 r. wyraŸnie okreœla, i¿ je¿eli ¿aden z kandydatów nie uzyska wymaganej wiêkszoœci, 14. dnia po pierwszym g³osowaniu przeprowadza siê ponowne g³osowanie.

Z kolei w zakresie ram czasowych kampanii wyborczej regulacje zmienia³y siê pod-czas analizowanej dekady. Po pierwsze, przyspieszono moment zarz¹dzenia wyborów (do uchwalenia Konstytucji RP w 1997 r. Marsza³ek Sejmu zarz¹dza³ wybory Prezy-denta RP nie wczeœniej ni¿ na 4 i nie póŸniej ni¿ na 3 miesi¹ce przed up³ywem kadencji urzêduj¹cego Prezydenta RP³⁶, zaœ obecnie nie wczeœniej ni¿ na 7 miesiêcy i nie póŸ-niej ni¿ na 6 miesiêcy przed up³ywem kadencji urzêduj¹cego Prezydenta Rzeczypospo-litej); po drugie zmieniony zosta³ sposób wyznaczania daty wyborów (do 1997 r.

wybory mia³y siê odbyæ w dniu wolnym od pracy przypadaj¹cym w ci¹gu 60 dni od dnia zarz¹dzenia wyborów, a od czasu obowi¹zywania Konstytucji RP Marsza³ek Sej-mu zarz¹dza wybory na dzieñ przypadaj¹cy nie wczeœniej ni¿ na 100 dni i nie póŸniej ni¿ na 75 dni przed up³ywem kadencji urzêduj¹cego Prezydenta RP)³⁷. Bez zmian nato-miast obowi¹zuj¹ od 1990 r. przepisy okreœlaj¹ce sposób postêpowania w przypadku wczeœniejszego opró¿nienia urzêdu Prezydenta RP. W takiej sytuacji Marsza³ek Sejmu zarz¹dza wybory nie póŸniej ni¿ w 14. dniu po opró¿nieniu urzêdu i wyznacza datê borów na dzieñ wolny od pracy przypadaj¹cy w ci¹gu 60 dni od dnia zarz¹dzenia wy-borów (art. 7 ust. 2)³⁸.

Wspomniane wy¿ej zmiany w praktyce sprowadza³y siê do faktu, i¿ w 2000 r. wy-bory zostaj¹ og³oszone znacznie wczeœniej ni¿ w przypadku dwóch wczeœniejszych.

Zgodnie z art. 76b wprowadzonym do u.w.p.r.p. przez ostatni¹ nowelizacjê z 28

kwiet-35 Warto w tym miejscu wspomnieæ o próbie z 1993 r. zobowi¹zania Prezydenta RP do przepro-wadzenia wyborów do Sejmu i Senatu RP w sobotê. Wniosek taki zg³osi³a mniejszoœæ i zosta³ on przyjêty przez Sejm w uchwalonej 15 kwietnia 1993 r. ordynacji wyborczej. Intencj¹ wnios-kodawców by³o wyeliminowanie zjawiska prowadzenia agitacji wyborczej przez ksiê¿y podczas nie-dzielnych mszy. Ostatecznie jednak w tekœcie ordynacji sejmowej przyjêtej 28 maja 1993 r. taki zapis siê nie znalaz³. Po³¹czone Komisje Senatu (Inicjatyw i Prac Ustawodawczych, Konstytucyjna i Praw Cz³owieka) zaproponowa³y ustalenie, by wybory odbywa³y siê w dniu wolnym od pracy, bez wymie-niania niedzieli czy soboty i tym samym pozostawienie tej decyzji w gestii prezydenta lub marsza³ka sejmu (w zale¿noœci od wyborów). Za: J. Buczkowski, op. cit., s. 91. Por. te¿: S. Gebethner, Wybory, s. 30.

36 Zapis o takiej treœci znajdowa³ siê w Konstytucji RP w 1990 r. po wprowadzeniu zmiany do-tycz¹cej wyboru Prezydenta RP (wprowadzenie wyborów powszechnych w miejsce wyboru prezy-denta przez Zgromadzenie Narodowe) oraz w art. 8 ust. 1 u.w.p.r.p. w wersji z 1990 r. Taki sam zapis znalaz³ siê w art. 29 ust. 7 Ma³ej Konstytucji z 1992 r. Szerzej o tym: R. Mojak, op. cit., s. 156–157.

37 Zgodnie z brzmieniem art. 128 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r.

38 W ustawie wszystkie terminy na wykonanie czynnoœci wyborczych s¹ jednakowe dla wyborów zarz¹dzonych w zwi¹zku z up³ywem kadencji, jak i dla wyborów przedterminowych. W przypadku wyborów przedterminowych pozostaje wiêc co najwy¿ej 5 dni na zarejestrowanie komitetów wybor-czych. Tak krótki czas mo¿e spowodowaæ k³opoty z zebraniem 1000 podpisów poparcia koniecznych do rejestracji komitetu wyborczego. Jak pisze S. Gebethner, „w praktyce tylko dobrze zorganizowana partia polityczna bêdzie w stanie zarejestrowaæ komitet wyborczy, a nastêpnie samego kandydata”.

Zob. S. Gebethner, Wybory, s. 31. Aktualne przepisy s³u¿¹ wiêc tym kandydatom, którzy dysponuj¹ silnym partyjnym zapleczem.

nia 2000 r.³⁹, kampania wyborcza rozpoczyna siê z dniem og³oszenia postanowienia Marsza³ka Sejmu o wyborach. Jeœli mo¿na przyj¹æ, i¿ w sytuacji braku tak jednoznacz-nego okreœlenia pocz¹tku kampanii przed rokiem 2000, kampania i tak zaczyna³a siê w dniu og³oszenia zarz¹dzenia o wyborach, to w chwili obecnej czas trwania kampanii wyborczej zosta³ wyd³u¿ony z dwóch do czterech miesiêcy⁴⁰. Ponadto, choæ audycje wyborcze w publicznej i niepublicznej radiofonii i telewizji mog¹ byæ prezentowane tak jak przed nowelizacj¹, czyli od 15 dnia przed dniem zakoñczenia kampanii, to jed-nak pozosta³e formy promocji mog¹ byæ wykorzystane ju¿ wczeœniej. Mowa tu choæby o spotkaniach przedwyborczych, rozwieszaniu bilboardów czy te¿ zamieszczaniu p³at-nych reklam w prasie drukowanej⁴¹. W 2000 r., czas na podejmowanie tego typu dzia³añ by³ wiêc d³u¿szy ni¿ w latach: 1990 i 1995.

Z kolei do terminów, których zobowi¹zane s¹ przestrzegaæ komitety wyborcze na-le¿¹: termin zg³aszania Pañstwowej Komisji Wyborczej komitetów wyborczych kan-dydatów na Prezydenta RP do zarejestrowania⁴², ostateczna data zg³aszania do PKW kandydatów na urz¹d Prezydenta RP do zarejestrowania, zg³aszanie mê¿ów zaufania do PKW, wojewódzkich komisji wyborczych i obwodowych komisji wyborczych oraz termin rozpoczêcia emisji audycji wyborczych w programach publicznych i niepu-blicznych nadawców radiowych i telewizyjnych przygotowanych przez komitety wy-borcze, a tak¿e data, od której obowi¹zuje zakaz prowadzenia kampanii wyborczej (tzw. cisza przedwyborcza)⁴³. Niedotrzymanie któregoœ z tych terminów mo¿e spowo-dowaæ wy³¹czenie komitetu wyborczego i kandydata z walki o urz¹d prezydenta. Fakt ten poci¹ga za sob¹ konsekwencje zarówno natury prawnej, jak i organizacyjnej. I tak np. zgodnie z art. 80 ust. 3 obecnego brzmienia u.w.p.r.p., dane lub informacje niepraw-dziwe odnosz¹ce siê do wyborów i zwi¹zane z kampani¹ wyborcz¹, opublikowane w prasie, podlegaj¹ sprostowaniu w ci¹gu 48 godzin. A zatem czas, w którym

kandyda-39 Ustawa z dnia 28 kwietnia 2000 r. o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw.

40 W 1990 r. zarz¹dzenie wyborów prezydenta nast¹pi³o 1 paŸdziernika, a datê wyborów ustalono na 25 listopada (I tura). Zob. Zarz¹dzenie Marsza³ka Sejmu RP z dnia 2 paŸdziernika 1990 r. w spra-wie wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1990, Nr 68, poz. 399. Z kolei w 1995 r.

zarz¹dzenie o wyborach og³oszone zosta³o 6 wrzeœnia, same wybory ustalono na 5 listopada (I tura).

Zob. Zarz¹dzenie Marsza³ka Sejmu RP z dnia 6 wrzeœnia 1995 r. w sprawie wyboru Prezydenta Rze-czypospolitej Polskiej (Dz. U. 1995, Nr 103, poz. 509). Natomiast w 2000 r. postanowienie o za-rz¹dzeniu wyborów zosta³o og³oszone przez Marsza³ka Sejmu 16 czerwca, a zatem tu¿ przed wakacjami. Termin wyborów wyznaczono na 8 paŸdziernika. Co ciekawe, zarówno przed zmian¹ ustawy w tym zakresie, jak i po jej nowelizacji z 2000 r., wybory Prezydenta RP odbywa³y siê zawsze w ostatnim z mo¿liwych terminów. Por. S. Gebethner, Wybory, s. 30.

41 Tymczasem w literaturze znaleŸæ mo¿na postulaty, by nie dopuszczaæ do zbytniego prze-d³u¿ania siê kampanii wyborczej w „trosce o ochronê autorytetu urzêduj¹cego prezydenta i pretende-ntów do jego fotela”. Zob. R. Mojak, Instytucja, s. 161.

42 Zgodnie z art. 40c ust. 4 u.w.p.r.p. po ostatniej nowelizacji z 2000 r. zg³oszenie komitetu wy-borczego do zarejestrowania mo¿e byæ dokonane najpóŸniej w 55 dniu przed dniem wyborów. Nato-miast przed nowelizacj¹ z 2000 r. zg³aszanie kandydatów musia³o nast¹piæ w ci¹gu 20 dni od daty og³oszenia zarz¹dzenia Marsza³ka Sejmu w sprawie wyboru Prezydenta (dawne brzmienie art. 40.

ust. 3 wspomnianej ustawy). Teraz termin zg³aszania kandydatów do rejestracji up³ywa o godzinie 24.00 45 dnia przed dniem wyborów.

43 Na podstawie postanowienia Marsza³ka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 czerwca 2000 r. o zarz¹dzeniu wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2000, Nr 49, poz. 565).

tom i ich sztabom wyborczym przys³uguje prawo do szybkiego rozpatrzenia sprawy przeciwko dzia³aniom prasy jest teraz d³u¿szy.

Ustawa reguluje tak¿e szczegó³owo kwestie zwi¹zane z II tur¹ wyborów. Otó¿, w myœl ust. 5 tego artyku³u, w ponownym g³osowaniu wyboru dokonuje siê spoœród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym g³osowaniu otrzymali kolejno najwiêksz¹ liczbê g³osów. Je¿eli którykolwiek z tych dwóch kandydatów wycofa zgodê na kandy-dowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w ponownym g³osowaniu dopuszcza siê kandydata, który otrzyma³ kolejno najwiêksz¹ liczbê g³osów w pierwszym g³osowaniu. W takim przypadku datê g³osowania odracza siê o dalszych 14 dni. Na Prezydenta RP wybrany zostaje kandydat, który w ponownym g³osowaniu otrzyma³ wiêcej g³osów (ust. 6 art. 127 Konstytucji RP).

Przepisy dotycz¹ce przeprowadzania II tury by³y w analizowanej dekadzie kilka-krotnie zmieniane⁴⁴. Zgodnie z pierwotnym brzmieniem u.w.p.r.p. z 1990 r., za wybra-nego uwa¿a³o siê kandydata, który otrzyma³ wiêcej ni¿ po³owê g³osów wa¿nych.

Postêpowanie wyborcze zostawa³o wówczas zakoñczone. Je¿eli natomiast ¿aden z kandydatów nie uzyska³ takiej wiêkszoœci, przeprowadzane by³o g³osowanie ponow-ne. Odbywaæ siê ono mia³o w czternastym dniu od daty zarz¹dzonych wyborów⁴⁵i braæ w nim udzia³ mieli dwaj kandydaci, którzy otrzymali najwiêksz¹ liczbê g³osów w pierwszym g³osowaniu i nie wycofali swojej kandydatury⁴⁶. Ówczesne ustawodaw-stwo przewidywa³o jednak sytuacjê, w której pomimo nie zdobycia przez ¿adnego z kandydatów wiêcej ni¿ po³owy wa¿nych g³osów, ponowne g³osowanie (II tura) mog³oby siê nie odbyæ. Sta³oby siê tak wówczas, je¿eli na liœcie kandydatów pozo-sta³aby jedna osoba. By³o to mo¿liwe w nastêpuj¹cych przypadkach: kiedy drugi kan-dydat wycofa³ zgodê na kandydowanie, zmar³ b¹dŸ te¿ utraci³ prawo wybieralnoœci.

Kandydat, który pozosta³ na liœcie zosta³by w takim przypadku prezydentem bez prze-prowadzania ponownego g³osowania⁴⁷.

W 1995 r., nied³ugo przed zaplanowanymi na jesieñ wyborami prezydenckimi, pojawi³y siê propozycje zmian w tym zakresie, których g³ównym celem by³o dostoso-wanie przepisów zawartych w ordynacji wyborczej do przepisów ustawy Ma³ej Kon-stytucji: art. 29 tej¿e ustawy wprowadza³ bowiem koniecznoœæ przeprowadzania drugiej tury wyborów, gdyby w pierwszym g³osowaniu ¿aden z kandydatów nie uzy-ska³ wymaganej wiêkszoœci g³osów. Mieli braæ w niej udzia³ dwaj kandydaci, którzy

44 W myœl ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL, w której swoje odbicie znalaz³y ustalenia „Okr¹g³ego sto³u”, je¿eli w pierwszym g³osowaniu ¿aden z kandydatów na prezy-denta nie uzyska³ wymaganej wiêkszoœci g³osów, a wiêc wiêkszoœci bezwzglêdnej w obecnoœci co najmniej po³owy ogólnej liczby cz³onków Zgromadzenia Narodowego, w ka¿dym kolejnym g³oso-waniu wykluczano kandydata, który uzyska³ najmniejsz¹ liczbê g³osów.

45 Ustawa z dnia 26 paŸdziernika 1990 r. o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospoli-tej Polskiej (Dz. U. 1990, Nr 79, poz. 465).

46 R. Chruœciak, System wyborczy i wybory w Polsce 1989–1998. Parlamentarne spory i dyskusje, Warszawa 1999, s. 51.

47 Tam¿e, s. 52. R. Mojak wskazuje wrêcz, ¿e taka regulacja mog³a w skrajnych przypadkach do-prowadziæ do tego, i¿ wybory prezydenckie by³yby rozstrzygane z pominiêciem wyborców. Zob.

R. Mojak, op. cit., s. 165.

otrzymali najwiêksz¹ liczbê g³osów w pierwszej turze i nie wycofali swojej kandyda-tury⁴⁸.

Podobne rozwi¹zanie znalaz³o siê we wspomnianym ju¿ art. 127 (ust. 4). Konstytu-cji RP z 1997 r. Treœæ zawarta w tych przepisach zosta³a w zasadzie powtórzona w art. 8b u.w.p.r.p.⁴⁹Co wiêcej, ustawa zawiera³a procedurê postêpowania w sytuacji, w której g³osowanie w drugiej turze mia³oby byæ przeprowadzone tylko na jednego kandydata (art. 8c ust. 1). Wówczas Pañstwowa Komisja Wyborcza stwierdza ten fakt w drodze uchwa³y, któr¹ przekazuje Marsza³kowi Sejmu, podaje do publicznej wiado-moœci i og³asza w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. W takim przypadku Marsza³ek Sejmu ponownie zarz¹dza wybory nie póŸniej ni¿ 14 dnia od dnia og³osze-nia uchwa³y PKW w Dzienniku Ustaw.

Zarówno fakt przeprowadzania II tury wyborów, jak i sposób wy³aniania jej uczestników ma bezpoœredni wp³yw na strukturê rynku wyborczego oraz na strategiê wyborcz¹ podmiotów politycznych. Po pierwsze, brak rozstrzygniêcia wyborów w pierwszym g³osowaniu powodujê, i¿ dla dwóch kandydatów kampania wyborcza zo-staje przed³u¿ona o dwa tygodnie. W tym czasie przys³uguje im dodatkowa liczba go-dzin na prezentacjê audycji wyborczych w publicznej radiofonii i telewizji, o czym mowa bêdzie w dalszej czêœci niniejszego rozdzia³u. Rywalizacja wyborcza przybiera na tym etapie formê pojedynku, st¹d te¿ koniecznoœæ uwzglêdnienia osoby konkurenta rzutuje istotnie na strategiê wyborcz¹, w szczególnoœci zaœ wizerunek, relacje miêdzy podmiotami oraz strategie komunikacyjn¹. Z kolei kandydaci, którzy nie zakwalifiko-wali siê do dalszego etapu procedury wyborczej, musz¹ ustaliæ swoj¹ strategiê: scedo-wania poparcia na jednego z dwóch kandydatów i zachêcanie swoich wyborców do oddania na niego g³osu w II turze wyborów lub wycofania siê i pozostawienie wybor-com decyzji.

48 Zosta³y wówczas z³o¿one w Sejmie trzy inicjatywy ustawodawcze. Jedn¹ z nich zg³osi³a Komi-sja Ustawodawcza. Jej projekt zawiera³ propozycjê, by w sytuacji, w której dwóch kandydatów w II turze uzyska³o równ¹ liczbê g³osów uprawniaj¹c¹ do uznania za wybranych na urz¹d Prezydenta RP, za wybranego uwa¿aæ tego kandydata, który ³¹cznie w obu turach g³osowania uzyska³ wiêcej wa¿nie oddanych g³osów. Jednoczeœnie projekt ten przewidywa³ skreœlenie art. 68 ust. 4 i 5 u.w.p.r.p., zawie-raj¹cych wspomnian¹ wy¿ej mo¿liwoœæ nie przeprowadzenia II tury g³osowania. Zaproponowano ró-wnie¿, aby kandydaci przechodz¹cy do II tury g³osowania sk³adali oœwiadczenie o zgodzie na dalsze kandydowanie, b¹dŸ te¿ o rezygnacji z dalszego udzia³u w wyborach. Ostatecznie pomys³ sumowania liczby g³osów w przypadku równej liczby g³osów w II turze nie zyska³ poparcia. Argu-mentowano, i¿ jest to niezgodne z konstytucj¹. Przyjêto bardziej jednoznaczny, odrêbny przepis, który stanowi³, ¿e w przypadku rezygnacji jednego z kandydatów z udzia³u w II turze g³osowania do-puszcza siê kolejnego kandydata, który w pierwszej turze uzyska³ kolejno najwiêksz¹ liczbê g³osów i nie wycofa³ swojej kandydatury. Szerzej o tym: R. Chruœciak, op. cit., s. 164–169 oraz J. Buczkow-ski, op. cit., s. 322–324.

49 Do czasu uchwalenia Konstytucji RP w 1997 r. kwestia ta by³a uregulowana wy³¹cznie w usta-wie o wyborze Prezydenta RP. Zob. S. Gebethner, Wybory, s. 33–34 oraz R. Balicki, Komentarz do art. 127 ust. 4 Konstytucji RP, w: Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., pod red. J. Bocia, Wroc³aw 1998, s. 213.