3. Spółgłoski 1. Zasób i podział spółgłosek
4.6. Deklinacja posesywna
a) Deklinacja posesywna powstaje przez mechaniczne złą
czenie sufiksu posesywnego z sufiksem deklinacyjnym. Jedy
nym odstępstwem od tej zasady jest to, że w 3.os. obu liczb te
mat deklinacyjny jest rozszerzony o -n- (jedynie w Gen. Ni
czego to w brzmieniu nie zmienia, ponieważ sufiks Gen. i tak się zaczyna od n-), np.
‘wyspa’ ‘jego wyspa’ ‘ich wyspa’
Nom. ada ada-sı ada-ları
Gen. ada-nın ada-sı-n-ın ada-ları-n-ın Dat. ada-ya ada-sı-n-a ada-ları-n-a Acc. ada-yı ada-sı-n-ı ada-ları-n-ı
Loc. ada-da ada-si-n-da ada-lari-n-da Abl. ada-dcm ada-si-n-dan ada-lari-n-dan
Inne przykłady odmiany:
‘mój mięsień’ ‘mój syn’ ‘moja tajemnica’
Nom. kasım oğlum sırrım
Gen. kasımın oğlumun sırrımın
Dat. kasıma oğluma sırrıma
Acc. kasımı oğlumu sırrımı
Loc. kasımda oğlumda sırrımda
Abl. kasımdan oğlumdan sırrımdan
‘twój pies’ ‘twoje usta’ ‘twoja siła’
Nom. köpeğin ağzın gücün
Gen. köpeğinin ağzının gucunun
Dat. köpeğine ağzına gücüne
Acc. köpeğini ağzını gucunu
Loc. köpeğinde ağzında gücünde
Abl. köpeğinden ağzından gücünden
‘jego uczucie’ ‘jego zwątpienie’
Nom. hissi ye ’si
Gen. hissinin ye 'sinin
Dat. hissine ye 'sine
Acc. hissini ye 'sini
Loc. hissinde ye 'sinde
Abl. hissinden ye 'sinden
‘nasz meczet’
Nom. camiimiz Gen. camiimizin Dat. camiimize
‘nasze serce’
kalbimiz kalbimizin kalbimize
Acc. camiimizi kalbimizi
Loc. camiimizde kalbimizde
Abl. camiimizden kalbimizden
‘ich miłość’
‘wasz znak’ ‘wasze źródło’
Nom. iminiz membaınız
Gen. iminizin membaınızın
Dat. iminize membaınıza
Acc. iminizi membaınızı
Loc. iminizde membaınızda
Abl. iminizden membaınızdan
‘ich tekst’
Nom. metinleri aşkları
Gen. metinlerinin aşklarının Dat. metinlerine aşklarına Acc. metinlerini aşklarını Loc. metinlerinde aşklarında Abl. metinlerinden aşklarından
b) Tę samą postać fonetyczną w odmianie mają:
[1] W wypadku tematów na samogłoskę - Gen. niepos. i Gen.
2.os. l.poj., np. öykü ‘opowiadanie’ - öykü-nün ‘opowiada
nia (Gen.niepos.)’ ~ öykü-n-ün ‘twojego opowiadania’.
[2] W wypadku jednej rzeczy posiadanej - przypadki zależne dla 2. i 3.os. l.poj. posiadacza, np. kaz ‘gęś’ - kaz-m-in
‘twojej gęsi’ ~ kaz-i-mn ‘jego gęsi’; oğul ‘syn’ - oğl-ım-da
‘u twojego syna’ ~ oğl-u-n-da ‘u jego syna’; his ‘uczucie’
- hiss-in-den ‘z twojego uczucia’ ~ hiss-i-n-den ‘z jego uczucia’.
[3] W wypadku wielu rzeczy posiadanych - przypadki zależne dla 2. i 3.os. l.poj. oraz 3.os. l.mn. (która może się odnosić
także do jednej rzeczy posiadanej), np. düş ‘sen, marzenie senne’ - düş-ler-in-de ‘w twoich snach’ ~ düş-ler-i-n-de
‘w jego snach’ ~ düş-leri-n-de ‘1. w ich śnie; 2. w ich snach’.
c) Rzeczowniki pospolite i nazwy własne zbudowane na zasadach Izafetu II tworzą pod względem odmiany następujące grupy:
[1] Rzeczowniki pospolite odmieniające się według deklinacji pos., np. aslanağzı ‘lwi pyszczek (roślina)’ - Dat. aslan- ağzına, Loc. aslanağzında, Nom. 3.os. = Nom. niepos. as
lanağzı', atasözü ‘przysłowie’ - Dat. atasözüne, Loc. atasö
zünde, Nom. l.mn. atasözleri, Nom. 3.os. = Nom. niepos.
atasözü', ayakaltı ‘deptak, miejsce spacerowe’ - Dat. ayak- altina, Loc. ayakaltinda, Nom. l.mn. ayakaltlari, Nom.
3.os. = Nom. niepos. ayakaltı.
[2] Rzeczowniki pospolite, w których oba człony zrosły się na tyle, że odmieniają się według deklinacji niepos., np. ayak
kabı ‘but’ - Nom. 3.os. ayakkabısı, Dat. ayakkabıya, Loc.
ayakkabıda, Nom. l.mn. ayakkabılar (nie *ayakkaplari)', kahvaltı ‘śniadanie’ - Nom. 3.os. kahvaltısı, Dat. kahvaltı
ya, Loc. kahvaltıda, Nom. l.mn. kahvaltılar (nie *kahvalt- lari) (por. ayakaltı, atasözü w [1]).
Tu należą też stopnie wojskowe i niektóre zawody, np.
yüzbaşı ‘kapitan’ - Nom. 3.os. l.poj. yüzbaşısı, Nom. 3.os.
l.mn. yüzbaşıları, Dat. yüzbaşıya, Loc. yüzbaşıda, Nom.
l.mn. yüzbaşılar, binbaşı ‘major’ - Nom. 3.os. binbaşısı, Dat. binbaşıya, Loc. binbaşıda, Nom. l.mn. binbaşılar, aş
çıbaşı ‘szef kuchni’ - Nom. 3.os. aşçıbaşısı, Dat. aşçıbaşı- ya, Loc. aşçıbaşıda, Nom. l.mn. aşçıbaşılar.
Nie należy jednak odnieść mylnego wrażenia, że zasada ta dotyczy wszystkich złożeń z członem baş na drugim miejscu. Ograniczona jest ona w zasadzie do stopni wojs
kowych i niektórych nazw zawodów bądź rang; por. nato
miast:
[2a] çarkçıbaşı ‘starszy maszynista (na statku)’ - Acc.
çarkçıbaşını ~ çarkçıbaşıyı', çeribaşı ‘1. dowódca janczarów; 2. przywódca Cyganów’ - Acc. çeribaşı- nı ~ çeribaşıyr, ustabaşı ‘naczelnik cechu’ - Acc.
ustabaşını ~ ustabaşıyı.
[2b] aybaşı ‘menstruacja’ - Acc. aybaşını', koçbaşı ‘taran’
- Acc. koçbaşınr, satırbaşı ‘wcięcie na początku aka
pitu’ - Acc. satırbaşını; Yılbaşı ‘Nowy Rok’ - Acc.
Yılbaşını.
[3] Rzeczowniki pospolite, które mogą być odmieniane zarów
no według paradygmatu pos., jak i niepos., np. hanımeli
‘wiciokrzew, kapryfolium (roślina)’ - Nom. 3.os. hanımeli
~ hanımelisi, Dat. hanımeline ~ hanımeliye, Loc. hanım
elinde ~ hanımelide, Nom. l.mn. hanımelleri ~ hanımeliler, (Ediskun/Dünder 1973: 73); kahverengi ‘1. brąz (kolor); 2.
brązowy’ - np. kahverengine <kahverengiye> boyamak
‘pomalować na brąz’; kahverengine <kahverengiye> çal
mak ‘wpadać w brąz (o kolorze)’; kahverenginde <kahve- rengide> bir ceket ‘marynarka w brązie (~ brązowa)’.
Tu należą także dwie nazwy dni tygodnia: cumartesi
‘sobota’ - Nom. 3.os. cumartesi, Dat. cumartesine ~ cu
martesiye, Loc. cumartesinde ~ cumarteside, Nom. l.mn.
cumarteleri ~ cumartesiler, pazartesi ‘poniedziałek’ - Nom. 3.os. pazartesi, Dat. pazartesine ~ pazartesiye, Loc.
pazartesinde ~ pazarteside, Nom. l.mn. pazarteleri ~ pa
zartesiler. -Zob. [10].
[4] Nazwy miejscowości odmieniane są zwykle według para
dygmatu pos., ale w 3.os. otrzymują drugi sufiks pos., np.
Pınarbaşı (miasto w centralnej Anatolii) - Nom. 3.os. Pı
narbaşı 'sı, Dat. Pınarbaşı ’na, Loc. Pınarbaşı 'nda; Emin
önü (port bosforski w europ, części Stambułu) - Nom.
3.OS. Eminönü 'sü, Dat. Eminönü ’ne, Loc. Eminönü ’nde.
Odmiennie jednak Rumeli ‘Rumelia’, które odmienia się niepos., choć też otrzymuje sufiks pos. w 3.os.: Nom. 3.os.
Rumeli'si, Dat. Rumeli'ye, Loc. Rumeli'de. Nie dotyczy to jednak pozostałych nazw geograficznych z członem -eli (od dawniejszego el ‘kraj’), gdyż odmieniają się one pos., np. Kirklareli (miasto w Rumelii) - Nom. 3.os. Kirklar
eli 'si, Dat. Kirklareli 'ne, Loc. Kirklareli 'nde.
Nazwa İnönü (miasto w zach. Anatolii) ma formy pod
wójne - Dat. İnönü 'ye ~ İnönü 'ne, Loc. İnönü 'de ~ İnö
nü’nde, ale tylko: Nom. 3.os. İnönü'sü (zob. poniżej [6]).
[5] Nazwiska zakończona na -oğlu odmieniają się według pa
radygmatu bądź pos. bądź nieposes., ale w l.mn. tylko pos., np. nazwisko Demircioğlu - Nom. 3.os. Demircioğlu’su, Dat. Demircioğlu 'na ~ Demircioğlu 'ya, Loc. Demircioğ- lu'nda ~ Demircioğlu’da, Nom. l.mn. tylko: Demircioğul- lan (nie * Demircioğlu’lar). - Por. [7].
[6] Pozostałe nazwiska odmieniane są według paradygmatu niepos., np. İnönü (nazwisko) - Dat. İnönü’ye, Loc. İnö
nü’de, Nom. 3.os. İnönü’sü (zob. powyżej [4]).
[7] Wyrazy pospolite na -oğlu odmieniają się pos., np. âdem
oğlu = insanoğlu ‘człowiek ang. human heing)', çapan
oğlu ‘bieda, coś niedobrego’, eloğlu ‘obcy, obcokrajo
wiec’, herifçioğlu ‘wulg. sukinsyn’, hinoğlu ‘drań, cwa
niak, diabeł wcielony’, köpoğlu ‘kanalia, swołocz; wulg.
sukinsyn’. - Por. [5].
[8] Ponadto zwrócić należy szczególną uwagę na wyrazy pos
polite, których odmiana pos. bądź niepos. wiąże się ze zmianą znaczenia, np.: denizaltı ‘łódź podwodna’ odmienia się niepos., np. Nom. 3.os denizaltısı Acc. denizaltıyı, Nom. l.mn. denizaltılar natomiast denizaltı ~ deniz altı
‘dno morskie’ - posesywnie, np. Acc. denizaltını ~ deniz altını.
Generalnie panuje tendencja do leksykalizacji wszelkich takich konstrukcji, a więc i ich odmiany niepos., z tym że tendencja ta nie objęła jeszcze wszystkich formacji. Pamiętać należy o dwu zasadach ogólnych:
[9] Wszędzie tam, gdzie dozwolone są oba warianty odmiany, wariant pos. jest nieco bardziej tradycyjny i literacki, a wa
riant niepos. - nieco mniej dbały i typowy raczej dla języka mówionego.
[10] Procesowi leksykalizacji ulegają współcześnie - tam, gdzie dopuszczalna jest dwoistość odmiany - głównie formacje od rzeczowników zakończonych na spółgłoskę, tzn. mające sufiks pos. -z, podczas gdy formacje od rzeczowników za
kończonych na samogłoskę, tzn. mające sufiks pos. -si na
dal częściej występują w odmianie tradycyjnej, tj. pose- sywnej. Jedynym wyjątkiem są tu nazwy dni tygodnia, któ
re zwykle odmieniają się niepos. mimo sufıksu -si.