Sekundarne postpozycje przestrzenne w przypad

ku zależnym.

a) Postpozycje przestrzenne są z pochodzenia rzeczowni­

kami. Po otrzymaniu sufiksu pos. stoją one w następujących przypadkach:

Dat. - zbliżanie się, ruch ku czemuś Loc. - znajdowanie się gdzieś, bezruch

Abi. - (1) oddalanie się, ruch od czegoś; (2) przemiesz­

czanie się, ruch którędyś.

Z zaimkami postpozycje te tworzą İzafet III, z rzeczownikami - izafet II lub III, na ogólnych zasadach rozróżniania obu tych Izafetów (zob. § 4.9).

W funkcji postpozycji przestrzennej praktycznie może wy­

stąpić każdy rzeczownik o odpowiednim znaczeniu, toteż w po­

niższym przeglądzie położono nacisk na te rzeczowniki, które ulegają jako postpozycje pewnej modyfikacji, tj. odrywają się od swojego pierwotnego znaczenia. Dlatego wykluczone zosta­

ły takie wyrazy jak na przykład kenar ‘obrzeże, brzeg’ czy orta

‘środek, centrum’, które można tłumaczyć dosłownie, tak jak zwykłe człony izafetu.

b) Przykłady:

alt ‘spód’, np. masa altı ‘spód stołu; miejsce pod stołem’, ma­

sanın altına ‘pod stół’, masanın altında ‘pod stołem’, ma­

sanın altından ‘spod stołu’. - Inne przykłady: Bir diiğme sandalyenin altına düştü ‘Jakiś guzik upadł pod krzesło’;

Altıma bir sandalye çektim ‘Przyciągnąłem sobie (dosł.

‘pod siebie’) krzesło’; Kedi koltuğun altında uyuyor ‘Kot śpi pod fotelem’; Sözlerinin altında bir şey mi yatıyor diye düşündüm ‘Pomyślałem, czy coś się kryje za jego słowa­

mi’; Taşın altından solucanlar çıktı ‘Spod kamienia wysz­

ły dżdżownice’; Bu zorluğun altından kalkmak kolay değil

‘Niełatwo jest wykaraskać się z tej biedy’; Top buraya do­

labın altından mı yuvarlandı? ‘Czy piłka potoczyła się tu­

taj spod szafy?’; Kedi, kanapenin altından geçti ‘Kot prze­

szedł pod kanapą’; Akrobasi gösterisinde uçak Boğaz Köp­

rüsü altından uçtu ‘Na pokazach akrobatycznych samolot przeleciał pod Mostem na Bosforze’.

ara ‘przestrzeń (po)między ...’, np. dolaplar arası ‘przestrzeń (po)między szafami’, dolaplar arasına ‘między szafy’, do­

laplar arasında ‘między szafami’, dolaplar arasından

‘spomiędzy szaf. - W połączeniu z liczebnikiem: üçümüz

arasında [nie *//ç aramızda} ‘między nami trzema’ (Maa- louf 2003: 37); Bu sır dördümüz arasında kalsın ‘Niech ta tajemnica zostanie między nami czworgiem’. - Inne przyk­

łady: Ahmet, anahtarı iki kitap arasına koydu ‘Ahmed po­

łożył klucz między dwie książki’; Bir şişe birayı duvar ile dolap arasında buldum ‘Butelkę piwa znalazłem pomiędzy ścianą a szafą’; Kitabın yapraklarının arasından bir ıhla­

mur yaprağı yere düştü ‘Spomiędzy kartek książki wypadł na ziemię liść lipy’; Evle ahır arasından geçti ‘Przeszedł między domem a stajnią’; Aralarına soğukluk girdi ‘Sto­

sunki między nimi uległy ochłodzeniu’; Aramızdan kara kedi mi geçti? ‘Czy stosunki między nami się popsuły?’

(dosł. ‘Czy między nami przeszedł czarny kot?’); Seninle aramızdan kara kedi mi geçti? ‘Czy coś się między tobą a mną <a nami> popsuło?’; Seninle aramızda hiç bir anlaş­

mazlık yoktu ‘Między tobą a mną <a nami> nie było żad­

nych nieporozumień’; Aramızda kalsın! = Lâf aramızda!

‘Niech to zostanie między nami!’; Kendi aramızda topla­

nıp konuşmak istedik ‘Chcieliśmy spotkać się sami i poroz­

mawiać’.

arka ‘tył, miejsce za... <z tyłu...>’, np. koltuğun arkasına düşmek ‘upaść za fotel’, koltuğun arkasında saklı durmak

‘być ukrytym za fotelem’, koltuğun arkasından çıkarmak

‘wyjąć zza fotela’. - Inne przykłady: Evin arkasına geçip konuşalım ‘Przejdźmy za dom <na tył domu> i porozma­

wiajmy’; Sarayın arkasında bir büyük bahçe var ‘Na ty­

łach pałacu jest wielki ogród’; Dolabın arkasından bir örümcek çıktı ‘Zza szafy wyszedł pająk’; Arkasından yak­

laştık ‘Zbliżyliśmy się (do niego) od tyłu’; Köylünün arka­

sından atı yürüdü ‘Za wieśniakiem szedł jego koń’; Kapı­

cının arkasından geçti ve içeriye girdi ‘Przeszedł za pleca­

mi portiera i wszedł do środka’. - Por. art.

art (3.os.: ardı) ‘tył’. - Wyraz ten najczęściej występuje w sta­

łych związkach frazeologicznych (poza nimi używa się, zwłaszcza potocznie, raczej arka, zob. wyżej), np. göz ardı etmek ‘bagatelizować, lekceważyć, nie doceniać’. - Cza­

sem art bywa jednak używane także wymiennie z arka, np.

Güneş bulutların ardına <arkasına> saklandı ‘Słońce schowało się za chmury’; Karısı, kocasının ardından <ar- kasından> bir kova su döktü ‘Żona wylała za mężem wiad­

ro wody’ (Li 1998: 504). - Por. arka.

beri ‘ta strona, bliższy brzeg’, np. Sokağın berisine geç!

‘Przejdź na tę stronę ulicy!’. - Por. öte poniżej.

çevre - zob. etraf.

dış ‘zewnętrze’, np. yurt dışı ‘zagranica’, merkezin dışı ‘teren poza centrum’, şehrin dışına gitmek ‘pojechać za miasto’, şehrin dışında dinlenmek ‘wypoczywać (po)za miastem’, şehrin dışından dönmek ‘wrócić zza miasta’. - Co do uży­

cia Izafetu II lub III por.: ogólne ev dışında dinlenmek ‘wy­

poczywać poza domem’ (tu nie chodzi o czyjś konkretny dom, tylko o wyjazd w inne miejsce) wobec evin dışında dinlenmek ‘wypoczywać na zewnątrz domu’ (tu chodzi o konkretny, zwykle własny dom i miejsce koło niego). - In­

ne przykłady: Evin dışında çok kar var ‘Na zewnątrz domu jest dużo śniegu’; Şehrin artık dışındayız ‘Jesteśmy już za miastem’ {Türkçe Sözlük I 368); Yaz aylarında yurt dışına gideriz ‘W miesiącach letnich Jedziemy za granicę’; Oku­

lun dışına çıkalım ‘Wyjdźmy poza szkołę’. - Por. dışarı dışarı ‘zewnętrze (zwł. o budynkach)’, np. Evin dışarısına çıktı

‘Wyszedł na ulicę’ (dosł. ‘na zewnątrz domu’); Acele et, seni evin dışarısında bekliyorum ‘Pospiesz się, czekam na ciebie na zewnątrz (domu)’; Sarayın dışarısından uğultular geliyordu ‘Spoza pałacu (dosł. ‘z zewnętrza pałacu’) do­

chodziły (jakieś) hałasy’. - Por. dış, içeri, üzeri.

dip ‘dno, spód; nasada’, np. ağacın dibi ‘nasada drzewa’, deni­

zin dibine kadar dalmak ‘zanurkować aż do dna morza’. - Inne przykłady: Şişe dibi kalın, fincan dibi ince olur ‘Dno butelki jest grube, dno filiżanki - cienkie’; Şişenin dibinde birkaç damla su, fincanın dibinde ise birkaç damla çay kal­

mıştı ‘Na dnie pustej butelki zostało kilka kropel wody, na dnie pustej filiżanki - kilka kropel herbaty’; Deniz dibinde hiç bitki var mi? ‘Czy na dnie morskim są w ogóle rośli­

ny?’; Taş, uçurumun dibine düştü ‘Kamień upadł na dno przepaści’; Kuşanenin dibine toz şeker serpti ‘Na dno rondla nasypała cukru-pudru’; Ağacın dibinden bir karınca sürüsü geçiyordu ‘(Ziemią/trasą) u nasady drzewa przecho­

dziły mrówki (dosł. ‘stado mrówek’)’; Yüzüğü duvarın di­

bine yuvarlandı ‘Jej pierścionek potoczył się pod ścianę’.

dolay - zob. etraf.

etraf (= çevre = dolay) ‘okolica, teren wokół’, np. İstanbul'un dolayları ‘okolice Stambułu’, kalenin etrafı ‘okolica wokół twierdzy’, büyük kentlerin çevreleri ‘tereny wokół dużych miast’. - Inne przykłady: Etrafımıza bakındık ‘Rozejrzeliś­

my się wokoło’; Arkeoloji Müzesinin çevresinde kazı çalış­

maları devam ediyor ‘Wokół Muzeum Archeologicznego trwają prace wykopaliskowe’; Anıtın çevresinden bir büyük su birikintisi tâ buraya kadar ulaşıyordu ‘Od otoczenia pomnika aż do tutaj sięgała wielka kałuża’; Tahran dola­

yından geçip sınıra ulaştı ‘Minąwszy Teheran (dosł. ‘prze­

szedłszy okolicą Teheranu’) dotarł do granicy’.

iç ‘wnętrze’, np. ev içi ‘wnętrze domu’, kutunun içine koymak

‘włożyć (do środka) do pudełka’, tencerenin içinde bulun­

mak ‘znajdować się (wewnątrz) w garnku’, masa gözünün içinden çıkarılmak ‘być wyjętym z szuflady’, doğrudan doğruya kayanın içine oyulmuş bir oda ‘pokój wykuty bez­

pośrednio w skale (dosł. ‘do wnętrza skały’)’. - Inne przy­

kłady: Kalenin içinde hem savaşçılar, hem de tüccarlar vardı ‘W (obrębie) twierdzy byli i wojownicy i kupcy’;

Çantasının içine baktık ‘Popatrzyliśmy (do środka) do jego torby’; Sözlerini duyunca içime kapandım ‘Usłyszawszy jego słowa zamknąłem się w sobie’; İçimize bir hüzün çök­

tü ‘Ogarnął nas smutek’; Asma dolabı açtım, içinden yere bir tabak düştü ‘Otworzyłem szafkę ścienną, z środka wy- padł na ziemię talerz’; Kuru üzümünü neyin içine koyarlar, kekin içine mi? ‘Do czego wkłada się (dosł. ‘wkładają’) ro­

dzynki, do ciasta?’.

içeri ‘wnętrze (zwł. o budynkach)’. - Przykłady: Odanın içeri­

sinden tuhaf sesler geliyordu ‘Z wnętrza pokoju dochodzi­

ły dziwne głosy’; İzbeliğin içerisinde bir tek sandalye du­

ruyordu ‘Wewnątrz chaty stało tylko jedno krzesło’; Sını­

fın içerisinde bir saksı çiçek vardı ‘W klasie był kwiatek doniczkowy’; Üniversite binalarının içerisine polis gire­

mez ‘Policja nie może wchodzić do wnętrza budynków uniwersyteckich’. - Por. dış, dışarı, üzeri.

karşı ‘teren <miejsce> naprzeciwko’, np. İtalyan lokantasının karşısı ‘miejsce naprzeciw(ko) restauracji włoskiej’. - Inne przykłady: Karşıma oturdu ‘Usiadła naprzeciwko mnie’;

Otelin karşısında bir park vardı ‘Naprzeciwko hotelu był park’; Karşımızdan iki-iiç kişi geldi ‘Z naprzeciwka po­

deszły do nas dwie, trzy osoby’.

Uwaga: Ponieważ karşı bez sufiksu pos. też może peł­

nić funkcję postpozycji, powstają różnice znaczeniowe, por. Bahçeye karşı oturduk ‘Usiedliśmy naprzeciwko (=

twarzą do) ogrodu’ wobec Bahçe karşısına oturduk ‘Usied­

liśmy (w miejscu) naprzeciwko ogrodu’.

ön ‘przód, miejsce przed’, np. önüm ‘miejsce przede mną’, ca­

minin önü ‘przód meczetu; plac przed meczetem’, evin önü

‘miejsce przed domem’, arabanın önüne gelmek ‘podejść

przed samochód’, arabanın önünde durmak ‘stać przed sa­

mochodem’, arabanın önünden kaçmak ‘uciec sprzed sa­

mochodu’. - Inne przykłady: Anıtın önüne çelenk koymuş­

lar ‘Przed pomnikiem złożyli wieniec’; Anıtın önüne geldi

‘Podszedł przed pomnik’, Otelin önünde iki taksi durdu

‘Przed hotelem zatrzymały się dwie taksówki’; Önümden çekil! ‘Zniknij mi z oczu!’; Önüme baktım ‘(Po)patrzyłem przed siebie’; Garip bir duygu ile pencerenin önüne gittim

‘Z dziwnym uczuciem podszedłem do okna’ (Türkçe Söz­

lük II 1137).

öte ‘dalsza strona, drugi brzeg’, np. gölün ötesine bakmak ‘po­

patrzeć na drugi brzeg jeziora’, yolun ötesinde bir orman görmek ‘zobaczyć las po drugiej stronie drogi’, ırmağın ötesinden dönmek ‘wrócić z tamtego brzegu rzeki’; Apansı­

zın evin ötesinden bir kadın çıktı ‘Niespodziewanie z dru­

giej strony domu wyszła jakaś kobieta’; Ufuk ötesinden ga­

rip sesler gelmeye başladı ‘Zza horyzontu zaczęły docho­

dzić dziwne głosy’. - Por. tutaj beri oraz öte w § 9.7a.

üst ‘góra, górna powierzchnia’, np. masa üstü ‘powierzchnia

<blat> stołu’, masanın üstüne ‘na stół’, masa üstünde ‘na stole’, masanın üstünden ‘ze stołu’. - Inne przykłady: Baş üstüne! ‘Tak jest!, Zrozumiano!’ (dosł. ‘Na głowę!’); Unu da, şekeri de taburenin üstüne koy! ‘Postaw i mąkę i cukier na taborecie’; Yer üstüne kalın halılar serildi ‘Na podłodze rozścielono grube dywany’; Odanın her yerinde, dolabın üstünde bile uçak modelleri vardı ‘Wszędzie w pokoju, na­

wet na szafie były modele samolotów’; Bulutlar üstünden uçuyorduk ‘Lecieliśmy ponad chmurami’; Kamyon üstün­

den bir tank geçti ‘Przez ciężarówkę przejechał czołg’. - Por. üzeri.

üzeri ‘góra, góma powierzchnia’ (3.os.: üzeri, nie * üzerisi). - W znaczeniu przestrzennym właściwie nie różni się od üst,

W dokumencie Gramatyka języka tureckiego w zarysie (Stron 194-200)