a) Elizja czyli usunięcie samogłoski z wyrazu dotyczy: [1]
samogłosek w środkowej sylabie wyrazu, ale wtedy elizja po
przedzona jest redukcją i wypadki takie omówione są poniżej w
§ 2.3d; [2] samogłosek wysokich w ostatniej sylabie wyrazu - w niniejszym podpunkcie omawiamy tylko te przypadki. Są one dwojakiego rodzaju, ponieważ inne są warunki występowa
nia elizji w wyrazach rodzimych, a inne w wyrazach zapoży
czonych, dlatego omówimy je tu w osobnych podpunktach:
aa) W rodzimych wyrazach tur. warunkami koniecznymi są: występowanie przed, po lub i przed i po danej samogłosce wysokiej którejś z następujących spółgłosek: r, l, m, n, y, ğ, v (Tekin 1997: 79) oraz rozpoczynanie się sylaby sufiksalnej od samogłoski, przy czym sufiks musi być akcentowany (Ersen- Rasch 2007: 55). Przykłady (na pierwszym miejscu podaję No
minativ, na drugim - Accusativ): burun ‘nos’ - burnw, gönül
‘serce’ - gönlü', beyin ‘mózg’ - beyni', göğüs ‘pierś’ - göğsü', devir ‘okres, epoka’ - devri, oğul ‘syn’ - oğlu. Zgodnie z powyższym sformułowaniem samogłoska ostatniej sylaby nie ulega elizji, jeśli dodawany sufiks nie jest akcentowany, np.
oğul ‘syn’ - wprawdzie: oğlum [o:'lum] ‘mój syn’, ale: oğulum [o:'ułum] ‘jestem synem’.
Jednakże istnieje też grupa rzeczowników spełniających warunki elizji, a mimo to nietracących samogłoski, np. bilim
‘nauka’ - bilimi', deniz ‘morze’ - denizi', demir ‘żelazo’ - demi
ri', hanım ‘pani’ - hanımı. Zjawisko to nie znalazło jak dotąd dobrego wytłumaczenia.
Szczególnie warto zwrócić uwagę, że czasem samogłoska zazwyczaj elidowana utrzymuje się bez zmian, np. od gönü!
‘serce’ regularny Dat. brzmi gönle, ale por. powiedzonko: Gü
zel güzel değil, ancak gönüle [!] sığan güzel (dosł. ‘Nie ładne jest ładne, tylko mieszczące się w sercu jest ładne’), odpowia
dające poi. ‘Nie to ładne, co ładne, a co się komu podoba’.
Za regularne uznać można jedynie zachowywanie się sa
mogłoski ruchomej bez zmian w idiomatycznych połączeniach typu: ağızdan ağıza dolaşmak ‘być na ustach wszystkich’ (dosł.
‘chodzić z ust do ust’), burun buruna bulunmak ‘znaleźć się twarzą w twarz’.
ab) Część wyrazów ar. i pers. kończyła się pierwotnie na grupę spółgłoskową, która na gruncie języka tur. była uprasz
czana przez wstawienie samogłoski w formie Nom. lub jeśli na
stępujący po temacie sufiks zaczynał się od spółgłoski (zob. też
§ 3.5). Przykład: ar. ism > tur. ism (+ samogł.) lub isim (+
spółgł.), tzn. Nom. isim ‘imię’, Gen. ism-in, Dat. ism-e, Acc.
ism-i, Loc. isim-de, Abl. isim-den.
Z punktu widzenia synchronicznego opisu współczesnego języka tur. para isim - ismi wygląda tak samo jak na przykład wymieniona sub aa) para devir - devri i dlatego w obu sytuac
jach mówi się o elizji samogłoski, choć w wypadku wyrazów zapożyczonych mamy w zasadzie do czynienia z wstawieniem samogłoski (w formach: isim, isim-de, isim-den), nie z jej usu
nięciem. Kilka innych przykładów takich wyrazów: akii ‘ro-
zum’ - aklı, şehir ‘miasto’ - şehri, ye’is ‘zwątpienie’ - ye ’si, bu'ut ‘odległość, dystans’ - bu’du, vakit ‘czas’ - vakti, ilim
‘nauka’ - ilmi. Apostrof w wyrazach ye 'is i bu’ut sygnalizuje, że tu w języku ar. było zwarcie krtaniowe (stąd te wyrazy po
winny brzmieć: ye ’s, bu ’d), które przez Turków nie jest wyma
wiane jako spółgłoska, tylko jako przerwa w artykulacji (por.
§ 1.3a oraz koniec § 2.3b), ale w odmianie traktuje się je jako spółgłoskę. Szczególnie warto zwrócić uwagę na parę wyrazo
wą: katil [ka-] - katli ‘morderstwo’, ale: katil [ka:-] - katili
‘morderca’.
Podobnie jak w wypadku wyrazów rodzimych, odstępstwa od powyższej zasady (przypuszczalnie ilustrujące jakąś współ
czesną tendencję do stabilizowania samogłosek dotychczas ru
chomych) trafiają się i wśród zapożyczeń:
fikir (fikri) ‘myśl, pogląd’, ale: birbirine zıt olan bu iki fıki- ri yatıştırmak ‘pogodzić te dwa sprzeczne z sobą poglądy’ (Ca- feroğlu 1974: 10);
hapis (hapsi) ‘więzienie’, ale: Herkes hapise atılmıştı
‘Wszystkich wrzucono do więzienia’ (Maalouf 2003: 79); hapi
se giren serseriler ‘włóczędzy przybywający (tj. ‘wtrącani’) do więzienia’ (Maalouf 2003: 125). - A przecież w tym samym źródle znajdujemy też poprawne hapse girme ‘pójście do wię
zienia’ (Maalouf 2003: 132);
keşif (keşfi) ‘odkrycie’, ale: yeni bir keşifın, yeni bir yaratı
cılığın eseri ‘dzieło nowego odkrycia, nowego stworzenia’ (D.
Yıldırım, Türkbilig2Q00l\ \ 42);
metin (metni) ‘tekst’, ale: Orijinal metine el atamaz ‘Nie ma dostępu do tekstu oryginalnego’ (Ceram 1979: 80);
remiz (remzi) ‘znak, symbol’, ale: keşif remizi ‘symbol od
krycia (geogr.)’ (Everett/Reid 2001: 23);
şehir (şehri) ‘miasto’, ale: Göçebelikten vazgeçilip şehire otııruldu ‘Zrezygnowawszy z koczowania osiedlono się w mieście’ (Pamuk 1999: 21).
Jakkolwiek powyższe przykłady zostały zaczerpnięte z publikacji tur., samo zjawisko jest na tyle rzadkie, że należy się takich form - rażących w ustach obcokrajowca - wystrzegać, pamiętając jedynie o ich istnieniu.
Rzeczownik z samogłoską ruchomą traci ją w złożeniu z czasownikiem pomocniczym, np. sabır ‘cierpliwość’ + etmek
‘robić’ —> sabretmek ‘mieć cierpliwość, wytrzymywać, znosić’;
kayıp ‘strata’ + olmak ‘stać się’ —> kaybolmak ‘zginąć’.
Partykuła pytajna mi stawiana jest w zasadzie na końcu formacji gramatycznej, np. Sabretmedin mi? ‘Nie wytrzyma
łeś?’, Kayboldu mu? ‘Zginął?’. Jeżeli jednak mówiący chce na ten wyraz położyć szczególny nacisk (np. podkreślając tym sa
mym swoje zdziwienie), wstawia partykułę pytajną mi pomię
dzy rzeczownik i czasownik pomocniczy, przy czym rzeczow
nik jako oddzielony tym razem od czasownika zachowuje sa
mogłoskę ruchomą, np. Sabır mı etmedin?, Kayıp mı oldu? itd.
b) Hiatus (= rozziew) czyli występowanie obok siebie dwóch samogłosek należących do dwóch różnych sylab jest zjawiskiem źle tolerowanym w rodzimych wyrazach i formac
jach tur., chyba że hiatus powstał tu wtórnie, np. w wyrazach welamych z ğ, zob. §2.Ig. Hiatus występuje natomiast dość często w wyrazach zapożyczonych, np. müessese ‘instytucja’, müellif ‘autor’, muallim ‘nauczyciel’. W rodzimych połącze
niach wyrazowych hiatus jest jednak likwidowany, mianowicie w ten sposób, że pierwsza samogłoska w hiatusie ulega elizji, np. ne için? > niçin? ‘dlaczego?’, ne asıl? > nasil? ‘jaki?’
(dosł. ‘jakiego rodzaju?’); zob. też przykłady w § 2.1h. Wyjąt
kiem od tej reguły jest wyraz cumartesi ‘sobota’ < cuma ertesi
(dosł. ‘następne po piątku’), w którym hiatus co prawda został zlikwidowany, ale poprzez elizję drugiej spółgłoski.
Niektóre wyrazy ar. kończyły się w oryginale specjalną spółgłoską krtaniową (cain), której Turcy po prostu nie wyma
wiali, tak że istniała ona w czasach, gdy posługiwali się pis
mem ar., tylko na papierze, ale była w tym sensie honorowana przez Turków również w wymowie, że odmieniali dany wyraz tak, jak gdyby kończył się na spółgłoskę, przez co automatycz
nie powstawał hiatus, np. cami ‘meczet’ - camii ‘jego meczet’
(wymawiane jako 3 sylaby: ca-mi-ı), ikna ‘przekonanie, namó
wienie, zachęcenie’ - iknai ‘jego przekonanie/namówienie/za- chęcenie’, memba ‘źródło’ - membai ‘jego źródło’, mevzu ‘te
mat’ - mevzuu ‘jego temat’, mevzi ‘miejsce, pozycja’ - mevzii
‘jego miejsce/pozycja’. Dziś wyraz cami ‘meczet’, jako szczególnie często używany, coraz powszechniej odmieniany jest zgodnie z rzeczywistą wymową, tzn. jak rzeczownik o wy
głosie na samogłoskę: cami-si ‘jego meczet’. Pozostałe wymie
nione powyżej wyrazy zachowują tu jednak hiatus.
c) Zwężenie przed y dotyczy form czasu teraźniejszego i przyszłego oraz form Optatiwu, ale we współczesnej ortografii zaznaczane jest na piśmie tylko w czasie teraźniejszym: başla-
‘zacząć’ - başlı-yor ‘zaczyna’, başla-yacak [-lı-yı-] ‘zacznie’
(jak widać, w sufiksie czasu przyszłego -(y)acak pierwsze a również wymawiane jest jako samogłoska wysoka). Inne przykłady: ezberle- ‘uczyć się na pamięć’ - ezberli-yor, ez- berle-yecek [-li-yi-]; söyle- ‘mówić’ - söylii-yor, söyle-yecek [-li-yi-J ~ [-lü-yü-]; kolla- ‘wyczekiwać’ - kollu-yor, kolla
yacak [-lı-yı-J ~ [-lu-yu-J. - Przykłady Optatiwu zob. § 17.4.
d) Redukcja samogłosek może nastąpić w szybszej po
tocznej wymowie w dwóch wypadkach: w środkowej sylabie wyrazu 3-sylabowego lub w przedostatniej sylabie wyrazu 4- sylabowego. To tradycyjne ujęcie można też sprowadzić do
jednej zasady: Redukcja może nastąpić w przedostatniej sylabie wyrazu ponad-2-sylabowego (zob. też wyżej § 2.3a). Przykła
dy: burada - burda ‘tutaj’, nerede? - nerde? ‘gdzie?’, aşağıda
~ aş ağda ‘w dole’, yukarıda - yukarda ‘w górze’, içeride - içerde ‘wewnątrz’, dışarıda ~ dışarda ‘na zewnątrz’, dakika - dakka ‘minuta’, hazine - hazne ‘skarbiec; fiskus’.
W formach czasu przyszłego natomiast redukcji może ulec pierwsza samogłoska sufıksu -(y)acak, np. bekleyecek [bek- liyî'cek] ~ [bekliy'cek] ‘będzie czekał’, gideceğiz [gidi'ce:z] ~ [gid'ce:z] ‘pójdziemy’.
e) Wahanie w ~ ii dotyczy tylko wyrazów ar., np. hükümet [-k’u-] ~ hükümet [-kü-J ‘rząd (władza)’, lügat [l’u-] - lügat [İÜ-] ‘słownik’. Wymowa z û jest starsza i dziś bardzo rzadka.
Warto zwrócić uwagę, że zmiana typu [k’u] > [kii] jest dokładnie odwrotnością procesu, który występuje w języku pol
skim, por. poi. biuro < fr. bureau, gdzie [b’u] < [bü].