a) HW polega na upodobnieniu samogłoski w danej sylabie do samogłoski w sylabie bezpośrednio poprzedzającej.4
4 W szeregu gramatyk można spotkać sformułowanie, że HW polega na upodobnieniu samogłosekdalszych (=nie-pierwszych) sylab w wyrazie do samogłoski pierwszej sylaby rdzenia. Tak sformułowana zasada nie jest prawdziwa jednak nawet dla słownictwa rodzimego w języku tur., np. w gol‘jezioro’ samogłoska jestlabialna,tymczasem sufiks l.mn. -lar jest dwupostaciowy,tzn.nie ma wariantu labialnego, stąd: gol-ler ‘jezio
ra’ [nie *gdl-ldr\, ale co ważniejsze,jeśli następujący po owym -lersu fiks ma wariant labialny, to i tak pozostanie on w tym wypadku niela-bialny (np. Gen. l.mn. gól-ler-in, nie: *gdl-ler-iin), czyli że upadabniać się będzie do nielabialnego e wsufiksie -ler, a nie - jak mówi rozpow szechniona definicja - do samogłoski w pierwszej sylabie rdzenia, czyli w tym wypadkuo. Rzeczzrozumiała, że tradycyjne sformułowanie tym bardziej nie może mieć zastosowania do tur. wyrazów złożonych (np.
Sufiks l.mn. na przykład ma 2 postacie: -lar i -ler, tzn. jeśli os
tatnia sylaba wyrazu ma samogłoskę welamą, sufiks brzmi -lar;
jeśli zaś ma palatalną, sufiks brzmi -ler. Przykłady: av ‘polowa
nie’ - l.mn. avlar; ev ‘dom’ - l.mn. evler; ırk ‘rasa’ - l.mn. ırk
lar; ip ‘sznurek’ - l.mn. ipler; kol ‘ramię’ - l.mn. kollar; göl
‘jezioro’ - l.mn. göller; buz ‘lód’ - l.mn. buzlar; tüy ‘włosek (w miękkiej sierści)’ - l.mn. tüyler.
Poprzedzająca Następna
sylaba sylaba
a, i a, i
HP
e, i e, i
HW---o, u a, u
HPL
ö, ü e, ü
Funkcjonowanie HW opiera się na dwóch kryteriach:
[1] na upodobnieniu palatalno-welarnym (HP = harmonia palatalna), tzn. po samogłosce palatalnej sylaby poprzedzającej
giinebakan ‘słonecznik’, w którym ii i a stoją na dokładnie przeciwleg
łych krańcach systemu samogłoskowego) i do wyrazów zapożyczonych (np. aktualite ‘aktualność’, muallim ‘nauczyciel’), choć HW obejmuje formacje pochodne od nich (np. Gen. aktiialite-nin [nie *aktiia!ile-nin], mualiim-in [nie *muallim-un]).Takwięctradycyjneujęcieniesprawdza się w pełni nawet dla słownictwa rodzimego i wymaga osobnego oma wiania dwóch grup: tur. wyrazów złożonych i wyrazów zapożyczonych w opozycji do rodzimych, podczasgdynasze ujęcie obejmuje wszystkie trzy grupy.
w sylabie następnej stoi także samogłoska palatalna; po welar- nej stoi welama;
[2] na upodobnieniu labialno-illabialnym (HL = harmonia labialna), tzn. po samogłosce labialnej sylaby poprzedzającej w sylabie następnej stoi także samogłoska labialna; po illabialnej - illabialna.
Przy tym jednak: HL nigdy nie występuje samodzielnie, tylko zawsze w połączeniu z HP. Innymi słowy: HW zasadza się na dwóch wymienionych powyżej kryteriach ([1] i [2]) i występuje w dwóch typach: HP opartej na kryterium [1] albo HPL (= harmonia palatalno-labialna, czyli HP + HL) opartej na kryteriach [1] i [2] równocześnie.
Sufiksy tur. są trojakiego rodzaju:
- 1-postaciowe (nie podlegają HW, np. -daş, -gil, -ken, -ki, -le
yin, -mtirak, -yor);
- 2-postaciowe (z samogłoskami niskimi a lub e, tak jak powy
żej sufiks l.mn. -lar ~ -1er);
- 4-postaciowe (z samogłoskami wysokimi i, i, u, ii, np. sufiks posesywny Los. l.poj. ‘mój’: -im ~ -im ~ -urn ~ -iim).
Sufiksy 2-postaciowe podlegają HP, a sufiksy 4-postacio
we podlegają HPL. Przykłady:
Sufiks Abl. -dan ‘z/od czego?’: kaz ‘gęś’ - kazdan; katır
‘muł (zool.)’ - katırdan; bel ‘talia, pas’ - belden; pil ‘bateria (elektr.)’ - pilden; kol ‘ramię’ - koldan; mezun ‘absolwent’ - mezundan; göl ‘jezioro’ - gölden; tür ‘rodzaj, gatunek’ - tür
den.
Sufiks Acc. -i ‘kogo?, co?’, np. kaz - kazı; katır - katırı;
bel - beli; pil - pili; kol - kolu; mezun - mezunu; göl - gölü; tür - türü.
b) Wyjątki, których nie da się przewidzieć w sposób jedno
znaczny, tworzą dwie grupy:
[1] Wyrazy ze spółgłoską / w wygłosie, wymawianą [1], nie [ł], mimo stojącej obok samogłoski wclamej odmieniają się pa- latalnie, np. amiral ‘admirał’ - Acc. amirali, Abl. amiralden', hal ‘stan, sytuacja’ - Acc. hali, Abl. halden', kabul ‘akceptacja’
- Acc. kabulü, Abl. kabulden', sual ‘pytanie’ - Acc. suali, Abl.
sualden', gol ‘gol (piłk.)’ - Acc. golü, Abl. golden', usul ‘spo
sób’ - Acc. usulü, Abl. usulden', misal ‘przykład’ - Acc. misali, Abl. misalden', kalp ‘serce’ - Acc. kalbi, Abl. kalpten-, sulh ‘po
kój (nie-wojna)’ - Acc. sulhü, Abl. sulhten.
[2] Niektóre inne wyrazy, np. harf ‘litera’ - Acc. harfi, Abl. harften', harp ‘wojna’ - Acc. harbi, Abl. harpten', saat
‘godzina’ - Acc. saati, Abl. sattew, seyahat ‘podróż’ - Acc. se
yahati, Abl. seyahatten', kabahat ‘wina’ - Acc. kabahati, Abl.
kabahatten.
c) Znacznie mniej jest przykładów na welamy sufiks po sa
mogłosce palatalnej, ale np. sevk ‘ewakuacja, wywóz’ - Acc.
sevkı, Abl. sevktan. W wyrazach tej grupy używanych częściej niż sevk wymowa welama jest dziś coraz rzadsza, tak że w nie
których wyrazach dopuszczalne są warianty palatalne na równi z welamymi, np. şevk ‘zapał, chęć’ - Acc. şevki ~ şevki, Abl.
şevktan ~ şevkten (por. Türkçe Sözlük 1988; Ersen-Rasch 2001:
11), podczas gdy w innych wyrazach warianty palatalne są je
dynymi rzeczywiście występującymi, np. zevk ‘przyjemność, radość’ - Acc. zevki, Abl. zevkten.
2.5. Akcent.
a) W części (stosunkowo niewielkiej) opracowań grama
tycznych można spotkać informację, że język tur. oprócz ak
centu dynamicznego czyli przyciskowego (takiego, jak po poi.) ma też akcent melodyczny. Zawikłana ta kwestia nie została do
dzisiaj ostatecznie rozstrzygnięta5; wydaje się jednak, że pe
wien akcent melodyczny - chociaż istnieje - nie ma (przynaj
mniej we współczesnym języku tur.) sam jako taki znaczenia dystynktywnego i jest jedynie zjawiskiem towarzyszącym ak
centowi przyciskowemu, toteż w dalszym ciągu niniejszego rozdziału będziemy mówić wyłącznie o tym ostatnim.
5 Osoby zainteresowane tym tematem bliżej powinny zapoznać się (poza współczesnymi gramatykami języka tur.) na przykład z następującymi wybranymi pozycjami (tamże dalsza i starsza literatura): Collinder, B.:
Reichstürkische Lautstudien, Uppsala 1939;Duda, H. W.: Zu Björn Col-linder’s osmanisch-türkischen Lautstudien (= ZDMG = Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 94, Neue Folge 19 [1940]:
86-105); Gronbech, K..: Der Akzent im Türkischen und Mongolischen {ZDMG 94, Neue Folge 19 [1940]: 375-390); Benzing, J.: Noch einmal die Frage der Betonung im Türkischen {ZDMG 95, Neue Folge 20 [1941]: 300-304); Collinder, B.: Gibt es im Türkischen keinen Akzent?
{ZDMG 95, Neue Folge20 [1941 ]:3O5-310).
Znamienną rzeczą jest, że autorzy podający w swych gra
matykach informację, iż w języku tur. istnieje także akcent me
lodyczny, czynią to we wstępnym akapicie rozdziału o akcencie tak, jak gdyby rzecz była pewnikiem powszechnie uznanym i nie ulegającym żadnej wątpliwości, po czym w dalszym ciągu rozdziału i całej swej książki nie dają choćby jednego przy
kładu pary minimalnej różniącej się wyłącznie akcentem melo
dycznym, ani zjawiska tego dalej nie omawiają (np. nie wiado
mo z tych wzmianek, jaką wysokość i jaki przebieg ma mieć zmieniany ton muzyczny) i w ogóle poza deklaracją na wstępie więcej do tematu nie powracają, co samo przez się już wskazu
je, że - raz wykazawszy się oczytaniem w literaturze specjalis
tycznej i osłoniwszy się swą deklaracją przed ewentualnymi za
rzutami, że są w swym opisie nie dość naukowi - nigdy więcej najwidoczniej nie odczuwali potrzeby uciekania się do akcentu melodycznego.
b) Akcent6 w języku tur. pada zasadniczo na ostatnią syla
bę wyrazu, np. ev ‘dom’ - ev'li ‘żonaty’ - evli'ler ‘żonaci’ - ev- Uler'de ‘u żonatych’; ev'len- ‘ożenić się’ - evlen'dir- ‘ożenić’ - evlendi'ril- ‘zostać ożenionym’ - evlendiril'miş ‘ożeniony’. Jak widać, w procesie sufigowania akcent przesuwa się na kolejną ostatnią sylabę wyrazu (ale zob. też poniżej w § 2.5d).
c) W złożeniach dwóch wyrazów akcent główny zazwyczaj padał dawniej w starannej wymowie na ostatnią sylabę pierw
szego członu złożenia, podczas gdy na ostatniej sylabie drugiego członu (a więc i całego złożenia) znajdował się słab
szy i zwykle nieoznaczany osobno w transkrypcji akcent po
boczny, który w poniższych przykładach sygnalizujemy kropką przed sylabą słabo akcentowaną, np. a'çık.göz ‘sprytny, szczwany,’, a'yakka.bı ‘but’, a'daça.yı ‘szałwia’, a'ğaçka.kan
‘dzięcioł’, 'buzki.ran ‘lodołamacz’, 'gazöl.çer ‘gazomierz’, ha’vaala.m ‘lotnisko’, i'riya.rı ‘olbrzymi’, i'te ka.ka ‘rozpycha
jąc się łokciami’ (Ergenę 1995 passim). Współcześnie jednak coraz częściej również w złożeniach jest tylko jeden akcent pa
dający na ostatnią sylabę drugiego członu, zwłaszcza w mowie potocznej 7
6 Co dooznaczaniaakcentu w przykładach zob. przyp. 1. Wszystkieprzy kłady o akcencie odbiegającym od standardowego konsultowane były z Ergenę 1995 i Türkçe Sözlük 1988.
7 O akcencie w złożeniach Izafetuperskiego zob. § 4.9a.
s Liczebnikkırk ‘40’ używany jestw tur.równieżna oznaczenie dowolnej wielkiej liczby, jak. poi.sto/ tysiąc (razy ci mówiłem) itp., gdzieteżnie chodzi o dokładnedane liczbowe.
Zdarzają się również przykłady tak silnie zrośniętych zło
żeń, że traktowane są one przez język jako jeden niepodzielny wyraz, wskutek czego akcent w nich występuje zawsze tylko na ostatniej sylabie złożenia, np. bay'kuş ‘sowa’, geigit ‘przypływ i odpływ morza’, kırka'yak ‘stonoga’8.
d) Od wyrazów, które powinny mieć akcent na ostatniej syla
bie, istnieją trzy grupy wyjątków:
- wyrazy z akcentem na 1-wszej sylabie (§ 2.5e);
- wyrazy z akcentem na sylabie przedsufiksalnej (§ 2.5f);
- wyrazy z akcentem na sylabie 3-ej od końca (§ 2.5g).
Osobno zostanie omówiony akcent w wyrazach zapożyczonych oraz w nazwach geograficznych.
e) Akcent na pierwszej sylabie mają:
[1] Niektóre rzeczowniki rodzime oznaczające stopnie po
krewieństwa, np. 'hala ‘ciotka (siostra ojca)’, 'teyze ‘ciotka (siostra matki)’. Akcent w wyrazach tych jest stały, tzn. nie przesuwa się przy sufigowaniu, np. 'teyzeden ‘od ciotki’, 'teyze
ler ‘ciotki (l.mn.)’, 'teyzelerden ‘od ciotek’.
[2] Przymiotniki z tzw. reduplikacją pierwszej sylaby, np.
sa'rı ‘żółty’ —> 'sapsarı ‘żółciutki’, ına'vi ‘niebieski’ —> 'mas
mavi ‘niebieściutki’. Również w tych wyrazach akcent w for
mach zreduplikowanych jest stały, np. (a'çık ‘1. otwarty; 2. jas
ny’ —>) 'apaçık ‘jasny, jawny, oczywisty’ - 'apaçıklık ‘jawność, oczywistość’.
[3] Użyte jako wołacze imiona własne oraz rzeczowniki pospolite bez sufiksu posesywnego lub z sufiksem złożonym -çığım [-cı:m] ~ -çiğim [-ci:m] (< sufiks zdrobnień -cık + sufiks pos. l.os. l.poj. -im), np. 'İsmail! (< İsma'il, imię męskie), 'an
ne! ‘mamo!’ (< an'ne ‘mama’), 'baba! ‘tato!’ (< ba'ba ‘tata’), 'anneciğim! ‘mamusiu!’ (< anne'ciğim ‘moja mamusia’), 'baba
cığım! ‘tatusiu!’ (< baba'cığım ‘mój tatuś’). - Por. niżej
§2.5f[l],
[4] Niektóre wykrzykniki, np. 'aferin! ‘brawo!’, 'haydi!
‘nuże!’, 'hani! ‘ach, czy pamiętasz...?; ach, gdzież jest/są...!’.
[5] Niektóre inne wyrazy, np. 'acaba ‘czyż(by)’, 'ancak
‘tylko’, 'bazi ‘niektórzy’, 'evet ‘tak’, 'hayır ‘nie’.
f) Akcent na sylabie przedsufiksalnej mają:
[1] Użyte jako wołacze rzeczowniki z sufiksem pos. l.os.
1. poj. -im, np. şe'kerim! ‘kochanie!, słodyczy moja!’ (< şeke'rim
‘mój cukier’; semantycznie por. tu użycie ang. honey ‘1. miód;
2. kochanie!’), 'canım! ‘duszko moja!’ (< ca'nim ‘moja dusza’), 'beyim! ‘(mój) panie!’ (< be'yim ‘mój pan’). - Por. § 2.5e[3],
[2] Przysłówki z sufiksem -(a)ten, np. ha'kikaten ‘napraw
dę’, 'maddeten ‘materialnie’.
[3] 2- i 3-sylabowe przysłówki z sufiksem -en, np. 'malen
‘materialnie, w towarach, w dobrach’, ce'vaben ‘w odpowie
dzi’, tak'riben ‘w przybliżeniu’. - Zob. też poniżej § 2.5g.
[4] Formacje rzeczownikowo-przymiotnikowo-przysłów- kowe z sufiksem -ca dodanym do nazw narodowości oraz for
macje przysłówkowe z tym samym sufiksem dodanym do in
nych wyrazów, np. Arna'vut ‘Albańczyk’ - Arna'vutça ‘1. ję
zyk albański; 2. albański; 3. po albańsku’; dost ‘przyjaciel’ - 'dostça ‘po przyjacielsku’. - Do grupy tej nie należą rzeczowni
ki pochodne na -ca, które nie powstały od nazw narodowości i nie mają znaczenia przysłówkowego; wyrazy takie mają akcent regularnie na ostatniej sylabie, np. bilme'ce ‘zagadka’.
[5] Niektóre inne formacje gramatyczne, które jednak nie należą do leksyki, lecz do gramatyki, i dlatego omawiane są przy prezentowaniu poszczególnych sufiksów. Tu tylko kilka przykładów: 'yapmayın! ‘nie róbcie!’, anlatamamışsınız ‘wi
dać nie zdołaliście zrozumieć’, gi'diyorlar ‘idą’.
g) Akcent na sylabie 3-ej od końca mają ponad-3-sylabo- we przysłówki z sufiksem -en, np. ta'ammüden ‘świadomie, ce
lowo, umyślnie’, te'sadüfen ‘przypadkowo, nieumyślnie’. - Zob. też powyżej § 2.5f[3].
h) Wyrazy zapożyczone z języków europejskich mają akcent na ostatniej sylabie, jeśli kończą się na spółgłoskę (np.
dok'tor ‘lekarz’, şo'för ‘kierowca’, tab'let ‘tabletka’), lub na
przedostatniej, jeśli kończą się na samogłoskę (np. 'bomba
‘bomba’, coğ'rafya ‘geografia’, çiko'lata ‘czekolada’, 'kablo
‘kabel’, kilo'metre ‘kilometr’, lokanta ‘restauracja’, manda'lina
‘mandarynka’, 'posta ‘poczta’, tu'lumba ‘pompa’). Akcent pa
dający na sylabę przedostatnią w wyrazach zapożyczonych nie przesuwa się w trakcie ich odmiany, wskutek czego formy dek- linacyjne przypadków zależnych tych wyrazów mają dwa ak
centy, np. 'bomba - 'bombalar'dan ‘z bomb’, lo'kanta - lokantalarımızda ‘w naszych restauracjach’.
Wyjątków jest niewiele. Należy tu biskü'vi ‘herbatnik’ i ca
ła grupa nazw gałęzi nauki zakończonych na -oji, jak np. etno
loji ‘etnologia’, jeoloji ‘geologia’, pedagoji ‘pedagogika’, Türkoloji ‘turkologia’. Wyrazy te w czasie odmiany przenoszą akcent na ostatnią sylabę danej formacji, np. bisküvilerde ‘w herbatnikach’, etnolojisinden ‘z jego etnologii’.
i) Proste nazwy geograficzne podlegają różnym zasadom akcentowania w zależności od tego, czy są to nazwy krajów i kontynentów czy też miast i wsi. Wspólną ich cechą jest, że ak
cent ten nie przesuwa się w deklinacji, ale w niektórych wypad
kach (zob. niżej) może się przesunąć przy derywacji.
Nazwy krajów i kontynentów tworzą 3 grupy:
[1] Nazwy na -iye mają akcent inicjalny, tj. na pierwszej sylabie, np. 'Türkiye ‘Turcja’, 'Suriye ‘Syria’.
[2] Nazwy na -(i)stan mają akcent na ostatniej sylabie, np.
Arabis'tan ‘Arabia’, Bulgaris'tan ‘Bułgaria’, Gürcis'tan
‘Gruzja’, Hindis'tan ‘Indie’, Moğolis'tan ‘Mongolia’.
[3] Pozostałe nazwy krajów i kontynentów mają akcent na przedostatniej sylabie, np. Afrika ‘Afryka’, 'Asya ‘Azja’, Av'rııpa ‘Europa’; An'gola ‘Angola’, Arjantin ‘Argentyna’, BeTęika ‘Belgia’, Ce'zayir ‘Algieria’, Dani'marka ‘Dania’, 'Fransa ‘Francja’, Po'lonya ‘Polska’, İs'panya ‘Hiszpania’, Trak Trak’, '¡ran ‘Iran’, ÎsTanda ~ İz'landa ‘Islandia’, 'İsveç
‘Szwecja’, İs'viçre ‘Szwajcaria’, 'Lübnan ‘Liban’, Mada'gaskar
‘Madagaskar’, 'Mısır ‘Egipt’, 'Peru ‘Peru’, 'Ürdün ‘Jordania’.
Wyjątki są nieliczne: 'İsrail ‘Izrael’, Ekva'dor ‘Ekwador’, a także 'Portekiz ‘Portugalia’ i 'Felemenk (dawna nazwa: ‘Holan
dia i Flandria’), przy czym nazwy języków utworzone od tych dwóch ostatnich nazw krajów mają akcent dwojaki: 'Portekizce
~ Porte'kizce ‘język portugalski; po portugalsku’; 'Felemenkęe
~ Fele'menkçe ‘język holenderski; po holendersku’.
Poza tymi dwoma wyrazami akcent w nazwach języków utworzonych od nazw krajów zawsze przesuwa się na sylabę przedsufiksalną, np. 'İsveç ‘Szwecja’ - İs'veççe ‘język szwedz
ki; po szwedzku’. Zasada ta nie dotyczy natomiast nazw naro
dów, np. 'İsveçli ‘Szwed’.
Nazwy miejscowości mogą mieć akcent na pierwszej lub na przedostatniej sylabie wyrazu. Akcent pada na pierwszą sy
labę we wszystkich nazwach 2-sylabowych i w niektórych 3- sylabowych, np. 'Afyon, 'İzmir, 'Bodrum, 'Tokat, 'Krakov, 'Ber
lin, 'Londra, a także 'Ankara, 'Erzurum, 'Kayseri, 'Marmaris, 'Zonguldak. W pozostałych nazwach 3-sylabowych akcent pada na sylabę przedostatnią, np. A'dana, A'lanya, İs'tanbul. - Uwa
ga: A'nadolu ‘Anatolia’.
j) Złożone nazwy geograficzne mają akcent główny taki, jaki ma pierwszy człon złożenia, np. 'Akhisar, Ga'ziantep, Kah- ra'manmaraş, Pa'zarbaşı, 'Rumeli ‘Rumelia’, 'Rumelihisarı.
k) Akcent może pełnić w języku tur. funkcję dystynktyw- ną, tzn. różnicować wyrazy np. 'Tokat (miejscowość) - to'kat
‘policzek (uderzenie)’; 'Bodrum (miejscowość) - bod'rum
‘piwnica’, tak że tylko akcentem różnią się zdania: 'Bodruma gitti ‘Pojechał do Bodrum’ i bodru'ma gitti ‘poszedł do piwni
cy’. Inne przykłady: var'dı ‘dotarł’ - 'vardı ‘był’; konuş'ma
‘rozmowa’ - ko'nuşma ‘nie rozmawiaj!’; ya'yın ‘publikacja’ - 'yayın ‘rozścielcie!’.
3. Spółgłoski