Przymiotniki odrzeczownikowe na -lı i -sız a składniowe sposoby ich zastępowania

a) Derywaty na -lı i -sız tworzą pary antonimiczne wyraża­

jące posiadanie (-/z) lub brak (-sız) czegoś, np.

bıyıklı ‘wąsaty’ - bıyıksız ‘nie mający wąsów, bezwąsy’

bulutlu ‘zachmurzony’ - bulutsuz ‘bezchmurny’

çantalı ‘mający torbę’ - çantasız ‘nie mający torby’

güçlü ‘silny, mocny’ - güçsüz ‘bezsilny, słaby’

gürültülü ‘hałaśliwy, głośny’ - gürültüsüz ‘cichy, spokojny’

namuslu ‘uczciwy’ - namussuz ‘nieuczciwy’

sabırlı ‘cierpliwy’ - sabırsız ‘niecierpliwy’

şapkalı ‘mający czapkę’ - şapkasız ‘nie mający czapki’

şüpheli ‘wątpliwy’ - şüphesiz ‘niewątpliwy’

tehlikeli ‘niebezpieczny’ - tehlikesiz ‘bezpieczny’.

Oba te sufiksy mogą być dodawane również do dłuższych syntagm, np. kömür gibi kara gözlü ‘mający oczy czarne jak węgiel’, iki renkli külotlu çorap ‘dwukolorowe rajstopy’, si­

gara ziftinden kararmış parmaklı ‘mający palce pociemniałe od smoły papierosów’, uzun saplı şemsiye ‘parasol(ka) z długą rączką’, İngiltere’den gelmiş gözliiksüz bir delikanlı ‘młodzie­

niec niemający okularów importowanych z Anglii’, İspanyol yelpazesiz bir kadm ve Fransız şampanyasız bir erkek ‘kobieta bez hiszpańskiego wachlarza i mężczyzna bez francuskiego szampana’.

b) Tworząc przymiotniki na -li lub -sız od formacji izafeto- wej wstawia się sufiks słowotwórczy w miejsce posesywnego, np.

çamaşır makinesi ‘pralka’ —> çamaşır makineli ‘mający pral­

kę’, çamaşır makinesiz ‘nie mający pralki’;

aslan gövdesi, insan başı ‘ciało/korpus lwa, głowa człowieka’

—> aslan gövdeli, insan başlı sfenks ‘sfinks o ciele lwa (i) głowie człowieka’;

tereyağı ‘masło’ (dosł. ‘tłuszcz tere’, gdzie tere < pers. kare

‘masło’) —> tereyağlı ekmek ‘chleb z masłem’;

yüzme havuzu ‘basen (pływacki)’ —> yüzme havuzlu otel ‘hotel z basenem’.

Podobnie rzecz się ma z derywatami od nazw geograficznych, np. Kuşadası (miejscowość w zach. Anatolii) —> Kuşadalı (nie

*Kuşadasıli) ‘1. pochodzący <rodem> z Kuşadası; 2. mieszka­

niec Kuşadası’. Mechanizm ten jest szczególnie widoczny tam, gdzie w grę wchodzą zmiany fonetyczne, np. Zeytinburnu (miejscowość pod Stambułem) —» Zeytinburunlu (nie *-burnu- lu) 1. pochodzący <rodem> z Zeytinburnu; 2. mieszkaniec Zey- tinbumu’.

Jeżeli mamy jednak do czynienia nie z konstrukcją izafeto- wą, a sufiks pos. 3.os. wyraża po prostu posiadanie (np. w: kü­

çük ailesi ‘jego mała rodzina’), wówczas nie odrzuca się go, lecz w miejsce sufiksu -li używa się postpozycji ile lub jej wa­

riantu sufıksalnego -(y)la (np. Amerika’ya onunla ve onun kü­

çük ailesi ile gitmek ‘pojechać do Ameryki z nią i z jej małą ro­

dziną’), a w miejsce sufiksu prywatywnego -sız stawia się wy­

raz olmadan, dosł. ‘nie będąc; bez bycia’ (np. Amerika'ya on­

suz ve onun küçük ailesi olmadan gitmek ‘pojechać do Ameryki bez niej i bez jej małej rodziny’).

c) Przymiotniki na -lı mogą być zastąpione konstrukcją składniową, w której rzeczownik będący podstawą przymiotni­

ka traci sufiks -li, ale otrzymuje sufiks pos. 3.os. i postpozycyj- ną przydawkę, np.

açık pencereli (oda) —> penceresi açık (oda) ‘(pokój) mający otwarte okno’ (dosł. ‘jego okno otwarte pokój’) ~pencere­

leri açık (oda) ‘(pokój) mający otwarte okna’;

delik deşik önlüklü bir kadın önlüğü delik deşik bir kadın

‘jakaś kobieta mająca dziurawy fartuch <w dziurawym far­

tuchu^ (dosł. ‘jej fartuch dziurawy kobieta’) ~ önlükleri delik deşik bir kadın ‘jakaś kobieta mająca dziurawe fartu­

chy’.

Konstrukcja ta jest szczególnie wygodna dla wyrażenia od­

miennych cech, np. bir gözü mavi, biri de yeşil bir kadın ‘ko­

bieta o jednym oku niebieskim, a drugim zielonym’, sağ eli sol

elinden biraz kısa bir adam ‘mężczyzna o prawej ręce nieco krótszej od lewej’.

Tak zbudowana grupa przydawkowa może być też zamk­

nięta imiesłowem olan ‘będący’ lub bulunan ‘znajdujący się;

będący’, np. penceresi açık olan bir oda, sağ eli sol elinden bi­

raz kısa olan bir adam itd. Przykłady zdaniowe: Bahçesinde in­

cir ve erik ağaçları olan bir evde otururdu ‘Mieszkała w domu, w którego ogrodzie były figowce i śliwy’; İçinde eski kitaplar bulunan torbayı getirdi ‘Przyniósł teczkę, w której były stare książki’.

Tak też przetwarzane są konstrukcje o znaczeniu ‘mieć’ (z var i yok), np. yanında para olan ‘ten, kto ma przy sobie pie­

niądze’, kardeşleri Antalya'da olanların adları ‘imiona tych, którzy mają młodsze rodzeństwo w Antalyi’; Şakrak kuşu, başı siyah, boynu kırmızı bir kuştur ‘Gil jest ptakiem, który ma czar­

ny łepek (i) czerwoną szyję’.

Rzadziej zdarza się, że konieczne jest użycie innego cza­

sownika, np. yapılması gereken şeyler ‘rzeczy, które trzeba zro­

bić’, kazanılması gereken para ‘pieniądze, które trzeba zaro­

bić’.

Istnieją też inne wypadki, w których konstrukcja ta okazuje się wygodna:

damları yosun tutmuş evler ‘domy o dachach porosłych mchem’ - tu widać mnogość rzeczownika damlar ‘dachy’

(por. wyżej açık pencereli oda itd.);

yakası kolalı gömlek ‘koszula z wykrochmalonym kołnie­

rzykiem’ - sformułowanie kolalı yakalı ‘mająca wykroch- malony kołnierzyk’ byłoby nieładne eufonicznie;

boyası dökülmüş duvar ‘ściana z łuszczącą się farbą’ - sformu­

łowanie dökülmüş boyalı duvar można by rozumieć ‘ściana pomalowana rozlaną farbą’.

Metoda ta daje także możliwość wyrażenia czasu przeszłego i przyszłego przez zastąpienie imiesłowu olan imiesłowami ol­

muş ‘który był’ lub olacak ‘który będzie’ bądź też odpowied­

nim imiesłowem innego czasownika w zależności od kontekstu, np. penceresi açık olmuş bir oda ‘jakiś pokój, w którym otwo­

rzono okno’; parmakları sigara ziftinden kararacak bu adam

‘ten mężczyzna, któremu palce pociemnieją od smoły papiero­

sów’; önlüğü zamanla tamamen yırtılmış kadın ‘kobieta, której fartuch z czasem zupełnie się porwał’; üstü incilerle işlenmiş bir taç ‘korona, której górna część ozdobiona jest perłami’.

Przymiotniki na -sız również mogą być zastępowane taką konstrukcją, z tym, że wówczas konieczne jest użycie zaprze­

czonego imiesłowu, np. penceresi açık olmayan bir oda ‘jakiś pokój, którego okno nie jest otwarte’; penceresi açık olmamış bir oda ‘jakiś pokój, którego okno nie zostało otwarte’; ahlâkı olmayan gençlik ‘niemoralna młodzież’; elbisesi yüz sene sonra da yırtılmayacak bir kadın ‘kobieta, której ubranie nie podrze się i za sto lat’; sağ eli sol elinden kısa olmayan adam ‘męż­

czyzna, którego prawa ręka nie jest krótsza od lewej’.