Przysłówek jest pod względem morfologicznym słabo roz
winiętą kategorią w językach tur. Zwykle jego funkcję przej
muje przymiotnik stojący bezpośrednio przed czasownikiem, np. Dersi çok iyi öğrendi ‘Bardzo dobrze nauczył się lekcji’;
Yağmur fena yağıyor ‘Paskudnie pada (deszcz)’.
Dla wyraźniejszego zaznaczenia funkcji przysłówkowej przymiotnik bywa dość często zdwajany, np. ağır ağır yürümek
‘iść powoli’, bol bol konuşmak ‘nagadać się do syta’, derin de- rin düşünmek ‘głęboko się zamyślić’, hızlı hızlı gitmek/konuş- mak ‘iść/mówić szybko’, rahat rahat nefes almak ‘spokojnie o- detchnąć’, sert sert bakmak ‘surowo patrzeć’, uzun uzun seyret
mek ‘długo się przyglądać’; Aptal aptal yüzüne baktı ‘Popatrzył na niego nic nie rozumiejąc’ (dosł. ‘Głupio popatrzył w jego twarz’); Tatlı tatlı konuştuk ‘Uroczo porozmawialiśmy’.
Część przysłówków wyrażana jest odrębnymi wyrazami.
Przykłady wyrazów rodzimych: az ‘mało’, çok ‘dużo’. Przykła
dy wyrazów zapożyczonych: 'bedava ‘darmo, bezpłatnie’, nafi
le [a:] ‘na darmo, nadaremnie, bezskutecznie’, 'derhal ‘natych
miast’, nihayet [a:] ‘w końcu, ostatecznie’.
Pozostałe przysłówki są albo rodzimymi derywatami (§ 6.2), czasem zastępowanymi przez konstrukcje składniowe (§ 6.3-4), albo też zapożyczeniami (§ 6.5).
6.2. Rodzime przysłówki derywowane tworzą dwie gru-
py-a) Pierwsza, większa z grup powstaje przez dodanie do przymiotnika (lub rzadziej rzeczownika, a nawet innego przy
słówka) nieakcentowanego sufiksu -ca, przy czym znaczenie może się czasem nieznacznie zmienić.
Przykłady:
akıllı ‘mądry, rozsądny’ —> akıllıca davranmak ‘zachowywać się rozsądnie’;
aptal ‘głupi’ —► aptalca gülmek ‘głupio się śmiać’;
ayrı ‘osobny’ —> ayrıca teşekkür etmek ‘osobno podziękować’;
dii ‘język’ —» Türk halklarından dilce Türkiye Türkçesine en yakın olan Gagauzlar ‘Gagauzi, którzy spośród narodów
tureckich sąjęzykowo najbliżsi tureckiemu w Turcji’;
epey ‘dość, stosunkowo’ —> epeyce gitmek ‘daleko/długo iść’;
etrajh ‘dokładny, szczegółowy’ —► bir konuyu etraflıca tartış
mak ‘dogłębnie <szczegółowo> przedyskutować jakiś te
mat’;
kibar ‘elegancki, uprzejmy’ —> kibarca reddetmek ‘uprzejmie odmówić’;
rahat ‘spokojny, wygodny’ —> rahatça bulmak ‘łatwo odna
leźć’;
sade ‘1. czysty, bez dodatków; 2. tylko’ —> sadece bakmak ‘tyl
ko patrzeć’;
yavaş ‘powolny’ —»yavaşça yaklaşmak ‘powoli się zbliżyć’.
Sufiks -ca może tworzyć także przysłówki od rzeczowni
ków, także tych zaopatrzonych w sufiks pos., np. tahminimce
‘jak sądzę, jak szacuję; według mnie, szacunkowo’; Don Ki- şot 'ça emeller peşinde koşup kendini aldatmak ‘jak Don Kiszot biegać za nadziejami (i) samego siebie oszukiwać’ (Sabahattin Ali 1968: 273).
Sufiks ten występuje czasem także w postaci rozszerzonej do (również niekacentowanego) -casına, np. aptal ‘głupi’
ap'talcasına ‘głupio’; enayi [a:] (argot) ‘głupi’ —► ena'yicesine (argot) ‘głupio’.
b) Drugą, mniejszą grupę stanowią stosunkowo nieliczne wyrazy z dawnym, dziś już nieproduktywnym, również nieak- centowanym sufiksem Instrumentalu (= Narzędnika) -(i)n.
Przykłady: 'güzün ‘jesienią’, 'ilkin ‘najpierw, początkowo’, 'kı
şın ‘zimą’, 'yazın ‘latem’. W wyrazie 'ansızın ‘nagle, nieoczeki
wanie’ (< an'sız ‘nagły, nieoczekiwany’) akcent pada nawet na pierwszą sylabę.
6.3. Adwerbializacja polega na przechodzeniu form dekli- nacyjnych rzeczowników do kategorii przysłówków. Dzieje się tak w wypadku konstrukcji instrumentalnej z postpozycją ile, która tu jednak zwykle występuje w formie sufiksalnej -(y)la, oraz w wypadku niektórych innych form deklinacyjnych, np.
Dat., rzadziej Abl.
a) Przykłady Instr.: böylelikle ‘tak, w ten sposób’ (analo
gicznie: şöylelikle, öylelikle}, alayla bakmak ‘patrzeć kpiąco’, dikkatle ‘z uwagą, uważnie’, kuvvetle ‘silnie, mocno, z siłą’, önemle ‘z naciskiem, bardzo’, tabiatiyle ‘naturalnie, oczywiś
cie’, vargücüyle ‘z całej mocy, ile sił’.
b) Przykłady Dat.: aksine ‘odwrotnie, przeciwnie’ = tersi
ne id., boşuna ‘nadaremnie, na darmo’, derinlemesine ‘dogłęb
nie’. - Uwaga: przysłówek 'inadına ‘celowo, umyślnie’ ma ak
cent na pierwszej sylabie.
c) Przykłady Abl.: can-ı gönülden ‘serdecznie’, ezberden
‘na pamięć’, içten ‘szczerze’.
6.4. Konstrukcje składniowe w funkcji przysłówka sta
nowią połączenie przymiotnika lub rzeczownika z postpozycją (najczęściej jest nią Gerundium olarak ‘jako’). Przykłady: as
ker olarak ‘po wojskowemu’, haklı olarak ‘słusznie’, son ola
rak ‘w końcu, na zakończenie’; Tam olarak emin olamıyorum
‘Nie mogę być całkowicie pewien’.
6.5. Przysłówki zapożyczone zakończone są na nieak- centowane -a, -en lub -ane. Są to wszystko sufiksy obce, nie
produktywne, występujące tylko w gotowych zapożyczonych formacjach przysłówkowych.
a) Przykłady na -a: 'asla ‘absolutnie nie, zupełnie nie, w żadnym wypadku’, 'daima ‘zawsze’, 'ekseriya ‘w większości, najczęściej, zazwyczaj’, 'meselâ ‘na przykład, przykładowo’, 'mutlaka ‘koniecznie, obowiązkowo’.
b) Przykłady na -en są bardzo liczne: 'aklen ‘umysłowo, racjonalnie, rozumowo’, 'aslen ‘pierwotnie, z pochodzenia’, 'bazen ‘czasami’, ce'vaben ‘w odpowiedzi’, e'sasen ‘zasadni
czo, w zasadzie, właściwie’, fi'ilen ‘de facto, praktycznie, w rzeczywistości’, 'fikren ‘duchowo, ideowo’, ha'kikaten ‘na
prawdę, rzeczywiście’, istis'naen ‘wyjątkowo’, 'kasten ‘świado
mie, celowo’, ka'tiyen ‘zdecydowanie, ostro, definitywnie’, 'kısmen ‘częściowo’, 'maddeten ‘materialnie, materiałowo, technicznie’ (np. maddeten imkânsız ‘technicznie niemożli
wy’), 'manen ‘duchowo, moralnie, psychicznie’, me'cazen
‘przenośnie (nie dosłownie), w przenośni’, me'muren ‘służbo
wo’, mii'kâfaten ‘w nagrodę, tytułem nagrody’, na'diren ‘rzad
ko’, 'resmen ‘oficjalnie’, 'şahsen ‘osobiście’, ta'ammüden ‘ce
lowo, umyślnie, z rozmysłem’, ta'mamen ‘całkowicie, w pełni’, tah'minen ‘przypuszczalnie’, tak'riben ‘w przybliżeniu, mniej więcej’, te'sadüfen ‘przypadkowo’.
c) Przykłady na -ane [-a:-]: dos'tane ‘po przyjacielsku’, şa'hane ‘po królewsku; doskonale’, şai'rane ‘poetycko’.
7. Zaimek