Liczebniki ułamkowe i podstawowe działania mate

matyczne.

a) Liczebniki ułamkowe są zbudowane następująco: mia­

nownik ułamka w Loc. + licznik w Nom., np. iiçte bir ‘1/3’, beşte iki ‘2/5’, onda altı ‘6/10’, ağaçların beşte ikisi ‘2/5 drzew’. Przykłady zdaniowe: Çocukların beşte biri okula gel­

medi ‘Jedna piąta dzieci nie przyszła do szkoły’; Ormanın iiçte ikisi meşe ağaçlarıdır ‘Dwie trzecie lasu to dęby’; Yaklaşık dörtte birimiz hasta oldu ‘W przybliżeniu jedna czwarta z nas zachorowała’; Askerlerin beşte dördünü eve yolladılar ‘Cztery piąte żołnierzy wysłali do domu’; İşçilerin altıda birine para vermediler ‘Jednej szóstej robotników nie zapłacono pienię­

dzy’; Nüfusu Türkiye ’nin dörtte birinden daha küçük olan ülke­

ler ne gibidir? ‘Jakie są kraje, których ludność stanowi mniej niż jedną czwartą Turcji?’; Saniye, saatin üç bin altı yüzde biri­

ne denk gelmektedir ‘Sekunda równa się l/3600nej (części) go­

dziny’.

Por. też definicje słownikowe: saniye ‘dakikanın altmışta biri’ (= sekunda ‘jedna sześćdziesiąta minuty’) oraz: salise ‘sa­

niyenin altmışta biri’ (= salise ‘jedna sześćdziesiąta sekundy’).

b) Procenty i promile traktowane są jak ułamki, tzn. yüzde bir ‘1%’ (dosł. ‘jedna setna’),yüzde elli ‘50%’, binde on ‘ 10%o’

(dosł. ‘dziesięć tysięcznych’), binde yirmi beş ‘25%o itd. Ze względu na szyk w języku tur. zapis matematyczny ma kolej­

ność odwrotną do naszej, tzn. %1, %50, %ol0, %O25 itd.

Uwagę należy zwrócić na możliwość przysłówkowego użycia liczebnika ułamkowego yüzde yüz ‘ 1. sto procent; 2. na sto procent, ponad wszelką wątpliwość’.

Powtarzalność okresowa wyrażana jest tą samą konstruk­

cją, co procenty, np. Bu dergi yılda dört çıkıyor ‘To czasopis­

mo wychodzi cztery razy w roku’; Her üç-beş yılda bir, mutla­

ka bir savaş çıkıyor ‘Raz na trzy do pięciu lat nieuniknienie

wybucha wojna’ (Pamuk 1983: 100). Tu również należy: arada bir ‘raz na jakiś czas’.

c) W znaczeniu poi. ‘pół’ język tur. używa trzech wyra­

zów:

[1] buçuk - tylko w pozycji po innym liczebniku, np. bir bu­

çuk ‘półtora’, iki buçuk ‘dwa i pół’ - zob. też poniżej e).

[2] yarım - bez towarzyszącego liczebnika, np. yarım kilo ‘pół kilo’ (ale: bir buçuk kilo ‘półtora kilo’), yarım erik ‘pół śliwki’, a także: yarım daire ‘półokrąg; półkrąg’, yarım çember ‘półobręcz’, yarım doğru ‘półprosta’.

[3] yarı - jest przede wszystkim rzeczownikiem o znaczeniu

‘połowa’, np. elmanın yarısı ‘połowa/pół jabłka’, sözleri­

nin yarısı ‘połowa jego słów’, gece yarısı = yarı gece ‘pół­

noc’, yarı final ‘półfinał’, yarı gölge ‘półcień’, yarı yıl

‘półrocze’. - Poza tym yarı występuje jeszcze w dwóch funkcjach:

[3a] Oznaczenie środka odcinka lub połowy odległości, np.

yarı yoldan dönmek ‘zawrócić w pół drogi’, bütün işi yarı yolda bırakmak ‘zostawić całą pracę w połowie, zrobioną do połowy’, yarı mesafeyi katetmek ‘przebyć połowę odległości’;

[3b] Oznaczenie posiadania lub nabycia jakiejś cechy w połowie, np. yarı deli ‘półszalony, na pół szalony’, yarı komik ‘półkomiczny, na pół komiczny’, yarı saydam

‘półprzezroczysty, na pół przezroczysty’; szczególnie często funkcję tę pełni yarı w zdwojeniu i połączone z wyrazami tworzącymi jakąś opozycję, np. yarı kurnaz, yarı aptal ‘pół sprytny, pół głupi’, yarı tok, yarı aç ‘pół syty, pół głodny’, yarı Türk, yarı Sırp ‘pół-Turek, pół- Serb’. - Tu dobrze widać różnicę pomiędzy yarım a yarı, na przykład przy porównaniu fraz: yarım elma ‘pół jabłka’ i yarı elma ‘półjabłko’ (np. jako częściowa in­

formacja o smaku zamiast pełnego: yarı elma, yarı ar­

mut ‘na pół jabłko, na pół gruszka’).

Choć ogólnie można mówić o skłonności do stosowania yarım raczej do przedmiotów podlegających fizycznie przekrojeniu (np. yarım erik}, a wyrazu yarı raczej do pojęć nie podlegają­

cych przekrojeniu, w tym również cech (np. yarı yol, yarı ap­

tal}, to jednak rozdział taki nie zawsze jest konsekwentny i na­

wet Turkom sprawia nieraz widać kłopoty, skoro ‘półkula’ jest zarówno yarım küre, jak i yarı küre.

d) W znaczeniu poi. ‘ćwierć’ używa się albo liczebnika dörtte bir ‘1/4’ albo rzeczownika çeyrek ‘ćwiartka’. Rzeczow­

nik çeyrek może też wchodzić w skład złożeń pełniąc rolę przy­

miotnika, np. çeyrek finał ‘ćwierćfinał’, çeyrek yüzyıl = çeyrek asır ‘ćwierćwiecze’; Dayısı, hastahaneden çıktı ama, çeyrek adam sayılır ‘Jego wuj wyszedł (wprawdzie) ze szpitala, ale zostało z niego ćwierć człowieka (dosł. ‘liczy się za ćwierć człowieka’)’. - Zob. też e), f).

e) W pozycji po innym liczebniku wyraz çeyrek poprze­

dzany jest liczebnikiem bir, natomiast buçuk - nie, np. bir bu­

çuk (nie *bir bir buçuk} ‘półtora’, bir bir çeyrek (nie *bir çey­

rek} ‘jeden i jedna czwarta’; iiç buçuk ‘trzy i pół’, üç bir çeyrek

‘trzy i ćwierć’.

f) W znaczeniu ‘3/4’ używa się albo liczebnika dörtte iiç albo syntagmy üç çeyrek, np. bir dörtte üç ‘jeden i trzy czwar­

te’, bir üç çeyrek ‘jeden i trzy ćwierci’.

g) Pomiędzy liczbą pełną a ułamkiem innym niż ‘1/2’ mo­

że stać wyraz tam ‘pełne, równe’, np. ‘1 i 3/4’ = bir (tam) dörtte üç [zob. też f)], ‘3 i 3/7’ = üç (tam) yedide üç. Szczegól­

nie jest to ważne przy częściach setnych i tysięcznych ułamka, np. ‘4,04’ = dört tam yüzde dört (opuszczenie tam wypaczałoby sens: dört yüzde dört ‘4/400’), ‘5,005’ = beş tam binde beş (natomiast: beş binde beş ‘5/5000’).

h) Istnieją dwa sposoby odczytania zapisu dziesiętnego: ja­

ko ułamka lub z wyrazem virgül ‘przecinek’, np. ‘2,27’ = iki tam yüzde yirmi yedi lub iki virgül yirmi yedi.

W wypadku liczebników poniżej jedności: ‘0,3’ = onda üç lub sıfır virgül üç, a także nadgorliwie (popularne i w pol- szczyźnie) sıfır onda üç ‘zero, trzy dziesiąte’.

i) Działania matematyczne.

[1] Czasowniki działań matematycznych: toplamak ‘dodawać’, çıkarmak ‘odejmować’, çarpmak ‘mnożyć’, bölmek ‘dzie­

lić’. Same działania nazywane są rzeczownikami odcza- sownikowymi (jak po poi.): toplama ‘dodawanie’, çıkarma

‘odejmowanie’, çarpma ‘mnożenie’, bölme ‘dzielenie’.

Znaki działań matematycznych: artı ‘dodać, plus’, eksi

‘odjąć, minus’, çarpı ‘razy’, bölü ‘dzielone przez’, eşittir

‘równa się’. Znaki ‘plus’ i ‘minus’, także poza matematy­

ką, nazywają się: artı/eksi işareti (dawniej także: zait işa­

reti ‘znak plus’, nakıs işareti ‘znak minus’). Podobnie: artı sayı = pozitif sayı ‘liczba dodatnia’, eksi sayı = negatif sayı

‘liczba ujemna’.

[2] Zapis matematyczny działania odczytany może być na dwa sposoby: bardziej oficjalny (szkolny, matematyczny) i bar­

dziej potoczny (ludowy). Poniżej sposoby odczytania po­

dane są w tej właśnie kolejności.

[3] Działania (Ersen-Rasch 2001: 58):

6 + 2 = 8 altı artı iki eşittir sekiz 6-2 = 4

6x2= 12 6:2 = 3

altı, iki daha, sekiz eder altı eksi iki eşittir dört altıdan iki çıktı, dört kaldı altı çarpı iki eşittir on iki altı kere iki on iki eder altı bölü iki eşittir üç altıda iki, üç defa var

8.4. Liczebniki dystrybutywne i wyrażanie treści aprok-