3. Spółgłoski 1. Zasób i podział spółgłosek
4.3. Liczba mnoga (= l.mn.)
a) Liczba mnoga tworzona jest za pomocą dwupostaciowe- go sufiksu -lar ~ -ler, np. hamm ‘pani’ - hammlar ‘panie’, bey
‘pan’ - beyler ‘panowie’.
Użycie l.mn. odbiega jednak od przyzwyczajeń polskich.
Rzeczownik tur. użyty w l.poj. ma przede wszystkim znaczenie gatunkowe, a nie jednostkowe, tzn. nie informuje o ilości (po
dobnie poi. przysłowie Nie ma róży bez kolców nie odnosi się do ‘jednej róży’ w opozycji do ‘wielu róż’, lecz do ‘róży jako konkretnego gatunku’ w opozycji do wszelkich innych gatun
ków, np. ‘tulipana’). Dla wyraźnego określenia l.poj. należy rzeczownik tur. poprzedzić akcentowanym liczebnikiem bir ‘je
den’, por. zdania: Bir ekmek aldım ‘Kupiłem (jeden) chleb’ wo
bec Ekmek aldım ‘Kupiłem chleb(a)’.
Ponieważ nazwa gatunkowa obejmuje cały gatunek, a więc wiele egzemplarzy, zbędny jest przy niej wykładnik liczby mnogiej, gdy nazwa taka poprzedzona jest liczebnikiem lub in
nym wyrazem oznaczającym mnogość (np. çok ‘dużo’, az ‘ma
ło’). Stąd: iki ekmek ‘dwa chleby’ (nie *iki ekmekler), a także birçok/birkaç ekmek ‘wiele/kilka chlebów’; Bu konuda epey bir şey biliyor ‘On wiele (dosł.: dużo rzeczy) wie na ten temat’.
Konstrukcji takich nie można interpretować jako syntak- tycznego sposobu wyrażania mnogości, gdyż tutaj z punktu wi
dzenia języka tur. nie ma w ogóle mnogości w sensie grama
tycznym - tu jest tylko nazwa gatunkowa (a mnogość pojawia się dopiero w przekładzie na język poi., a więc już poza obsza
rem gramatyki tur.; w języku węg. obowiązuje pod tym wzglę
dem taka sama zasada jak w tur. i tam przy przekładzie mno
gość się z tego powodu oczywiście nie pojawi; uznanie mno
gości za tur. fakt gramatyczny może wynikać wyłącznie z ma
teriału języka tur., a nie ze sposobów tłumaczenia tego materia
łu na języki obce, np. raz na poi., raz na węg.).
Z tego samego powodu w orzeczeniu imiennym orzecznik stoi nieomal zawsze w l.poj., np. PolonyalIyız ‘Jesteśmy Pola
kami’; Türksiinüz ‘Jesteście Turkami’.
b) Po liczebniku rzeczownik przyjmuje sufiks l.mn. tylko w jednej specyficznej sytuacji: jeśli oznacza ludzi, zwierzęta bądź obiekty traktowane indywidualnie. Takim połączeniem jest na przykład wyrażenie üç silâhşorlar ‘trzej muszkietero
wie’, ponieważ każdy z nich jest nie tylko częścią całości, ale i jednostką samodzielnie działającą, odrębnym bohaterem. Przy
kłady najważniejszych połączeń tego typu:
dört büyükler ‘cztery tur. kluby sportowe: Galatasaray, Fener
bahçe, Beşiktaş i Trabzonspor’ (por. iiç büyükler)-,
iki ahbap çavuşlar (żartobliwie) ‘dwaj nierozłączni przyjacie
le’;
İki Kardeşler, nazwa firmy produkującej ubrania dla dzieci, dosł. ‘Dwoje Rodzeństwa’;
kırk haramiler ‘czterdziestu rozbójników’ (w bajce Ali Baba ve Kırk Haramiler)-,
Kırk Şehitler ‘czterdziestu męczenników’ (termin chrześc.);
üç aylar ‘trzy święte miesiące islamu: Recep, Şaban i Rama
zan’;
üç büyükler ‘trzy tur. kluby sportowe: Galatasaray, Fenerbahçe i Beşiktaş’ (por. dört büyükler)-,
üç maymunlar ‘trzy małpki symbolizujące mądrość: jedna nie widzi, druga nie słyszy, trzecia nie mówi’;
üç silâhşorlar (~ üç silâhşörler) ‘trzej muszkieterowie’;
yedi cüceler ‘siedmiu krasnoludków’ (występujących w bajce o Królewnie Śnieżce = tur. Pamuk Prenses)-,
Yedi Uyuyanlar ‘Siedmiu Braci Śpiących’ (święci chrześc.).
A także niektóre nazwy dzielnic, np.: dzielnice w Ankarze:
Beşevler i Altmışevler oraz w Stambule: Beşyiizevler.
Tu należą wreszcie też (bardzo rzadkie) formacje odliczeb- nikowe (tj. bez użycia rzeczownika), jak Üçler ‘1. Św. Trójca;
2. triumwirat’ (Kowalski 1936: 17), przy czym dla wyrażenia
szacunku (i zapewne także wyraźniejszego zróżnicowania) uży
wa się w znaczeniu ‘Św. Trójca’ także połączenia: Aziz Üçler.
Uwaga: Połączenie sufiksu -lar /. sufiksem pos. 3.os. (-/orz) może być rozumiane trojako (niezależnie od znaczenia niepose- sywnego: Acc. od <?v-/er), tzn. np. evleri ‘1. jego domy (ev/er- z); 2. ich dom (ev-/erz); 3. ich domy (ev-ler-i < *ev-ler-leri). - W zdaniu Artık iki eşekleri vardı (Korat 2000: 25) nie mamy do czynienia z l.mn. po liczebniku (*z'£z eşekler), lecz z sufiksem pos. 3.os. l.mn. -lan (por. § 4.4d), tj. zdanie to należy tłuma
czyć nie *‘Miałjuż dwa osły’, tylko ‘Mieli już dwa osły’ (eşek
leri).
c) W wielu kontekstach rzeczownik z suf. -lar wygodnie i słusznie jest tłumaczyć z dodatkiem ‘rozmaity, najróżniejszy’
itp., np. Masa üstünde defterler, sigaralar, kalemler, notlar, bir de karpuz çekirdekleri bile vardı ‘Na stole były (rozmaite) ze
szyty, papierosy, długopisy, notatki, nawet i pestki z arbuza’.
d) Odmienne od poi. przyzwyczajeń jest tworzenie form l.
mn. od zaimków pytajnych: neler? ‘co?, jakie rzeczy?’, kim
ler? ‘kto?, jacy ludzie?’ w sytuacji, gdy pytający spodziewa się, że w rozmowie chodzi o kilka przedmiotów bądź osób. - O za
imkach zob. też § 4.3h.
Podobnie odmienne jest użycie sufiksu l.mn. dla podkreśle
nia dużych ilości, nagromadzenia lub intensywności czegoś:
havalar ‘pogoda, klimat’ (< hava ‘1. pogoda; 2. powietrze’), np. Havalar çok güzeldi ‘Pogoda była bardzo piękna’;
hayretler içinde ‘w wielkim zdziwieniu’;
terler içinde ‘w pocie (i znoju)’;
kanlar ‘krew (w dużych ilościach)’, np. kanlar pahasına ‘za ce
nę (przelanej) krwi’; Kanlar akıyordu ‘Krew lała się (stru
mieniami)’;
sular ‘1. wody (oceanu itp.); 2. woda bieżąca w rurach’, np. Sı
cak sular yok mu? ‘Nie ma ciepłej wody (w kranie)?’.
e) Acc. l.mn. od nazw pór dnia tworzy okoliczniki czasu, np. akşamları ‘wieczorami; co wieczór’, sabahları ‘rankami;
co rano’, tam öğle vakitleri ‘w każde południe, codziennie rów
no w południe’.
f) Sufiks l.mn. dodany do nazwisk tworzy - podobnie jak po poi. - nazwy rodzin, np. Demir'ler ‘Demirowie’, Nowak’lar
‘Nowakowie’. - Ale zob. też § 1.3c.
g) Przy określeniach wieku, czasu bądź przestrzeni sufiks -lar nabiera funkcji uogólnienia i przybliżenia, np. Yirmi yaşla
rındaydı ‘Miał ok. 20 lat’ (wobec Yirmi yaşındaydı ‘Miał 20 lat.’). Podobnie: 18. yüzyılın ortalarında ‘gdzieś w połowie XVIII w.’, 1960’larda ‘w latach 60-tych XX wieku’, bir za- manlar/vakitler ‘niegdyś, kiedyś’, bugünlerde ‘w tych <w os- tatnich> dniach’, bu yakınlarda ‘ostatnio, ostatnimi czasy’, ilk önceleri ‘najpierw, z początku’; Yakınlarda bir lokanta var mı?
‘Czy gdzieś w pobliżu jest jakaś restauracja?’; Afrika’da bir yerlerde yaşadı ‘Żył gdzieś w Afryce’; Uzak yerlerde kalbimi
bırakmıştım ‘Zostawiłem serce w dalekich stronach’.
W pojedynczych wypadkach może się zdarzyć, że tylko kontekst pozwoli rozstrzygnąć, czy sufiks -lar należy rozumieć jako wykładnik l.mn. czy jako przybliżenie, np. Noel Yortusu günlerinde ‘1. w dniach Bożego Narodzenia; 2. w któryś dzień
Świąt Bożego Narodzenia’ (Korat 2000: 70).
h) Zaimki sobowe 1. i 2.os. l.mn. również mogą przyjmo
wać sufiks -lar, tzn. biz ‘my’ - bizler oraz siz ‘wy’ - sizler.
Zmienia się wówczas ich semantyka (Ersen-Rasch 2001: 67):
biz ‘my’ = ‘ja i ci, którzy są ze mną’
bizler ‘my’ = ‘my i ci, którzy są z nami’
siz ‘wy’ = ‘ty/pan i ci, którzy są z tobą/panem’
sizler ‘wy’ = ‘wy/państwo i ci, którzy są z wami/państwem’
Przykład: Ben sizler gibi Bazilit mezhebinden değilim ‘Ja nie należę jak wy (i ci, którzy są z wami) do zakonu bazylia
nów’ (Korkat 2000: 22).
W konkretnych sytuacjach opozycja ta może być realizo
wana nieco inaczej, np.
biz ‘my’ = ‘osoby biorące udział w rozmowie’
bizler ‘my’ = ‘mówiący oraz podobni mu (nawet jeśli nie są obecni przy rozmowie)’.
I tak np. w rozmowie zdrowego z chorym, zdrowy użyje biz w znaczeniu ‘my obaj: ja - zdrowy i ty - chory’, natomiast formy bizler w znaczeniu: ‘my zdrowi, (również nieobecni tu
taj, ale bez ciebie, bo ty jesteś chory’); por. też Bizlerin aksine, telefon görüşmeleri yapabilir, mektup alabilirdi ‘W odróżnie
niu od nas mógł prowadzić rozmowy telefoniczne (i) dostawać listy’ (Maalouf 2003: 136).
i) Zgodność liczby podmiotu i orzeczenia rządzi się w ję
zyku tur. po części odmiennymi regułami niż w języku poi. Do dzisiaj nie udało się ich jednoznacznie ustalić. Poniżej podane są najważniejsze tendencje, ale pamiętać trzeba, że - choć obra
zują one najczęściej występujące użycie bądź opuszczenie su- fiksu l.mn. i dlatego warto je znać - nie są one zasadami bez- wyjątkowymi (dobry przegląd oryginalnych cytatów niezgod
nych z niektórymi zasadami podawanymi w gramatykach daje praca Ersen-Rasch 2005). Przykłady uogólnionych zasad:
[1] W zdaniach bezpodmiotowych orzeczenie w 3.os. l.mn.
tworzy odpowiedniki poi. form bezosobowych, np. Bana Yusuf derler ‘Nazywają <nazywa się> mnie Józef.
[2] Przy podmiocie w l.poj. orzeczenie stojące w l.mn. wyraża szacunek (por. poi. dial. ojciec kazalı), np. Peygamber bu
yurdular ‘Prorok nakazał <powiedział>’ (Kowalski 1936:
19); Babanız nasıllar? ‘Jak się czuje Pański ojciec?’.
[3] Przy oznaczającym ludzi podmiocie w l.mn. orzeczenie w l.
poj. sugeruje wspólne działanie wszystkich, natomiast o- rzeczenie w l.mn. indywidualizuje osoby składające się na podmiot, np. Çocuklar geldi ‘Dzieci przyszły (grupą)’ wo
bec Çocuklar geldiler ‘Dzieci przyszły (każde na własną rękę i na przykład każde z innej strony)’. Ale i tu nie jest to reguła zupełnie bez wyjątków, bo por. zdanie, w którym kolektywne działanie jest wyraźnie zaznaczone, a jednak orzeczenie stoi w l.mn.: Çocuklar toplu halde okula gidip gelsinler ‘Niech dzieci całą grupą idą do szkoły i wracają’
(Ersen-Rasch 2005: 95). Ponadto, jeżeli w podmiocie naz
wane są osoby dorosłe i godne poważania, orzeczenie mo
że mieć sufiks -lar tak w 3., jak i w 2.os. l.mn. dla wyraże
nia szacunku i uprzejmości (co nie wyklucza indywiduali
zacji, ale też ją niekoniecznie musi oznaczać), np. w zwro
cie Hoş geldinizler! ‘Witajcie (Państwo)!’.
[4] Przy podmiocie w l.mn. oznaczającym zwierzęta albo przedmioty orzeczenie stoi w l.poj.
[5] Jeśli orzeczenie odnosi się do wymienionego wcześniej (np. w poprzednim zdaniu) podmiotu w l.mn., stoi ono również w l.mn., nawet gdy podmiot ten nazywa zwierzęta lub przedmioty martwe, np. Saatlere baktım. [...] Önce durmuşlar sandım. Hayır, işliyorlardı ‘Popatrzyłem na ze
gary. [...] Najpierw pomyślałem, że stanęły. Nie, chodziły’
(Ersen-Rasch 2005: 94).
[6] O nazwach krewnych (typu teyzemler ‘moja ciocia z rodzi
ną’) zob. § 4.4g.
j) Jeśli kilka wyrazów w l.mn. tworzy semantyczną całość, sufiks l.mn. jest jak gdyby wyłączany poza nawias czyli sta
wiany tylko przy ostatnim członie. Przykład: ana ve baba ‘mat
ka i ojciec’ - jeżeli są parą, to = ‘rodzice’; stąd rozróżnienie: a- na ve babalar ‘pary rodziców/rodzicielskie’ w opozycji do ana-
lar ve babalar ‘matki i ojcowie (niekoniecznie tworzący pary)’.
Podobnie: Genç kız ve erkekler müzeden çıktı ‘Młode dziew
częta i chłopcy wyszli z muzeum’ - tu dziewczęta i chłopcy nie są odrębnymi podmiotami, tylko składowymi grupy wspólnie działającej młodzieży. - Por. § 4.5c.
4.4. Posesywność.
Uwaga: Skrótpos. = ‘posesywny’.
a) Posesywność czyli dzierżawczość może być wyrażana w języku tur. na trzy sposoby - za pomocą:
I. sufiksu posesywnego - zob. ten podpunkt;
II. równocześnie zaimka i sufiksu posesywnego - zob.
podpunkt h);
III. samego tylko zaimka posesywnego - zob. podpunkt i).
Najczęstsze i stylistycznie neutralne jest użycie sufiksu po
sesywnego. Sufiksy te brzmią następująco (głoska w nawiasie w 1. i 2.os. obu liczb pojawia się po spółgłoskowym, a w 3.os.
po samogłoskowym wygłosie tematu rzeczownika):
l.
poj. 1. -(i)m, -(i)m, -(u)m, ~(ü)m ‘mój’
2. -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n ‘twój’
3. -(s)i, -(s)i, -(s)u, -(s)ü ‘jego, jej’
l.mn. 1. -(i)miz, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz ‘nasz’
2. -(l)niZ, -(İ)nİZ, -(u)nUZ, -(Ü)nÜZ 3. -Ian, -leri ‘ich’
lub: ~(s)i, ~(s)i, -(s)u, ~(s)ü ‘ich’ (= 3.os. l.poj.).
O rozróżnieniu pomiędzy obiema możliwościami w 3.os. l.mn.
patrz podpunkt e) poniżej.
b) Tematy na samogłoskę:
ada ‘wyspa’ l.poj. 1- ada-m ‘moja wyspa’
2. ada-n ‘twoja wyspa’
3. ada-si ‘jego/jej wyspa’
l.mn.
1. ada-miz ‘nasza wyspa’
2. ada-mz ‘wasza wyspa’
3. ada-lari ‘ich wyspa’
1. ada-lar-im ‘moje wyspy’
2. ada-lar-m ‘twoje wyspy’
3. ada-lar-i ‘jego/jej wyspy’
1. ada-lar-imiz ‘nasze wyspy’
2. ada-lar-imz ‘wasze wyspy’
3. ada-lari ‘ich wyspy’
1. dere-m ‘moja dolina’
2. dere-n ‘twoja dolina’
3. dere-si ‘jego/jej dolina’
1. dere-miz ‘nasza dolina’
2. dere-niz ‘wasza dolina’
3. dere-leri ‘ich dolina’
1. çakı-m ‘mój scyzoryk’
2. çakı-n ‘twój scyzoryk’
3. çakı-sı ‘jego/jej scyzoryk’
1. çakı-mız ‘nasz scyzoryk’
2. çakı-mz ‘wasz scyzoryk’
3. çakı-ları ‘ich scyzoryk’
1. sergi-m ‘moja wystawa’
çinko ‘cynk’ - çinkom, çinkon, çinkosu-, çinkomuz, çinkonuz, çinkoları-,
banliyö ‘przedmieście’ - banliyöm, banliyön, banliyösü-, banli
yömüz, banliyönüz, banliyöleri-,
kuyu ‘studnia’ - kuyum, kuyun, kuyusu', kuyumuz, kuyunuz, ku
yuları',
öykü ‘opowiadanie’ - öyküm, öykün, öyküsü', öykümüz, öykü
nüz, öyküleri.
Wyjątek stanowi rzeczownik su ‘woda’, który - poza 3.os.
l.
mn. - otrzymuje spółgłoskę -y- (tzn. tworzy się temat: ,swy+):
l.
poj. 1. suy-um ‘moja woda’ (nie *sw-m) 2. suy-un ‘twoja woda’ (nie *su-n) 3. suy-u ‘jego/jej woda’ (nie *.çm-sw)
l.
mn. 1. suy-umuz ‘nasza woda’ (nie *su-muź) 2. suy-unuz ‘wasza woda’ (nie *su-nuz) 3. su-lari ‘ich woda’
Spółgłoska -y- dodawana jest również do zaimka ne? ‘co?’, zob. § 7.2.
c) Tematy na spółgłoskę:
kas ‘mięsień’ l.poj. 1. kas-im ‘mój mięsień’
2. kas-in ‘twój mięsień’
3. kas-i ‘jego/jej mięsień’
l.
mn. 1. kas-imiz ‘nasz mięsień’
2. kas-imz ‘wasz mięsień’
3. kas-lari ‘ich mięsień’
I analogicznie:
kaz ‘gęś’ - kazım, kazın, kazr, kazımız, kazınız, kazları tel ‘drut’ - telim, telin, teli, telimiz, teliniz, telleri
koç ‘baran’ - koçum, koçun, koçu', koçumuz, koçunuz, koçları göl ‘jezioro’ - gölüm, gölün, gölü, gölümüz, gölünüz, gölleri
Przykłady wyrazów ze zmianami fonetycznymi:
grupa [ 1J - wygłosowe -k + samogłoska > -ğ-:
köpek ‘pies’ - köpeğim, köpeğin, köpeği', köpeğimiz, köpeğiniz, köpekleri
Uwaga: W niektórych wyrazach dopuszczalne są postacie oboczne, np.:
gök ‘niebo’ - gökiim ~ göğüm, gökiin ~ göğün, gökü ~ göğü', gökümiiz ~ göğümüz, gökünüz ~ göğünüz, gökleri
grupa [2] - udźwięcznienie spółgłoski wygłosowej:
güç ‘siła’ - gücüm, gücün, gücü; gücümüz, gücünüz, güçleri taç ‘korona’ - tacım, tacın, tacı; tacımız, tacınız, taçları
grupa [3] - wypadnięcie samogłoski ostatniej sylaby:
ağız ‘usta’ - ağzım, ağzın, ağzı; ağzımız, ağzınız, ağızları oğul ‘syn’ - oğlum, oğlun, oğlu; oğlumuz, oğlunuz, oğulları ye'is ‘zwątpienie’ - ye'sim, ye'sin, ye'si; ye'simiz, ye'siniz,
ye 'isleri
grupa [4] - palatalne” wymuszające samogłoski przednie w sufıksie:
hal ‘stan, sytuacja’ - halim, halin, hali; halimiz, haliniz, halleri kalp ‘serce’ - kalbim, kalbin, kalbi; kalbimiz, kalbiniz, kalpleri
grupa [5| - zdwojenie spółgłoski wygłosowej:
sır ‘tajemnica’ - sırrım, sırrın, sırrı; sırrımız, sırrınız, sırları his ‘uczucie’ - hissim, hissin, hissi; hissimiz, hissiniz, hisleri
grupa [6] - odmiana jak po wygłosie spółgłoskowym:
memba ‘źródło’ - membaim, membain, membai; membaimiz, membainiz, membalari.
cami ‘meczet’ - camiim, camiin, camii; camiimiz, camiiniz, ca
mileri. - Por. jednak § 2.3b.
menşe ‘pochodzenie’ - menşeim, menşein, menşei; menşeimiz, menşeiniz, menşeleri.
Szczególny przypadek stanowi rzeczownik ağabey ‘starszy brat’, który wskutek częstego używania (stosowany jest też ja
ko grzeczny sposób zwracania się do mężczyzn nieco starszych od mówiącego, podobnie jak poi. wujku!') ściągnął się w wy
mowie z pierwotnego [a:a'bey] do [a:'bi:J, przy czym przy od
mianie, a także przy szybszym tempie mówienia następuje w sylabie zamkniętej dalsze skrócenie do “[a:'bi] + spółgłoska”.
W potocznym języku mówionym powszechną tendencją jest ta
kie skracanie go zawsze, tzn. nawet jeśli ostatnia sylaba w [a:'bi] pozostaje otwarta, tj. także w 3.os. l.poj i we wszystkich osobach l.mn. Tym samym wyraz ten w grafii ma wygłos na spółgłoskę (-y), a w wymowie na samogłoskę (-z), co oznacza rozbieżność między pisownią a wymową, która to rozbieżność poszła tak daleko, że wyraz ten w 3.os. l.poj. ma dwie pisownie (etymologiczną i fonetyczną), ale wymawiany jest zawsze - niezależnie od pisowni - w jeden sposób:
l.
poj. 1. ağabeyim [a:'bim]
2. ağabeyin [a:'bin]
3. ağabeyi ~ ağabeysi [a:bi:'si]
l.
mn. 1. ağabeyimiz [a:bi:'miz]
2. ağabeyiniz [a:bi:'niz]
3. ağabeyleri [a:bi:'leri]
Uwaga: w funkcji wołacza akcent przenoszony jest o jedną sylabę do przodu, stąd wymowa [’a:bi] ‘1. bracie!; 2. = wujku!’.
Rzadko spotyka się pisownię ağbi, która wszelako wydaje się najsensowniejszą, ponieważ dobrze oddaje wymowę, nawet długość [a:], zawiera element graficzny nawiązujący do etymo
logii (-ğ-) i jest korzystna ze względu na zapis form pos.: ağ- bim, ağbin, ağbisi\ ağbimiz, ağbiniz, ağhileri. Przykład użycia:
kendisinden iki yaş biiyük ağbisi ‘jego brat starszy odeń o dwa lata’ (Pamuk 1983: 9).
d) Formacje zakończone na -lari mogą mieć zależnie od kontekstu cztery znaczenia:
[1] Acc. określony nieposesywny, np. Bu uçakları gördüm
‘Widziałem te samoloty’;
[2] Nom. 3.OS. l.poj. od tematu w l.mn., np. uęak-lar ‘samolo
ty’ - uçak-lar-ı ‘jego samoloty’;
[3] Nom. 3.OS. l.mn. od tematu w l.poj., np. uęak-lan ‘ich sa
molot’;
[4] Nom. 3.OS. l.mn. od tematu w l.mn., np. uęak-lar ‘samolo
ty’ + -lari powinno by dać * uçaklar-1ar i, ale niedopusz
czalne jest występowanie dwukrotnie -lar obok siebie, wskutek czego formacja skraca się do uçakları ‘ich samo
loty’.
Taka wieloznaczność w praktyce nie prowadzi - dzięki kontekstowi - do nieporozumień, podobnie jak po pol. nie przeszkadza niejasność, czy w zdaniu Przyszła poczta ze stacji chodzi o jedną czy o wiele stacji (tj. np. ze stacji polarnej czy ze stacji polarnych itp.). Podkreślmy, że dawniej różnicę taką czyniono (l.poj. stacji, l.mn. stacyj'), a jednak zarzucono ją i nie przeszkadza to zupełnie porozumieniu Polaków. - Zob. też tu
taj podpunkt e) oraz uwagę pod koniec § 4.3b.
e) Możliwość użycia dla 3.os. l.mn. ‘ich’ zarówno sufiksu -lan, jak i sufiksu 3.os. l.poj. -(s)i pozwala w razie koniecznoś
ci odróżnić jeden przedmiot posiadany od wielu: onun evi ‘jego dom’, onun evleri ‘jego domy’, onların evi ‘ich dom’, onların evleri ‘1. ich dom; 2. ich domy’. Por. też użycie w oderwanym zdaniu: Özdemir’lerin evi çok büyük ‘Dom Özdemirow jest bar
dzo duży’ wobec użycia w sekwencji zdań: Özdemir’lerin evini gördün mü? Evleri çok büyük ‘Widziałeś dom Özdemirow? Ich dom jest bardzo duży’. W tym drugim wypadku oddalenie rze
czownika ev ‘dom’ od Özdemir jer ‘Özdemirowie’ wymusza u- życie sufiksu -lari dla wyrazistszego zaznaczenia, że posiadacz jest w l.mn., tzn. że ev odnosi się do Özdemir ’ler. W poprzed
nim przykładzie nie było to konieczne, ponieważ nic nie od
dzielało ev od Özdemir ’ler.
f) Jeżeli przedmiot posiadany stoi w l.mn., kolejność su- fiksów jest następująca: “temat + sufiks l.mn. + sufiks pos.”, np.
ev-ler-im ‘moje domy’, ev-ler-in ‘twoje domy’, ev-ler-i ‘1. jego
domy; 2. ich domy’10; ev-ler-imiz ‘nasze domy’, ev-ler-iniz
‘wasze domy’. Inne przykłady:
Oczywiście formacja evleri może też znaczyć ‘ich dom’, ale to znacze
nie tu pomijamy, ponieważ mowa jest tylko o wielu przedmiotach po siadanych.
Jeden przedmiot posiadany:
l.
poj. 1. öyküm ‘moje opowiadanie’
oğlum ‘mój syn’
2. öykün ‘twoje opowiadanie’
oğlun ‘twój syn’
3. öyküsü ‘jego opowiadanie’
oğlu ‘jego syn’
l.
mn. 1. öykümüz ‘nasze opowiadanie’
oğlumuz ‘nasz syn’
2. öykünüz ‘vı&s-zs opowiadanie’
oğlunuz ‘wasz syn’
3. öyküleri ‘ich opowiadanie’
oğulları ‘ich syn’
Wiele przedmiotów posiadanych:
l.poj. 1. öykülerim ‘moje opowiadania’
oğullarım ‘moi synowie’
2. öykülerin ‘twoje opowiadania’
oğulların ‘twoi synowie’
3. öyküleri ‘jego opowiadania’
oğulları ‘jego synowie’
l.mn. 1. öykülerimiz ‘nasze opowiadania’
oğullarımız ‘nasi synowie’
2. öyküleriniz ‘wasze opowiadania’
oğullarınız ‘wasi synowie’
3. öyküleri ‘ich opowiadania’
oğulları ‘ich synowie’
10
g) Odwrotny szyk, tzn. “temat + sufiks pos. + sufiks l.mn.”
jest stosowany przy nazwach pokrewieństwa dla oznaczenia grup osób, np. abla ‘starsza siostra’ - abla-m-lar ‘moja starsza siostra ze swoimi (= rodziną, dziećmi, ludźmi)’ w opozycji do abla-lar-im ‘moje starsze siostry’; Sen annenlere gidiyorsun
‘Idziesz do swojej matki (i tych, którzy z nią mieszkają)’ (Pa
muk 1983: 456).
W konstrukcjach takich sufiks pos. jest pominięty, jeśli nazwa pokrewieństwa poprzedzona jest imieniem własnym, np.
Fuat amcalar gelince aşağı inersin. [...] Mebrure teyzelere öbür gün gideceğiz ‘Kiedy wujek Fuat z rodziną przyjdzie
<wujkowie Fuatowie przyjdą>, zejdziesz na dół. [...] Do cioci Mebrure (i jej rodziny) pójdziemy pojutrze’ (Pamuk 1983:
105).
O orzeczeniu w zdaniach, których podmiotem jest tak skonstruowana nazwa krewnych, zwykło się mówić, że stoi ono w l.poj., ponieważ nazwa taka wyraża w istocie grupę osób sta
nowiących pewną całość, np. Teyzemler Ankara'da oturuyor
‘Moja ciocia z rodziną mieszka w Ankarze’ (Ersen-Rasch 2005: 91). Nie jest to jednak i tym razem (o tym problemie sze
rzej zob. § 4.3İ) zasada bez odstępstw, ale zdanie Alebru tey
zenler Çamlıca’ya taşındılar ‘Twoja ciocia Alebru przeniosła się z rodziną do Çamlıca’ (Pamuk 1983: 120) można interpreto
wać jako zgodne z regułą § 4.3i[2].
h) Zaimek posesywny (zob. § 7.5) poprzedza rzeczownik z sufiksem posesywnym dla silniejszego podkreślenia przynależ
ności, np. Benim arabam tertemiz ‘Moje auto jest czyściuteń- kie’ - w tym zdaniu należy w przekładzie polskim położyć na
cisk na moje, ponieważ tur. benim arabam sugeruje, że in- ne/twoje/jego itp. auto czyste nie jest.
i) Zaimek posesywny (zob. § 7.5) stoi z rzeczownikiem bez sufiksu posesywnego, jeśli mówiący chce zaznaczyć swoje za
angażowanie emocjonalne, bliski związek z czymś itp., np. bi
zim Polonya’da ‘u nas w Polsce’ (dosł. ‘w naszej Polsce’; mó
wiący identyfikuje się z Polską) w opozycji do Polonya'mızda
‘w naszej (= współczesnej; tej, w której żyjemy) Polsce’. - Por.
też: 1914 Savaşı o yaz başladı. [...] Bizim oralarda ne siper, ne insan kaybı, ne zehirli gaz vardı ‘Wojna 1914 roku zaczęła się tamtego lata. [...] Tam u nas nie było ani wałów obronnych, ani strat w ludziach, ani gazów trujących’ (Maalouf 2003: 31); Ve bizim ahmaklar bu gerçeğin farkında bile değiller ‘A nasi głup
cy [~ ‘ci głupcy u nas’, tj. w mojej wsi, moim mieś- cie/kraju/biurze itp.] nawet nie uświadamiają sobie tej prawdy’
cy [~ ‘ci głupcy u nas’, tj. w mojej wsi, moim mieś- cie/kraju/biurze itp.] nawet nie uświadamiają sobie tej prawdy’