Postozycja ile ‘wraz z’ odpowiada ponadto często polskiemu Instrumentalowi (= Narzędnikowi)

a) W odróżnieniu od innych postpozycji, ile przechodzi na naszych oczach do kategorii sufiksów deklin. - brzmi wówczas -(y)la, -(y)le i jest nieakcentowane31, np. saygı ile = saygıyla ‘z szacunkiem’, sevgi ile = sevgiyle ‘z miłością’, uçak ile = uçakla

‘(z) samolotem’, kalem ile = kalemie ‘(z) piórem’. - Przykłady:

azla yetinmek ‘zadowalać się małym, poprzestawać na małym’, çayı mavi fincanlarla içmek ‘pić herbatę w niebieskich filiżan­

kach’; Kiminle konuştun? ‘Z kim rozmawiałeś?’; Bize neyle geldiniz? Otobüsle mi? ‘Czym do nas przyjechaliście? Autobu­

sem?’; Seninle iyi anlaştık ‘Dobrze się z tobą porozumieliśmy’;

Babasıyla bugün görüşmedik ‘Nie widzieliśmy się dziś z jego ojcem’; Yaz tatilinde bile bununla uğraşıyordu ‘Nawet w wa­

kacje (letnie) się tym zajmował’; Tablolara bakmakla ressam olunmaz ‘Nie staje się malarzem od patrzenia na obrazy’; Tür­

kiye'yi gezmekle Türkolog olunmaz ‘Od zwiedzania Turcji (nikt) nie staje <stanie> się turkologiem’; [przysłowie:] Bak­

makla öğrenmek olsa it kasap olurmuş ‘Gdyby się można było uczyć przez (samo) patrzenie, pies by został rzeźnikiem’; Yeni bir zil sesi ile heyecan içinde kapıya koştular ‘Na ponowny głos dzwonka pobiegli zaaferowani do drzwi’ (Orał 1986: 11).

11 Dawniej w 3.os. jednopostaciowo: -'(s)ile [-i:-], np. vasita'sile ‘za po­ mocą’- dziś raczej: vasita'siyleid. Jak widać, po sufiksie pos. 3.os. obu liczb (np. takżevasitala'riyle) sufiks ten występowałw postaci palatalnej także po tematach welarnych (tj. niezgodnie z harmonią wokalną); rów­ nieżsufiks pos. był wówczas palatalny. Dziśjednak formy takie są dość archaiczne i wjęzyku potocznym powiedziałoby się raczej vasita'siyla, vasitala'nyla,natomiast w oficjalnymtekścienapisałoby się postaci nie­ ściągnięte: vasita'si ile,vasitala'ri ile.

Przez analogię do często występujących zwrotów typu oto­

büsle ‘autobusem’, trenie ‘pociągiem’ itd. utworzono żartobli­

we tabanvayla (gitmek) ‘(pójść) na piechotę, per pedes’, będące

skontaminowaniem rzeczownika taban ‘podeszwa’ z tramvayla

‘tramwajem’.

b) ile występuje też w następujących połączeniach:

[1] ile birlikte/beraber ‘1. wraz z; 2. mimo, chociaż’, np. bu­

nunla birlikte/beraber ‘1. razem z tym; 2. mimo to’; Amca­

sıyla beraber evden çıktı ‘Razem ze swym wujem wyszedł z domu’; Cumhuriyetle birlikte Türk edebiyatı da değişti

‘Wraz z Republiką (= nastaniem Republiki) zmieniła się też literatura turecka’.

[2] ile ilgili ‘związany z, dotyczący’, np. Gramerle ilgili bir­

kaç soru sordular ‘Zadali kilka pytań związanych z grama­

tyką’.

c) Przykłady stałych zwrotów z ile (por. też §9.11):

bu gidişle ‘jeśli tak dalej pójdzie, tym sposobem’;

dolayısıyla ‘z powodu, wskutek’ (np. savaş dolayısıyla

‘wskutek wojny’);

hakkiyla/hakkiyle ‘porządnie, solidnie, gruntownie, doskonale (np. znać, umieć)’ (np. Allah durumunuzu hakkiyle bilmek­

tedir ‘Bóg doskonale zna waszą sytuację’; Birinci ödül ka­

zandı ama, hakkıyla sevinemedi - problemleri varmış ‘Do­

stał pierwszą nagrodę, ale się nie nacieszył (nią) uczciwie - zdaje się, ma problemy’);

münasebet(iy)le ‘z/przy okazji’ (np. her münasebetle ‘przy każ­

dej okazji’, spor şenliği münasebetiyle 'z okazji święta sportu’);

nedenle/nedeniyle = sebeple/sebebiyle ‘z powodu, w wyniku’

(np. bu sebeple/nedenle ‘z tego powodu, z tej przyczyny’, şanssızlık sebebiyle/nedeniyle ‘z powodu pecha’);

oranla = nispetle ‘w porównaniu z, w odniesieniu do’ (+ Dat., np. şehirlere nispetle ‘w porównaniu z miastami’);

vasıtasıyla/vasıtasi(y)le/aracılığıyla/yoluyla ‘poprzez, za poś­

rednictwem’ (np. müdürlük yoluyla ‘za pośrednictwem dy-

rekcji’, bir nakliyat şirketinin vasıtasıyla ‘poprzez pewne towarzystwo spedycyjne’);

vesile(si)yle ‘z okazji, z powodu’ (np. bu vesileyle ‘z tej okazji’, her vesileyle ‘przy każdej okazji, z byle powodu’, bayram vesilesiyle ‘z okazji święta’).

d) Postpozycja ile pełni także funkcję spójnika, np. Ahmet ile Mustafa ‘Mustafa i Ahmed’ - trzeba tu zwrócić uwagę szczególnie na szyk wyrazów: połączenie powyższe oznacza dosłownie ‘Mustafa z Ahmedem’, tzn. człon pierwszy (Ahmet) jest określeniem członu drugiego (Mustafa), który jest tu czło­

nem podstawowym, stąd w przekładzie poi. powinien być on na pierwszym miejscu. Zastąpienie postpozycji ile spójnikiem ve wymaga zmiany szyku: Mustafa ve Ahmet. Jak widać, uży­

cie ile wyróżnia człon drugi jako ważniejszy, podczas gdy uży­

cie spójnika ve nadaje obu członom status równorzędności. Por.

tu wyrażenia: annesiyle Ahmet ‘Ahmed ze swoją matką, Ah­

med i jego matka’, Ahmet ve annesi ‘Ahmed i jego matka’, Ahmetle annesi ‘matka Ahmeda z Ahmedem, matka Ahmeda i (sam) Ahmed’, a także: Kardeşi ile Oyayı, babamın evine gö­

türdü ‘Zaprowadził Oyę i jej brata <Oyę z bratem> do domu mojego ojca’.

9.4. Postpozycja için ‘1. dla; 2. żeby; 3. o, na temat’. - Przykłady: kimin için? ‘dla kogo?’, benim için ‘dla mnie’, on­

lar için ‘dla nich’, kendimiz için ‘dla nas (samych)’, onun için

‘1. dla niego/niej; 2. dlatego’, niçin (< ne için?) ‘dlaczego?’;

sadece para için çalışmak ‘pracować tylko dla pieniędzy’.

Przykłady zdaniowe: Türkiye için çok güzel sözler sarfetti

‘Bardzo ładnie wyrażał się o Turcji’; Oranın havasına alışmak için çok zaman gerek ‘Trzeba dużo czasu, żeby się przyzwycza­

ić do tamtejszej pogody’; Milletlerarası İzci Teşkilâtı, kamp kurulmak üzere bu adanın kendisine verilmesi için teşebbüste

bulundu ‘Międzynarodowy Związek Harcerstwa podjął inicja­

tywę, aby przekazano mu tę wyspę dla zbudowania (dosł. ‘by­

cia zbudowanym’) (tam) obozu’; Ağlamamak için dişini sıktı

‘Zacisnął zęby, żeby nie płakać’.

Przy określaniu czasu zamiast konstrukcji postpozycyjnej typu bir hafta için ‘na tydzień’, altı ay için ‘na pół roku’ (dosł.

‘na 6 miesięcy’) używa się częściej rzeczowników z sufiksem -lik w Dat. 3.OS. l.poj., tj. bir haftalığına, altı aylığına, np. Bu sözlüğü amcamdan iki hafta için <iki haftalığına> aldım ‘Po­

życzyłem ten słownik od wujka na dwa tygodnie’; Ankara’ya bir ay için <bir aylığına> geldi ‘Do Ankary przyjechał na mie­

siąc’.

Poza tym için występuje także w słowach przysiąg i za­

klęć, np. Kendi başı için ant içti ‘Złożył przysięgę na własną głowę’; Namusum hakkı için! ‘Na mój honor!’.

9.5. Postpozycje gibi i kadar ‘jak’ (zob. też § 9.6).

a) Postpozycje te tym się różnią od siebie, że gibi wyraża ogólnie porównanie czy podobieństwo, natomiast kadar - sto­

pień, natężenie, np. senin gibi ‘jak ty = tak jak ty, podobnie jak ty’ wobec senin kadar ‘jak ty = tak bardzo jak ty, w tym stopniu co ty, tyle co ty’; köpek gibi vefalı ‘wiemy jak pies = podobnie jak pies jest wiemy’ wobec köpek kadar vefalı ‘wier­

ny (tak bardzo) jak pies’. Por. też o dziecku: eşek gibi, dosł.

‘(podobnie) jak osioł’32, tzn. ‘głupi, bezmyślny’33 wobec eşek kadar, dosł. ‘tyle co osioł’, tzn. ‘wielki, jak młody byczek, nad wiek wyrośnięty’. Dobrze ilustruje tę różnicę następująca para 32 Używając wyrazu eşek ‘osioł’ samodzielnie w odniesieniu do człowieka

zwykle wymawia się spółgłoskę-y- długo, co znajduje nieraz nawet od­ bicie w pisowni:Eşşek!‘Osioł!’.

33 Por. jednak też w zwrocie: eşek gibi çalışmak ‘harować jak wół’, dosł.

‘pracowaćjak osioł’.

zdań: Saadet annesi gibi güzel ‘Saadet jest ładna, podobnie jak jej matka’ wobec Saadet annesi kadar güzel ‘Saadet jest tak ładna jak jej matka’, a także w przeczeniu: Saadet annesi gibi güzel değil ‘Saadet nie jest ładna, podobnie jak jej matka’ (tzn.

obie są nieładne) wobec Saadet annesi kadar güzel değil ‘Saa­

det nie jest (aż) tak ładna jakjej matka’.

b) Inne przykłady z gibi ‘jak?’: ne gibi? ‘jaki? (dosł.: jak co?)’, bodrum gibi bir oda ‘mroczny, niski pokój’ (dosł. ‘pokój jak piwnica’,; kılıç gibi keskin ‘ostry jak miecz’, tavuk gibi er­

ken yatağa yatmak ‘iść spać z kurami’, uslu bir öğrenci gibi

‘jak posłuszny uczeń’; Yüzü kireç gibi oldu ‘Pobladł na twarzy jak ściana’; Benim gibi yapma <davranma>! ‘Nie rób Zacho­

wuj się> jak ja!’; Ötekiler gibi oldu ‘Stał się taki sam jak tamci

<inni>’ (Pamuk 1986: 40); Senin gibilerle konuşmam ‘Z takimi jak ty nie rozmawiam’; Senin gibiler benim gibileri anlamazlar

‘Tacy jak ty nie rozumieją takich jak ja’ (Pamuk 1983: 71).

c) Inne przykłady z kadar ‘jak?’: ne kadar? ‘ile?, jak du­

żo?, jak bardzo?’ (np. Seni ne kadar sevdiğimi biliyor musun?

‘Wiesz, jak bardzo cię kocham?’); Hava ne kadar güzel! ‘Jaka piękna pogoda!’); o kadar ‘tyle, tak dużo, tak bardzo’ (np. O kadar sevindim ki, bilemezsin ‘Tak się ucieszyłem, że nie masz pojęcia’), yumurta kadar ‘jak jajko, wielkości jajka’; kapı ka­

dar büyük tablo ‘obraz wielki jak drzwi’, hiç denecek kadar az

‘tyle co nic; tak mało, że można powiedzieć, że nic <wcale>’, zerre kadar (+ czasownik zaprzeczony) ‘ani odrobinę, ani za grosz’, ticaret kadar siyasette de önemli ‘ważny dla polityki w tym samym stopniu co dla handlu’ (Pamuk 1983: 51).

Przykłady połączeń z imiesłowem czasu przyszłego (na -acaky. inanılmayacak kadar bana benziyordu ‘Był do mnie niewiarygodnie podobny’ (Pamuk 1986: 20); Hayat, bıkılacak kadar uzun değil ‘Życie nie jest dość długie, żeby się znudziło’

(Maalouf 2003: 98).

Warto zwrócić uwagę też na dwa następujące zwroty: par­

mak kadar çocuk ‘małe dziecko [wiekowo]’ wobec bacak ka­

dar çocuk ‘małe dziecko [wzrostem]’. Tu por. też bacak kadar adam ‘niski mężczyzna’.

d) Postpozycja kadar z liczebnikiem lub innym wykładni­

kiem miary oznacza przybliżenie ‘około, z’. Liczebnik bądź wykładnik miary w tej konstrukcji stoi w Nom. Przykłady: yir­

mi kadar ‘około dwudziestu, ze dwadzieścia’, yüz kadar ‘około stu, ze sto’, iki hafta kadar ‘około dwóch tygodni, jakieś dwa tygodnie, ze dwa tygodnie’, on kilo kadar ‘około dziesięciu ki­

lo, jakieś dziesięć kilo, z dziesięć kilo’. Jest to w swej istocie przypadek szczególny znaczenia ‘tak jak, tyle co’.