Delimitacja obszarów ładu i nieładu przestrzennego w skali województwa oraz

ku-jawsko-pomorskim

Analiza stanu przestrzeni na poziomie wojewódzkim w ujęciu topologicznym, czyli uwzględ-niającym położenie geograficzne i sposób występowania zjawiska w terenie (kształt), abstrahująca od pól odniesienia (podziału administracyjnego), musi być oparta na Georeferencyjnej Bazie Danych

156

Obiektów Topograficznych (por. Olszewski, Gotlib 2013). Analiza wybranych elementów BDOT10k pozwala na wyodrębnienie obszarów względnego ładu i terenów zagrożonych nieładem.

Podstawą delimitacji obszarów ładu i nieładu na poziomie województwa były następujące za-łożenia:

1) ład przestrzenny poza granicami miast jest utrzymywany na obszarach chronionych, znajdują-cych się pod kontrolą delegowanych do ochrony podmiotów, bez względu na reżim ochrony; 2) w obszarach miejskich ład występuje w zabytkowych centrach miast lokacyjnych i punktowo w

obrębie zrealizowanych projektów urbanistycznych (np. nowe osiedla mieszkaniowe, wkompo-nowane niekonfliktowo w otoczenie);

3) głównym objawem nieładu na terenach wiejskich jest zarówno chaotyczne, jak i planowe rozpra-szanie zabudowy oraz niska jakość architektury;

4) niekontrolowana eksploatacja kopalin oraz nie poprzedzona audytem energetyka wiatrowa wprowadzają do przestrzeni nieład;

5) nieład pojawia się w strefach konfliktogennych (konfliktu funkcji), na styku terenów zabudowa-nych (jakiejkolwiek zabudowy, również przemysłowej) z typami pokrycia/użytkowania opartego na zasobach przyrodniczych (użytki rolne, lasy, wody, obszary chronione);

6) z wymienionej kategorii nieładu jako rezultatu konfliktu funkcji (tzn. ze strefy zagrożonej nieła-dem) należy wyłączyć:

– lądowe linie transportowe (drogowe i kolejowe) poza granicami miast, ponieważ nie dezorga-nizują one przestrzeni;

– obszary administracyjne miast, ponieważ zaliczenie ich do tej grupy wymagałoby szczegóło-wej analizy przestrzennej tych obszarów na poziomie miejsc.

W oparciu o powyższe założenia, posługując się BDOT10k, wyróżniono w skali województwa: OBSZARY WZGLĘDNEGO ŁADU

– obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze (Natura 2000, OChK, PK);

– obszary cenne z uwagi na wartości kulturowe (zabytkowe centra miast lokacyjnych, parki kultu-rowe, strefy ochrony konserwatorskiej);

– obszary cenne krajobrazowo, inne niż wcześniej wymienione (o tym zadecyduje audyt krajobra-zowy, ale już teraz można wskazać przykłady).

OBSZARY ZAGROŻONE NIEŁADEM

– strefy potencjalnych konfliktów zabudowy z formami naturalnego użytkowania gruntów (funkcją rolniczą, lasami i zadrzewieniami, obszarami chronionymi, wodami);

– nieład krajobrazowy, związany z OZE i górnictwem odkrywkowym (w promieniu od 1 do 5 km od obiektu – wartość właściwa dla równinnego, falistego i pagórkowatego obszaru woj. kuj.-pom. oraz dla obiektów zabytkowych o bardzo wysokiej ekspozycji krajobrazowej);

– nadmierne rozproszenie zabudowy poza obszarami miast i zwartym osadnictwem wiejskim (od 10 do 100 budynków na 1 km2

powierzchni).

Wynikiem delimitacji jest mapa, ukazująca w sposób syntetyczny obszary ładu i nieładu w woj. kujawsko-pomorskim w 2016 roku. Analiza przestrzenna wizualizacji ładu na poziomie województwa pozwala wyróżnić dwa znaczące obszary koncentracji cech wskazujących na nieład: południowo-wschodnia część województwa (dawne województwo włocławskie) oraz otoczenie największych miast: Bydgoszczy, Torunia i Grudziądza (ryc. 107). Taki układ przestrzenny może dowodzić

trwało-157

ści historycznie ukształtowanych struktur osadniczych, rozłogów ziemi i zagospodarowania terenu (por. Rudnicki 2001; Kozłowski, Rudnicki 2002). Ukształtowana w zaborze rosyjskim w okresie re-wolucji przemysłowej struktura przestrzenna była przez cały XX wiek utrwalana, a procesy skutkujące nieładem nasiliły się w XXI wieku.

Ryc. 107. Obszary ładu i nieładu przestrzennego w woj. kujawsko-pomorskim

Objaśnienia: A – obszary zagrożone nieładem; B – miejsca konfliktów funkcji; C – obszary względnego ładu.

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDOT10k.

Przebieg procesów kształtowania przestrzeni, w tym kształtowania ładu przestrzennego uzależ-niony jest zarówno od przyczyn zewnętrznych, jaki wewnętrznych. Jako przyczyny zewnętrzne należy wymienić przede wszystkim uwarunkowania prawne. Jeśli w dalszym ciągu będą mogły być wydawa-ne decyzje o warunkach zabudowy nie uwzględniające ustaleń studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, należy prognozować dalszy postępujący nieład przestrzenny na obszarach, których zagospodarowanie przestrzenne jest realizowane właśnie w oparciu o tego typu

158

decyzje. Do tych obszarów należy przede wszystkim zaliczyć tereny położone wokół największych miast, w tym zwłaszcza Bydgoszczy i Torunia.

Jeśli nie zostaną zmienione przepisy ustawy z dnia 20 maja 2016 r. o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych⁵⁵, zezwalającej na lokalizację elektrowni wiatrowych w odległości nie mniej-szej niż 10-krotność wysokości tych instalacji, zostanie w dalszym ciągu zablokowana możliwość lo-kalizacji nowych tego typu instalacji. Nie powstaną zatem żadne nowe tego typu inwestycje mogące mieć negatywny wpływ na ład przestrzenny województwa.

Należy także przewidywać, iż brak ułatwień w opracowywaniu i procedowaniu planów miej-scowych nie będzie sprzyjać zwiększaniu ilości terenów pokrytych planami. Także skomplikowane i bardzo kosztowne nowe wymagania stawiane studiom uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, mogą spowodować, ze gminy niechętnie będą opracowywać nowe studia bądź dokonywać ich zmian. Warto zauważyć, iż obecnie jeszcze kilkanaście gmin w województwie posiada studia uchwalone w latach 1999-2000.

Brak uchwalenia nowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego także będzie czynnikiem niesprzyjającym kształtowaniu ładu przestrzennego. Uzgadnia-nie studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w oparciu o częściowo już zdezaktualizowany już plan wo-jewództwa z 2003 r. będzie uniemożliwiał skuteczne blokowania rozwiązań przestrzennych mających znamiona nieładu przestrzennego w sakli regionalnej lub ponadlokalnej.

Jednak pozytywnym faktem jest to, iż w ramach prac nad nowych planem zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, dokonano już delimitacji obszarów funkcjonal-nych, zarówno ponadregionalfunkcjonal-nych, jak i regionalnych. Jest to o tyle istotne, iż dla wszystkich obsza-rów funkcjonalnych zostaną zapisane zasady ich zagospodarowania, które to jako ustalenia planu wo-jewództwa będą wiążące przy uzgadnianiu studiów gminnych. Zgodnie z ustawowa definicją przez „obszar funkcjonalny" należy rozumieć obszar szczególnego zjawiska z zakresu gospodarki prze-strzennej lub występowania konfliktów przestrzennych, stanowiący zwarty układ przestrzenny składa-jący się z funkcjonalnie powiązanych terenów, charakteryzuskłada-jących się wspólnymi uwarunkowaniami i przewidywanymi jednolitymi celami rozwoju.

Na obszarze województwa wyznaczono w szczególności trzy obszary funkcjonalne o znaczeniu ponadregionalnym.

55 Dz. U. poz. 961.

159

Ryc. 108. Obszary funkcjonalne o znaczeniu ponadregionalnym, przyjęte przez Zarząd Województwa

Obszary te zostały przyjęte Uchwałą Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 27 lipca 2016 r. w sprawie określenia obszarów funkcjonalnych w województwie kujawsko-pomorskim i ich granic.

Określono następujące obszary funkcjonalne w województwie kujawsko-pomorskim: 1) o znaczeniu ponadregionalnym:

a) Miejski obszar funkcjonalny ośrodków wojewódzkich – Bydgoszczy i Torunia, b) Wiejski obszar funkcjonalny wymagający wsparcia procesów rozwojowych, c) Obszar funkcjonalny Światowy Rezerwat Biosfery „Bory Tucholskie”; 2) o znaczeniu regionalnym:

a) Miejski obszar funkcjonalny miasta Włocławka, b) Miejski obszar funkcjonalny miasta Grudziądza, c) Miejski obszar funkcjonalny miasta Inowrocławia,

d) Obszar funkcjonalny Kujawy – wyspecjalizowana strefa gospodarcza dla rolnictwa, e) Obszar funkcjonalny Bory Tucholskie,

f) Obszar funkcjonalny gospodarczego wykorzystania Wisły,

g) Obszar funkcjonalny aktywizacji gospodarczej korytarzy transportowych autostrady i dróg ekspresowych.

160

Ryc. 109. Obszary funkcjonalne o znaczeniu regionalnym, przyjęte przez Zarząd Województwa

Obszar funkcjonalny to „obszar szczególnego zjawiska z zakresu gospodarki przestrzennej lub występowania konfliktów przestrzennych, stanowiący zwarty układ przestrzenny składający się z funkcjonalnie powiązanych terenów, charakteryzujących się wspólnymi uwarunkowaniami i przewi-dywanymi jednolitymi celami rozwoju”. Obszary funkcjonalne wiążą się z nowym podejściem do pla-nowania rozwoju (zintegrowanym) uwzględniającym różnorodność uwarunkowań społecznych, go-spodarczych i terytorialnych poszczególnych obszarów. Przy planowaniu działań bierze się pod uwagę potencjały endogeniczne (wewnętrzne) obszarów, czynniki egzogeniczne (zewnętrzne) oraz zdolność terytoriów do ich wykorzystania.

Duże zróżnicowanie województwa kujawsko-pomorskiego pod względem fizycznogeograficz-nym, dające podstawy do wyróżnienia licznych obszarów odznaczających się wspólnymi uwarunko-waniami i podobnymi możliwościami rozwoju, wiąże się z potrzebą wyznaczenia, obok obligatoryj-nych obszarów funkcjonalobligatoryj-nych o znaczeniu ponadregionalnym, również obszarów funkcjonalobligatoryj-nych o znaczeniu regionalnym. Obszary te mają istotne znaczenie dla polityki przestrzennej regionu, a ich wyznaczenie ma na celu prowadzenie wspólnej polityki ponad granicami administracyjnymi, zmierza-jącej do wykorzystania potencjału tych obszarów oraz rozwiązania problemów w nich występujących.

Określone w niniejszej uchwale obszary funkcjonalne stanowią wynik wcześniejszych prac i analiz oraz rozpatrzenia wszystkich zebranych podczas konferencji opiniującej uwag i opinii.

161

Określenie obszarów funkcjonalnych skutkować będzie określeniem granic i zasad zagospoda-rowania tych obszarów w planie zagospodazagospoda-rowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego. Ponadto dla miejskiego obszaru funkcjonalnego ośrodków wojewódzkich – Bydgoszczy i Torunia, zostanie opracowany plan zagospodarowania stanowiący część planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego. Polityka przestrzenna województwa w stosunku do obszaru funkcjonalnego będzie prowadzona w konsultacji z jednostkami samorządu terytorialnego, które są położone na terenie danego obszaru funkcjonalnego.

Obszary funkcjonalne z zasadami ich zagospodarowania, jako jeden z głównym elementów planistycznych nowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, będą skutecznym narzędziem kształtowania ładu przestrzennego na obszarze wojewódz-twa. Jednak opóźnianie sporządzenia projektu, a następnie procesu procedowania planu województwa skutkować będzie nasilaniem niekorzystnych zjawisk w zakresie nieładu przestrzennego na znacznych obszarach województwa.

*

Na kształt przestrzeni mają wpływ procesy społeczno-kulturowe i gospodarcze. Wśród nich najważniejszymi wydają się być: regres demograficzny, bogacenie się społeczeństwa, segregacja prze-strzenna mieszkańców, postępująca i niekontrolowana suburbanizacja, rozpraszanie zabudowy, spo-wolnienie tempa inwestycji budowlanych, rosnące koszty budowy i utrzymania infrastruktury, deficyt dochodów samorządów lokalnych. W obliczu planowanych zmian prawa w zakresie urbanistyki i bu-downictwa, przede wszystkim wprowadzenia w życie Kodeksu urbanistyczno-budowlanego, należy przyjąć dwa scenariusze rozwoju stanu przestrzeni: 1) po uchwaleniu nowych regulacji prawnych i 2) w sytuacji bez zmian.

Kodeks urbanistyczno-budowlany, wespół z regulacjami „ustawy krajobrazowej” powinien za-hamować negatywne tendencje chaosu przestrzennego i niekontrolowanej suburbanizacji, jednak nie odwróci zmian, które zostały już dokonane w przestrzeni – część z nich jest nieodwracalna. Przywra-canie ładu przestrzennego będzie procesem długotrwałym, dlatego widoczne efekty działania znoweli-zowanego prawa pojawią się dopiero za kilka lub kilkanaście lat.

Przy założeniu braku interwencji w system prawny i uwzględnieniu zapisów w planach miej-scowych proces zabudowy terenów otwartych i rozpraszanie zabudowy będą postępowały. Nadwyżka terenów inwestycyjnych w stosunku do potrzeb będzie powodować dalsze rozpraszanie zabudowy, a tym samym wzrost kosztów obsługi sieci infrastrukturalnych, dostępu do usług publicznych (Kowa-lewski i in. 2014). Tym samym tendencje negatywne będą trwać, pogłębiając nieład.

162