Rekomendacje w zakresie kształtowania ładu przestrzennego dla instytucji i

Adresatami postulowanych zmian w zakresie ładu przestrzennego są: w obszarze prawa stano-wionego krajowego– ustawodawca, w zakresie polityki regionalnej i lokalnej – samorządy, w przy-padku świadomości społecznej – mieszkańcy i organizacje pozarządowe, a w kontekście praktyki – inwestorzy. Tam kierowane powinny być działania podmiotów zainteresowanych zmianami w zakre-sie ładu. Narzędziami zmian są (odpowiednio): kataster, plan, edukacja oraz partycypacja połączona z instrumentami finansowymi. Najważniejszym uwarunkowaniem kształtowania ładu przestrzennego jest jednak świadomość społeczna, czyli istnienie wspólnych dla danej zbiorowości przekonań, które powinny być uznawane przez grupę za ważne i stanowić przesłanki działań zbiorowych.

Ład przestrzenny jako proces kształtowania i harmonizowania struktur przestrzennych powi-nien być częścią polityki ładu zintegrowanego, obok ładu społecznego (poprawy jakości życia społe-czeństwa), ładu ekonomicznego (efektywny rozwój społeczno-gospodarczy), ładu ekologicznego (ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego, utrwalania rozwoju ekologicznie zrównoważo-nego) i ładu estetycznego (rozumianego poprzez hasło „Twoja zabudowa – mój widok”). Ład zinte-growany ma na celu równoważenie rozwoju.

Nie ma obecnie skutecznych narzędzi na poziomie regionalnym, a nawet na poziomie lokal-nym, które mogłyby skutecznie wymagać stosowanie określonych zasad w stosunku do terenów zabu-dowy i budynków niepublicznych.

Postuluje się, aby organizacje społeczne kreowały i postulowały oraz wręcz wymuszały na władzach i decydentach, stosowanie zasad i kryteriów, które należy uwzględniać przy realizacji inwe-stycji finansowanych ze środków publicznych. Inwestycje realizowane w przestrzeniach publicznych opartych powinny uwzględniać ideę partycypacji mieszkańców w planowaniu i projektowaniu prze-strzeni wspólnych.

192

Ryc. 113. Krajobraz zurbanizowanej wsi gminnej Gruczno (pow. świecki) – fragment konkursowej pracy plastycznej. Autor: Tomasz Szymon Dzbanuszek, lat 15, Otwarta Strefa Twórcza,

Gruczno

Źródło: Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu.

Wpływ na kształt przestrzeni mają nie tylko instytucje wydające decyzje administracyjne, bez-pośrednio przekładające się na zmiany stanu zagospodarowania terenu, ale także te podmioty, które uczestniczą w zachowaniu dóbr przyrodniczych i kulturowych, edukacji dzieci i młodzieży i podejmu-jących aktywne działania wspierające ochronę środowiska w ramach zrównoważonego rozwoju. We-dług K. Żółtowskiej-Gimińskiej, Zastępcy Prezesa Zarządu Wojewódzkiego Fundusz Ochrony Środo-wiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, bardzo istotnym działaniem mającym na celu rozwiązanie

wie-lu problemów z kształtowaniem ładu przestrzennego jest edukacja. Winna ona być prowadzona w ca-łym społeczeństwie, zarówno wśród osób młodych – edukację należałoby rozpoczynać w wieku przed-szkolnym – jak i osób dorosłych, zarówno tych, które zawodowo są związane z problematyką, jak i

osób z innych grup zawodowych70

.

W przypadku dzieci i młodzieży w wieku szkolnym możliwe jest łączenie wiedzy na temat ładu przestrzennego z zajęciami na lekcjach plastyki/sztuki, muzyki, geografii, historii, przyrody/biologii, bowiem wszystkie te przedmioty wiążą się z krajobrazem, naturalnym otoczeniem człowieka,

obszara-mi jego ciągłego przebywania i funkcjonowania71

. Nie da się prowadzić edukacji w zakresie ładu prze-strzennego w oderwaniu od edukacji czysto estetycznej, edukacji ekologicznej i kulturowej. Dziedziny te przenikają się i konieczne jest łączenie w procesie edukacji zagadnień, których badaniem się

zajmu-ją72

.

70 Rozwinięcie tego postulatu mogłoby znaleźć swoje miejsce w Kujawsko-pomorskim programie edukacji. 71 Por. raport ministerialny, ukazujący brak przygotowanych nauczycieli (Pawłowski i in. 2009).

72

Brak jest programów do nauczania. Jednym z nielicznych jest adaptowany do warunków polskich irlandzki pro-gram „Nauka o przestrzeni”.

193

Ogromne znaczenie ma podnoszenie świadomości społecznej w kwestii znaczenia ładu prze-strzennego dla zdrowia ludzkiego. Harmonia otaczającego nas krajobrazu jest bardzo istotnym czyn-nikiem wpływającym na dobre samopoczucie, decyduje o wzajemnych relacjach i jest czynczyn-nikiem

kształtującym poczucie ładu73. Doskonałymi miejscami, w których można by prowadzić działania

edu-kacyjne, są tereny parków narodowych i parków krajobrazowych oraz dobrze zachowane i odpowied-nio zrewaloryzowane historyczne założenia pałacowo-parkowe, a także historyczne zespoły

staromiej-skie⁷⁴.

Olbrzymią rolę w edukacji społeczeństwa dotyczącego kształtowania i ochrony przestrzeni od-grywają organizacje pozarządowe, samorząd zawodowy i stowarzyszenia, np. SARP, a także instytu-cje kultury, np. Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu (ryc. 112) czy toruńskie Centrum Sztuki Współczesnej, organizujące spotkania z autorami piszącymi na temat architektury i przestrzeni.

Ryc. 114. Wystawa prac dzieci i młodzieży, powstałych w ramach edukacji architektonicznej, prowa-dzonej w Galerii i Ośrodku Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu

Źródło: Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu.

Przykładem dobrej praktyki w zakresie edukacji estetycznej młodzieży są działania Kujawsko-Pomorskiej Okręgowej Izby Architektów Rzeczypospolitej Polskiej, która podjęła się implementacji irlandzkiego programu edukacyjnego ”Shaping Space”, w ramach programu „Kształtowanie Prze-strzeni”, przeznaczonego dla uczniów szkół ponadpodstawowych. Ten unikalny program edukacyjny

73 Na temat przestrzeni i potrzeb psychicznych, życia w harmonii, poczucia więzi, tożsamości, ciągłości i wspólno-ty – patrz książka Ch. Norberg-Schulza „Bycie, przestrzeń i architektura” (2000).

74

Brakuje także materiałów edukacyjnych na platformach elektronicznych. Należałoby je połączyć i skoordyno-wać z programami edukacyjnymi w zakresie ładu.

194

ma uwrażliwiać dzieci i młodzież na uwarunkowania społeczno-przestrzenne i estetyczne na przykła-dzie architektury i urbanistyki. Celem działań jest podniesienie poziomu świadomości i wiedzy mło-dych ludzi na temat znaczenia architektury w życiu człowieka i krzewienie podstaw pro przestrzen-nych od najmłodszych lat. Od roku szkolnego 2012/2013 w kolejprzestrzen-nych latach odbyły się trzy edycje programu realizowanego w całej Polsce, kończące się konkursem dla szkół gimnazjalnych i ponad-gimnazjalnych.

Według Przewodniczącej Kujawsko-Pomorskiej Okręgowej Izby Architektów RP architekt Anny Pawlickiej-Zabojszcz udział szkół w programie „Kształtowanie Przestrzeni” nie wymaga nakła-dów z ich strony. Tematykę programu można powiązać z podstawą programową różnych przedmiotów i może ona być realizowana przez nauczycieli na różnych zajęciach, po odbyciu krótkiego szkolenia, które zapewnia IARP. Program „Kształtowanie Przestrzeni” posiada rozpisane scenariusze lekcji, ar-kusze informacyjne i arar-kusze pracy dla uczniów. Struktura programu jest bardzo czytelna i elastyczna – można go dopasować do zainteresowań, możliwości i kreatywności uczniów, dzięki czemu jego re-alizacja będzie możliwa w każdej szkole ponadpodstawowej – bez względu na poziom nauczania oraz liczebność klas. Szkoły realizujące program i biorący w nim udział uczniowie odnoszą wiele ko-rzyści, takich jak (źródło: KPOIARP):

 publikacja listy szkół uczestniczących w programie w materiałach Krajowej Izby Architektów RP;

 reklama medialna szkoły;

 baner/plakat do umieszczenia w szkole przygotowany przez Izbę Architektów: „Szkoła bierze udział w Programie Kształtowanie Przestrzeni”;

 bezpłatna realizacja programu;

 dwudniowe, bezpłatne szkolenie w Krajowej Izbie Architektów dla zaangażowanych nauczy-cieli-realizatorów programu;

 ogólnopolski konkurs z nagrodami kończący każdą edycję programu;

 współpraca z koordynatorami IARP, która poza bezpośrednią pomocą w realizacji programu będzie także pozyskiwaniem od nauczycieli informacji o sukcesach i porażkach co pozwoli na ciągłę jego udoskonalanie.

Program „Kształtowanie przestrzeni” został objęty patronatem honorowym Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, co wskazuje na dobry i przemyśla-ny kierunek, zaproponowaprzemyśla-ny przez Izbę Architektów RP.

Udział mieszkańców w planowaniu i zarządzaniu przestrzenią wymaga edukacji dzieci i włą-czania ich w działania związane z przestrzenią. Aktywną rolę mogą odegrać tu szkoły, organizacje pozarządowe, samorządy, uczelnie wyższe, a najlepsze efekty przynosi ich współpraca. Dobrym przy-kładem w tym zakresie jest książka „Wspólne nie znaczy niczyje” (2014), adresowana do dzieci,

po-195

wstała w ramach projektu edukacyjno-kulturalnego pn. „Wspólna nie znaczy niczyja”, zrealizowanego przez Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji we współpracy z Miastem Poznań i Politechniką Poznań-ską. Publikacja wydana na wysokim poziomie edytorskim, przybliża dzieciom problemy przestrzenne i wskazuje sposoby ich rozwiązywania: przestrzeń publiczna jest dobrem wspólnym, dobrze skompo-nowana zieleń miejska powinna zastąpić beton, estetyka koloru panaceum na szarości i krzykliwe kon-trasty, zwarte miasto jest lepsze od rozlanego, rewitalizacja centrów to remedium na ich upadek, gro-dzenie własności dzieli przestrzeń i społeczeństwo, partycypacja społeczna jest koniecznością, plano-wanie chroni dobro wspólne, prawo własności nie jest równe wolności zabudowy, komunikacja pu-bliczna usprawnia przemieszczanie się, mała architektura musi być funkcjonalna.

2.2.4. Rekomendacje w zakresie kształtowania ładu przestrzennego dla uczestników