Symptomy i skutki nieładu przestrzennego

Część przejawów nieładu przestrzennego jest widoczna poprzez obserwację, a część dostępna jedynie poprzez analizę przestrzenną. Wśród obserwowalnych symptomów braku ładu znajdują się: 1) przejawy nieładu architektonicznego i urbanistycznego:

– deficyt estetyki zabudowy (lub dosadniej: brzydota); substandardowa zabudowa wsi (tzw. nowe czworaki);

– degradacja przestrzeni publicznych, m.in. w wyniku ich zawłaszczania, grodzenia osiedli; – chaotyczna zabudowa, będąca następstwem żywiołowych procesów osadniczych i budowlanych,

szczególnie w strefach podmiejskich; brak logicznej kontynuacji zwartej zabudowy – brak spój-ności urbanistycznej i ruralistycznej;

2) przejawy nieładu strukturalno-krajobrazowego:

– dewastacja krajobrazu, na którą ma wpływ zmniejszanie się przestrzeni otwartych (niezabudowa-nych);

– mała czytelność struktur przestrzennych: brak wyraźnych granic form osadniczych i wypełnienie kontinuum osadniczego, powstawanie hybryd osadniczych;

– degradacja środowiska przyrodniczego, a często i kulturowego; 3) przejawy nieładu funkcjonalnego:

– mała funkcjonalność struktur przestrzennych; – braki infrastrukturalne;

– zlewanie się stref rezydencjonalnych, komercyjnych, przemysłowych i komunikacyjnych, two-rzące wrażenie anarchii funkcjonalnej;

52

– generalna nieefektywność ekonomiczna przestrzeni;

– problemy komunikacyjne: słaba dostępność czasowa, korki, brak miejsc parkingowych.

Fundamentalne znaczenie dla ładu przestrzennego ma jakość przestrzeni publicznej, ponieważ tam właśnie najłatwiej jest wprowadzać porządek i planowość.

Nieład (chaos) przestrzenny jest wynikiem procesów prawnych, politycznych, społecznych i ekonomicznych. Po jego powstaniu sam zaczyna wywoływać ujemne skutki dla otoczenia, wzmacnia-jąc działanie przyczyn nieporządku. Skutki nieładu mają wymiar społeczny, ekonomiczny i środowi-skowy, wywołując dalekosiężne i wymierne koszty i straty dla społeczeństwa i gospodarki. Niekontro-lowana urbanizacja i wadliwy system planowania przestrzennego wywołują wiele patologii, przede wszystkim ekonomicznych, np. powiększanie terenów osadniczych przy zmniejszającej się liczbie ludności generuje wysokie koszty funkcjonowania i zobowiązania państwa i samorządów (Kowalew-ski i inni 2014).

Pierwszym obserwowalnym i odczuwalnym skutkiem nieładu przestrzennego jest niespójność morfologiczna przestrzeni. Prowadzi ona do fragmentacji funkcjonalnej i w efekcie do jej dysfunkcjo-nalności. To z kolei powoduje rozpad i chaos przestrzeni we wszystkich jej wymiarach (ryc. 20).

niespójność fragmentacja dysfunkcjonalność dezintegracja chaos (anarchia)

Ryc. 20. Sekwencyjny proces destrukcji przestrzeni w rezultacie braku ładu przestrzennego Źródło: Opracowanie własne.

Według A. Kowalewskiego i innych (2014) tereny przeznaczone w MPZP w całej Polsce pod zabudowę mieszkaniową na koniec 2012 r. umożliwiały ich zasiedlenie przez 62 mln ludzi, a tereny przewidziane pod zabudowę w SUiKZP – od 167 do 229 mln osób, co wielokrotnie przekracza zarów-no realia demograficzne, potrzeby mieszkaniowe, jak i możliwości ich realizacji w przewidywalnym czasie. Wywołuje to chaos przestrzenny i marnotrawienie przestrzeni i kapitału.

Szkody społeczne powodowane przez chaos przestrzenny obejmują m.in. (Kowalewski i inni 2014: 18): zanik życia rodzinnego i kontaktów społecznych, prowadzące do zaniku więzi społecznych, segregacja i polaryzacja społeczna w przestrzeni, spadek poczucia bezpieczeństwa, ograniczona do-stępność przestrzenna do usług, miejsc pracy i zamieszkania, powodująca wydłużenie czasu potrzeb-nego dla funkcjonowania człowieka w otoczeniu społeczno-gospodarczym.

Szkody przyrodnicze wywołane nieładem przestrzennym obejmują nie tylko koszty ochrony przyrody, ale także koszty kompensacji przyrodniczej. Rozpraszanie zabudowy, zwłaszcza poza sys-temy wodno-ściekowe, powoduje nadmierne zanieczyszczenia gleb, wód i powietrza. Zabudowa na terenach cennych przyrodniczo fragmentuje naturalne układy przyrodnicze i niszczy krajobraz. W efekcie pogarszają się warunki życia, w tym zdrowotne, które mają swój wymiar finansowy (Kowa-lewski i inni 2014: 18).

53

Najgroźniejsze z wyżej przytoczonych są skutki finansowe obowiązujących i opracowywanych planów miejscowych, ponieważ grożą destabilizacją finansów publicznych nie tylko poszczególnych gmin, ale i całego kraju. Normą gminną jest ujemny wynik finansowy skutków planów miejscowych. i brak dochodów z tytułu opłaty planistycznej (Śleszyński 2015).

Ryc. 21. Przykłady wizualne ładu i nieładu przestrzennego na obszarach wiejskich Źródło: L. Kozłowski.

Straty gospodarcze powodowane przez nieład przestrzenny i wadliwy system planowania prze-strzennego obejmują (Kowalewski i inni 2014): – koszty związane z wyznaczeniem zbyt dużych tere-nów pod budownictwo mieszkaniowe: budowy i utrzymania infrastruktury technicznej, nadmierne koszty transportu, w tym dojazdów do pracy; – utrata renty planistycznej (wartości tworzonej w wyni-ku zmian zagospodarowania i uzbrojenia terenu); – koszty zniszczeń zabudowy i infrastruktury na terenach do tego nienadających się lub przewidzianych pod inne funkcje; – koszt ryzyka inwestycyj-nego lub ograniczenia napływu inwestorów; – ryzyko „bańki spekulacyjnej” na rynku nieruchomości i zawyżone koszty wykupu gruntów pod inwestycje publiczne. Gminy, które przeszacowały potrzeby gruntowe dla budownictwa mieszkaniowego będą musiały ponieść koszty wykupu gruntów pod drogi oraz budowy infrastruktury na wskazanych w planach terenach, pomimo, iż nie zostaną one zabudo-wane. Szacunki mówią o kosztach od 40 do 129 mld zł (Kowalewski i inni 2014).

Według autorów opracowania Stosowanie zasad ładu przestrzennego w polityce województwa (Stosowanie 2015) brak ładu przestrzennego w województwie kujawsko-pomorskim obniża jakość życia mieszkańców, osłabia konkurencyjność województwa, wpływa negatywnie na podejmowanie decyzji przez potencjalnych inwestorów rozważających rozpoczęcie działalności w regionie. Brak mpzp, a tym samym realizacja zabudowy w terenach dotąd niezainwestowanych na podstawie decyzji o warunkach zabudowy skutkuje brakiem pewności czy ustalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (SUiKZP) będą uwzględnione w planowaniu funkcji określonych terenów (ww. decyzja nie musi być zgodna z SUiKZP) oraz brakiem wiedzy na temat przyszłej dzia-łalności inwestycyjnej w bezpośrednim i dalszym sąsiedztwie.

Takie chaotyczne kształtowanie przestrzeni niesie za sobą liczne konsekwencje społeczno-gospodarcze, w tym ekonomiczne, związane z koniecznością „naprawiania” złych decyzji lokalizacyj-nych, np. (Stosowanie 2015):

54

• kurczenie się terenów służących produkcji rolnej skutkuje koniecznością wykorzystywania do produkcji rolnej gleb o niższej produktywności, ale położonych w miejscach nieatrakcyjnych dla zabudowy mieszkaniowej, wiąże się to z kolei z ponoszeniem większych nakładów na produkcję rolną,

• wysokie koszty budowania infrastruktury technicznej, społecznej dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców zabudowy rozproszonej,

• wzrost zagrożenia poważnymi wypadkami drogowymi w skutek wydłużenia się czasu dojazdu do pracy, szkoły i wzrostu popularności transportu indywidualnego,

• wysokie koszty usuwania skutków powodzi na terenach zabudowanych zlokalizowanych na po-tencjalnych obszarach zalewowych,

• wysokie koszty spóźnionej restrukturyzacji terenów powojskowych, pokomunikacyjnych (PKP), popegeerowskich czy rehabilitacji „niedopasowanej” zabudowy.

Na obszarach wiejskich, zwłaszcza w historycznych zaborach rosyjskim i austriackim powsta-jące współcześnie układy ruralistyczne i urbanistyczne są pochodną struktury agrarnej, a zwłaszcza historycznie ukształtowanych rozłogów gospodarstw, determinując krajobraz terenów rozwoju osad-nictwa. Scalenia na terenach urbanizujących się mają wymiar symboliczny – ich brak utrwala patolo-gie przestrzenne (A. Kowalewski).