Obszary problemowe w przestrzeni województwa

Identyfikacja przestrzenna terenów o zdewastowanej przestrzeni może i powinna być rozpa-trywana w aspekcie planistycznym i statystyczno-planistycznym. Analizy przestrzenno-planistyczne dotyczą analizy regionalnej sieci osadniczej, systemu transportowego województwa, sieci obszarów form ochrony przyrody czy rozmieszczenia w przestrzeni obiektów (budowli) negatywnie oddziałujących na lad przestrzenny.

Sieć osadniczą województwa kujawsko-pomorskiego kształtują głównie centralnie usytuowane dwa ośrodki wojewódzkie: Bydgoszcz i Toruń. Ich uzupełnienie stanowią Włocławek (na południo-wym-wschodzie województwa) i Grudziądz (na północy) – ośrodki regionalne.

Uzupełnienie stanowi ośrodek subregionalny – Inowrocław, który konkuruje w ośrodkami po-wiatowymi: Mogilnem i Żninem. Sieć ośrodków powiatowych jest rozmieszczona równomiernie na obszarze regionu. Jednak mankamentem jest brak na obszarze województwa ośrodków o wielkości około 50-60 tys. mieszkańców stanowiących ośrodki obsługi pozostałych części regionu. Do takiej roli aspiruje Brodnica – w północno-wschodniej części województwa i mniejszym stopniu Tuchola – w części północno-zachodniej.

System transportowy województwa podlega nieustannemu kształtowaniu. W układzie sieci drogowej na chwilę obecną wystarczający standard podróży zapewnia jednie autostradą A1, którą można przemierzyć województwo na kierunku północ-południe w niecałe 1,5 godziny. Na pokonanie podobnej odległości na kierunku wschód-zachód drogą krajową nr 10 potrzeba aż 3 godzin. Bardzo słabo wydolna jest droga krajowa nr 15, którą na kierunku południowy-zachód północny-wschód (a więc od strony Niemiec w kierunku Mazur) przemierza się także w ciągu około 3 godzin. Docelowo podstawowy trzon układu drogowego stanowić będą: autostrada A1, droga ekspresowa S10 oraz w dalszej przyszłości droga ekspresowa S10. Drogi te na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego będą tworzyły spójny układ transportowy o kształcie zbliżonym do litery „A”.

39

Ryc. 4. Sieć osadnicza województwa kujawsko-pomorskiego Źródło: www.kujawsko-pomorskie.pl.

Ryc. 5. Sieć transportowa województwa kujawsko-pomorskiego Źródło: www.kujawsko-pomorskie.pl.

40

Nieco lepiej jest wykształcona sieć powiązań kolejowych. Linie kolejowe o znaczeniu pań-stwowym zapewniają obsługę połączeń na większości kierunków. Z uwagi jednak na niezadowalający stan linii średnia prędkość składów pociągów jest znacznie niższa od pożądanej.

Sieć obszarów objętych formami ochrony przyrody, na którą składa się 9 parków krajobrazo-wych i 31 obszarów chronionego krajobrazu nie ma charakteru ciągłego. Obszary są rozmieszczone nierównomiernie. Są skupione głównie w północno-zachodniej i północno-wschodniej części regionu. Także sieć obszarów Natura 2000 nie ma charakteru ciągłego, a znaczna część obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty ma charakter „wyspowy”.

Ryc. 6. Sieć obszarów chronionych województwa kujawsko-pomorskiego Źródło: Internetowy atlas województwa kujawsko-pomorskiego.

Instalacje odnawialnych źródeł energii są rozmieszczone nierównomiernie na terenie woje-wództwa. Zwłaszcza dotyczy to ponad 600 elektrowni wiatrowych. W zależności od lokalnych uwa-runkowań urządzenia te zlokalizowane są w postaci farm wiatrowych, głównie w południowej i pół-nocno-wschodniej części województwa. Ich rozmieszczenie powinno wynikać z konieczności ochrony krajobrazu, miejsc zamieszkania i warunków meteorologicznych. Równomierne rozmieszczenie od-nawialnych źródeł energii ma większe znaczenie przy innych źródłach energii prosumenckiej.

41

Ryc. 7. Rozmieszczenie elektrowni wiatrowych na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego Źródło: Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku.

Ryc. 8. Odsetek powierzchni posiadających plany miejscowe Źródło: BDL GUS.

42

Analizy przestrzenno-statystyczne dotyczą wybranych wskaźników obrazujących cechy ładu przestrzennego w układzie gminnym. Jednym z najważniejszych wskaźników dotyczących ładu strzennego jest odsetek powierzchni gmin „pokrytych” miejscowymi planami zagospodarowania prze-strzennego. Plany miejscowe z założenia powinny być najbardziej skuteczne w kształtowaniu ładu przestrzennego. Analiza tego wskaźnika wykazuje, że tylko kilka gmin w całości (Brzozie, miasto Wąbrzeźno) lub w przeważającej części (miasta: Chełmno, Inowrocław, Golub-Dobrzyń, Chełmża) jest pokrytych planami miejscowymi. Najczęściej tylko do 10% powierzchni gmin posiada ważne pla-ny miejscowe. Niestety kilka gmin nie posiada żadpla-nych planów miejscowych.

W gminach, które nie posiadają wcale planów miejscowych lub pokrywają one nieliczny odse-tek ich terytorium, gospodarkę przestrzenną prowadzi się w oparciu o decyzje administracyjne, głów-nie decyzje o warunkach zabudowy. Są one wydawane na potrzeby doraźne inwestorów. Istotne jest, że decyzja o warunkach zabudowy nie musi być zgodna ze studium uwarunkowań i kierunków zago-spodarowania przestrzennego gminy. Fakt ten z pewnością nie sprzyja zachowaniu ładu przestrzenne-go, a tereny tych gmin w których zamiast planów miejscowych opracowuje się liczne decyzje, są ob-szarami o zdewastowanej przestrzeni na skutek mieszania się różnych funkcji, o niedorozwoju sieci drogowej, o barku sług oraz sieci i urządzeń infrastruktury technicznej.

Poniższa rycina obrazuje liczbę decyzji o warunkach zabudowy na zabudowę mieszkaniową jednorodzinną, wydawanych rocznie.

Ryc. 9. Liczba wydanych decyzji o warunkach zabudowy w 2015 r. Źródło: BDL GUS.

43

Jednym ze wskaźników warunkujących zagrożenie brakiem ładu przestrzennego jest zmiana gęstości zaludnienia gmin. Na obszarach o gwałtownie zwiększającej się liczbie ludności pojawiają się potrzeby zapewnienia nowych terenów pod zabudowę mieszkaniową. Dla nowych mieszkańców nie-zbędne jest zwiększenie oferty usługowej oraz budowy sieci transportowych i infrastrukturalnych. Analiza danych statystycznych wskazuje, że w większości gmin województwa gęstość zaludnienia zmniejsza się> Szczególnie zjawisko to jest dostrzegalne w największych miastach: Bydgoszczy, To-runiu, Włocławku, Grudziądzu i Inowrocławiu oraz w Chełmży, Chełmnie i Ciechocinku. Natomiast gęstość zaludnienia zwiększa się głównie na obszarach podmiejskich największych miast regionu, któ-re przez lata nie były przedmiotem analiz przestrzennych i koordynacji władz samorządowych tych ośrodków miejskich.

Ryc. 10. Zmiany gęstości zaludnienia w gminach w latach 2006-2015 Źródło: BDL GUS.

Analiza obszaru województwa pod kątem potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń ładu prze-strzennego powinna prowadzić do wyróżnienia trzech stref (obszarów):

1) ładu przestrzennego – spełniających kryteria ładu: estetyczne, normatywne i efektywności; 2) względnego ładu – spełniających większość kryteriów, ale zagrożonych nieładem i warun-kowo zaliczonych do obszarów ładu;

3) zagrożonych nieładem – nie spełniających większości kryteriów ładu. 4) nieładu przestrzennego – nie spełniających żadnych kryteriów ładu.

44

Zestaw kryteriów będzie zależał od skali analizy i powinien być określony z uwzględnieniem wszystkich uwarunkowań przyrodniczo-geograficznych, formalno-prawnych, architektoniczno-krajobrazowych, urbanistyczno-budowlanych i społeczno-gospodarczych.

Ryc. 11. Przykład nieładu przestrzennego – wieś Lulkowo w gminie Łysomice, pow. toruński Źródło: Zdjęcie panoramiczne – L.Kozłowski, zdjęcie satelitarne – Geoportal województwa kujawsko-pomorskiego,

Info-strada Kujaw i Pomorza, http://mapy.mojregion.info/geoportal/.

Możliwości wykorzystania bazy danych obiektów topograficznych w skali 1:10.000 do analizy stanu zagospodarowania terenu przynoszą nowe informacje na temat procesów przestrzennych,

zagra-45

żających ładowi. Jednym z takich faktów jest wykraczający ponad realne potrzeby udział terenów za-budowy mieszkaniowej w powierzchni całkowitej jednostek (por. Kowalewski i inni 2014; Śleszyński i inni 2012). W województwie kujawsko-pomorskim takie obszary można zlokalizować przede wszystkim w otoczeniu większych miast, w ich strefach podmiejskich (ryc. 12).

Ryc. 12. Udział terenów zabudowy mieszkaniowej w powierzchni całkowitej obrębu (w %, 7 klas)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDOT10k.

Kolejny problem, który można przedstawić w analizie obrębami ewidencyjnymi to gęstość za-budowy mieszkaniowej: liczba wszystkich budynków mieszkalnych w obrębie w relacji do po-wierzchni zabudowy w obrębie. Im wyższa jest wartość wskaźnika, tym lepiej wykorzystana prze-strzeń (teren o funkcji rezydencjonalnej) i mniejsze rozproszenie zabudowy. Zbyt duże obszary funkcji zabudowy mieszkaniowej w połączeniu z nielimitowanym ruchem budowlanym prowadzi do chaosu przestrzennego i poważnych skutków finansowych (por. Śleszyński 2015). Z drugiej strony zbyt duże zagęszczenie budynków wielorodzinnych może prowadzić do kłopotów z przewietrzaniem miast, a stłoczenie domów jednorodzinnych może nie być korzystne z punktu widzenia jakości życia i krajo-brazu. Wysoka gęstość zabudowy występuje w obszarach centrów miast i punktowo na terenie wielu gmin (ryc. 13).

46

Ryc. 13. Gęstość zabudowy mieszkaniowej – liczba wszystkich budynków mieszkalnych w obrębie w stosunku do powierzchni zabudowy w obrębie

Źródło: BDOT10k.

Ryc. 14. Rozproszenie zabudowy mieszkaniowej – przykład analizy gminnej Źródło: BDOT10k.

47

Zjawisko rozpraszania zabudowy ma wymiar urbanistyczny, krajobrazowy i ekonomiczny. Z punktu widzenia analiz przestrzennych opartych na BDOT10k rozproszenie zabudowy mieszkaniowej należy rozpatrywać w wymiarze sąsiedztwa. Ważną kwestią jest, ile obiektów budowlanych i w jakiej odległości sąsiaduje z budynkiem, który jest klasyfikowany pod kątem rozproszenia zabudowy. Anali-za jest możliwa przede wszystkim dla gmin, ale może być także wykonana dla całego województwa (ryc. 14).

Oprócz budowli kubaturowych analiza ładu powinna obejmować gęstość naziemnych urządzeń infrastruktury technicznej: punktowych, liniowych i powierzchniowych. Gęstość byłaby mierzona liczbą obiektów (bez względu na ich wymiary) w stosunku do powierzchni całkowitej obrębu (ryc. 15).

Ryc. 15. Gęstość naziemnych urządzeń infrastruktury technicznej (liczba obiektów na 1 ha obrębu ewidencyjnego)

Źródło: BDOT10k.

Wskaźnik dostępności czasowej ośrodków powiatowych z siedzib gmin danego powiatu po sieci dróg utwardzonych i jego wizualizacja pozwalają zidentyfikować obszary o lepszej i słabszej dostępności czasowej do usług publicznych szczebla powiatowego (medycznych, szkolnych, admini-stracyjnych, kulturalnych, itp.). Miarą zjawiska jest czas, a jednostką minuty. Środkiem transportu jest w przykładzie prywatny samochód osobowy (ryc. 16). Wskaźnik opisuje dostępność brutto (całkowity czas podróży door-to-door, por. Śleszyński 2014). Zastosowana miara jest prostym sposobem prezen-tacji dostępności jako ważnego wskaźnika ładu przestrzennego (por. Komornicki i inni 2014).

48

Ryc. 16. Dostępność czasowa drogami publicznymi z siedzib gmin do ośrodków powiatowych indy-widualnymi środkami transportu (w minutach)

Źródło: Opracowanie własne.

Tereny zielone i cenne przyrodniczo obszary chronione są ważną częścią ładu przestrzennego. Tereny zieleni są z definicji miejscami uporządkowanymi przestrzennie. Na obszarach objętych ochroną prawną, jak parki narodowe czy parki krajobrazowe, ład przestrzenny jest zasadą i jej łamanie narusza ochronę tych dóbr. Lasy nie objęte ochroną również należy uważać za spełniające wymogi ładu przestrzennego. Lasy, parki, zieleń miejska i zadrzewienia, tworzące tereny zielone, są obszarami ładu przestrzennego (ryc. 17).

Dla identyfikacji nieładu przestrzennego i delimitacji obszarów ładu konieczne jest przeanali-zowanie miejsc i stref konfliktów funkcjonalnych. Powstają one zwykle na styku konkurencyjnych wobec siebie, jeżeli chodzi o rywalizację o przestrzeń, sposobów użytkowania i zagospodarowywania terenu. W analizie wykorzystującej bazę BDOT10k znaczenie kluczowe ma wskazanie linii styku użytków gruntowych o charakterze przyrodniczym i antropogenicznym. Wskaźnik potencjalnej kon-fliktogenności funkcji informuje o gęstości konfliktogennych granic użytkowania terenu w granicach obrębów. Zawiera on relację długości linii styku użytków pochodzenia antropogenicznego (zabudowa, obszary komunikacyjne i przemysłowe) i naturalnego (las, woda, pola uprawne) w stosunku do całko-witej powierzchni obrębu (por. Śleszyński 2012, ryc. 18).

49

Ryc. 17. Udział terenów zieleni (lasów, parków i zadrzewień) w powierzchni całkowitej obrębu Źródło: BDOT10k.

Ryc. 18. Potencjalna konfliktogenność funkcji – gęstość granic użytkowania terenu w granicach obrę-bów (długość granic użytków pochodzenia antropogenicznego i naturalnego do całkowitej

powierzchni obrębu)

50