Obszary ładu przestrzennego i jego uwarunkowania

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, wskazuje, że w planowaniu i zago-spodarowaniu przestrzennym uwzględnia się wymagania ładu przestrzennego. W świetle aktualnego prawodawstwa narzędziami do kreowania ładu przestrzennego są zatem: obligatoryjne studium uwa-runkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i fakultatywny miejscowy plan zago-spodarowania przestrzennego, którego ranga jest tym większa, że stanowi on prawo miejscowe, w przeciwieństwie do studium.

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest wyrazem po-lityki przestrzennej gminy i jest zarazem, obok miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego jednym z dokumentów w których zawarte są wytyczne do kształtowania ładu przestrzennego. Istotna wydaje się zatem aktualność tego dokumentu, ponieważ tylko bieżący monitoring stanu zagospodaro-wania, potrzeb oraz problemów przestrzennych gwarantuje właściwe kształtowanie przestrzeni, posia-dającej znamiona ładu przestrzennego. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, najmniej aktualne stu-dium znajduje się w gminie Lubraniec (data dokumentu: 02.06.1997), w najnowszy dokument wypo-sażona jest gmina wiejska Rogowo (data dokumentu: 04.2014). Jak wynika z informacji zawartych w Okresowej ocenie planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, Tom II, Raport o stanie zagospodarowania (2014) wszystkie 144 gminy województwa

kujawsko-68

pomorskiego posiadają Studium, przy czym w 84 gminach jest to dokument sporządzony w trybie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r., a aż w 60 gminach w oparciu o tryb ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 roku²⁶. Aktualnie 55 gmin podjęło uchwałę o zmianie dokumentu, w tym 36 gmin rozpoczęło procedurę zmiany studium uchwalonego jeszcze w trybie ustawy z 1994 r. Tym samym w województwie są aż 24 gminy (17%), które posiadają „stare” studium (tryb ustawy z 1994 r.) i nie podjęły działań, aby przystąpić do jego zmiany.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jest dokumentem o charakterze prawa miej-scowego, który przedstawia politykę władz gminy w sposobie określenia sposobów zagospodarowa-nia i warunków zabudowy poszczególnych terenów gminnych. Wyróżzagospodarowa-niamy kilka rodzajów planów miejscowych, w zależności od pełnionej roli. Najczęściej spotykane są mpzp inwestycyjne, których główną rola jest dynamizowanie rozwoju gospodarczego. Kolejny rodzaj to ochronne mpzp, których, niestety, praktycznie się nie uchwala, ze względu na wysokie koszty proceduralne i wolny zwrot zain-westowanych nakładów. Ostatnią grupę tworzą plany o charakterze porządkującym, które, biorąc pod uwagę stan polskiej przestrzeni będą one niebawem stanowić główne wyzwanie dla urbanistów. Aktu-alnie większość mpzp ma charakter mieszany (Rogatka, Sylla, 2015).

Średni udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem dla województwa kujawsko-pomorskiego to zaledwie 5,9%. Średnia dla Polski wynosi 29,7%.

Największy odsetek powierzchni objętej mpzp w województwie, wśród gmin wiejskich i miej-sko-wiejskich, charakterystyczny jest dla gmin: Brzozie, Wąbrzeźno (100%), najmniejszym natomiast dla gmin: Rogóźno, Osiek, Koneck, Fabianki, Warlubie, Wąpielsk, Jeziora Wielkie, (0,1%). Spośród miast największy odsetek powierzchni objętej mpzp występuje w: Wąbrzeźnie (100%), Inowrocławiu (95,5%), Chełmnie (88,2%), Golubiu Dobrzyniu (83,7%), Chełmży (82,9%), Grudziądzu (65,1%), Toruniu (49,8%). Najmniejszy natomiast w miastach: Nieszawa (0,4%), Lipno (1,3%), Kowal (3,4%), Rypin (6%), Aleksandrów Kujawski (7,7%) (por. ryc. 27). Generalna tendencja wskazuje na większe pokrycie mpzp gmin miejskich oraz gmin wiejskich leżących w bezpośrednim sąsiedztwie miast.

W kontekście analizy mpzp jako narzędzia do kreowania ładu przestrzennego należy zwrócić uwagę na średnią powierzchnię terenu objętą mpzp, ponieważ tylko duże opracowania holistyczne, wielkoobszarowych, potrafią uchwycić złożoność relacji funkcjonalno-przestrzenno-gospodarczych na dużych obszarach gminnych. Jedne z największych powierzchniowo planów znajdują się w gminach wiejskich: Brzozie, Świecie nad Osą, Sośno. W gminach tych funkcjonuje kilka planów (od 2 do 9) o powierzchni od 355 ha do 9 3740 ha. Zatem są to duże opracowania, często uwzględniające obszar całej gminy. Najwięcej planów występuje w następujących miastach: w Toruniu 184, gdzie średnia powierzchnia jednego mpzp wynosi 31 ha. Są również gminy w których jeden mpzp to obszar zaled-wie 0,5 ha (Rogóźno, Lubiewo) (por. ryc. 28).

69

Ryc. 27. Udział powierzchni gminy objętej obowiązującymi miejscowymi planami

zagospodaro-wania przestrzennego w powierzchni ogółem w 2015 r. (%) Źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS.

Ryc. 28. Średnia powierzchnia obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzenne-go w 2015r. (ha)

70

W 101 gminach regionu średnia wielkość jednego mpzp to maksymalnie 50 ha, przy średniej powierzchni gminy w województwie kujawsko-pomorskim 11 292. Zatem uchwalane mpzp obejmują relatywnie mała powierzchnię, co nie przyczynia się do kształtowania ładu przestrzennego.

Analizując zagadnienia związane z identyfikacją przestrzenną terenów odznaczających się znamionami ładu przestrzennego należy punktowo wskazać enklawy posiadające znamiona ładu prze-strzennego, zawierające się w granicach administracyjnych poszczególnych gmin. Najczęściej są to tereny o charakterze historycznym (centra miast, historyczne kwartały zabudowy) i pochodzeniu an-tropogenicznym (kolor czerwony) lub obszary cenne przyrodniczo, gdzie ingerencja człowieka została ograniczona do minimum (kolor zielony) (por. ryc. 29).

Ryc. 29. Enklawy posiadające znamiona ładu przestrzennego

Objaśnienia: enklawy o charakterze antropogenicznym – kolor czerwony, enklawy o charakterze przyrodniczym – kolor czerwony

71

Tab. 2. Enklawy posiadające znamiona ładu przestrzennego wraz z opisem

Lp. Miejsce Gmina Uwagi

1. Bydgoskie Przedmieście

Toruń Historyczny układ urbanistyczny Bydgoskiego Przedmieścia (wpis do rejestru zabytków nr A/1596).

2. Zespół staromiejski

Toruń Obiekt z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO (wpis z 6 grudnia 1997r.).

3. Campus uniwersytecki UMK

Toruń Jeden z obiektów wymienionych w książce Filipa Springera „Księga Zachwytów” (Warszawa, 2016), stanowiący przykład modernizmu powojennego.

4. Wyspa Młyńska Bydgoszcz Obszar po rewitalizacji - nowa przestrzeń publiczna i wizytówka miasta.

5. Waterfronty nad Brdą

Bydgoszcz Obszar po rewitalizacji (m.in. ulice: Stary Port, Grodzka, Rybi Rynek) z charakterystycznymi budynkami, wśród których na uwagę zasługują „nowe spichrze” („szklane spichrze”).

6. „Wzorcownia” – Plac Grodzki

Włocławek Dawna fabryka ceramiki i fajansu poddana rewitalizacji, gdzie dziedziniec (tzw. Plac Grodzki) wraz z fontanną, zielenią i ławkami pełni funkcje przestrzeni publicznej.

7. Park Solankowy Inowrocław Ważny element struktury przestrzennej miasta – uzdrowiska.

8. Zespół spichrzów Grudziądz Zespół obronnych spichrzów nadwiślańskich o średniowiecznej genezie.

9. Zespół budynków reprezentujących architekturę uzdrowiskową

Ciechocinek Wśród architektury uzdrowiskowej, wywodzącej się ze szwajcarskiego domu wiejskiego, na szczególną uwagę zasługuje Teatr Letni (detal architektoniczny w formie drewnianych ornamentów).

10. Układ

urbanistyczny

Chełmno Średniowieczny układ urbanistyczny wraz z murami miejskimi i renesansowym ratuszem.

11. Opactwo Cystersów

Koronowo Kościół pocysterski wraz z budynkami klasztornymi.

12. Zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku

Dąbrowa Chełmińska Założenie jest wpisane do rejestru zabytków woj. kuj.-pom.: - Pałac Stary wraz z parkiem (decyzja z 10.02.1960r., nr 326) - Pałac Nowy, zespół tarasów przy Pałacu Nowym i

mauzoleum rodziny Schönborn - Alvensleben (decyzja z 24.04.1991r., nr A/256/1-3)

Część zespołu mieści się na terenie obszaru Natura 2000 Solecka Dolina Wisły PLH40003.

13. Tucholski Park Krajobrazowy

Tuchola, Śliwice, Cekcyn, Lubiewo, Gostycyn (woj. kujawsko-pomorskie), Chojnice Czersk (woj. pomorskie)

Przykład koegzystencji elementów środowiska przyrodniczego i kulturowego (m.in. osiedla wiejskie).

14. Brodnicki Park Krajobrazowy

Zbiczno, Jabłonowo Pomorskie, Brodnica, Brzozie (woj. kujawsko-pomorskie), Kurzętnik, Biskupiec Pomorski (woj. warmińsko-mazurskie)

Cechą charakterystyczną są naturalne zbiorowiska torfowiskowe, szuwarowe i wodne.

15. Obszar Chronionego Krajobrazu Łąk Nadnoteckich

Nowa Wieś Wielka Ochroną krajobrazową otoczono dolinę rzeki Noteci wraz z łąkami na których występują cenne gatunki roślin.

16. Obszar Chronionego Krajobrazu Rynny Jezior Byszewskich Koronowo, Sicienko

Krajobraz polodowcowy z ciągiem jezior rynnowych połączonych rzeką Krówką wraz z terenami leśnymi.

72

Należy mocno podkreślić, że ład przestrzenny jest wynikiem działań ludzi. Wszędzie tam, gdzie wykonano wiele opracowań, analiz, koncepcji rewitalizacyjnych, wizualizacji przestrzennych, konkursów urbanistyczno-architektonicznych, gdzie udział społeczeństwa w planowaniu jest znaczący, tam można mówić o dobrej jakości przestrzeni. Sytuacja taka jest dowodem na związek starań samo-rządów, specjalistów i mieszkańców z ładem przestrzennych.

W dalszej części pracy zaprezentowano fragmenty ortofotomapy, której treść przedstawiona jest obrazem aerofotograficznym (zdjęcie lotnicze) poszczególnych enklaw posiadających znamiona ładu przestrzennego w celu ukazania ich struktury funkcjonalno-przestrzennej (źródło danych: www.geoportal.gov.pl/). Jak wynika z analizy ortofotomapy, kwestie związane z ładem przestrzennym należy łączyć z zagadnieniami powtarzalności, regularności, rytmu, spójności, które są gwarantem harmonii.

Ryciny 30-45 (poniżej): Przykłady obszarów ładu przestrzennego Źródło: www.geoportal.gov.pl/

81