Przyczyny dewastacji przestrzeni w aspekcie urbanistycznym w województwie

Należy stwierdzić, że aspekt urbanistyczny należy do najbardziej radykalnych wymiarów defi-niujących przestrzeń. Urbanistyka ściśle wiąże się z pojęciem struktury przestrzennej, którą należy rozumieć jako systemem powiązanych ze sobą elementów zagospodarowania tworzących całość funk-cjonalno-przestrzenną. Innymi słowy aspekt urbanistyczny wiąże się m.in. z kubaturą, wysokością czy szerokością budynków, obiektów, elementów zagospodarowania. Elementy, stanowiące składowe struktury przestrzennej, związane są z określonymi funkcjami pełnionymi przez przestrzeń, do których należą:

61

– funkcja usługowo-produkcyjna (m.in. obiekty związane z administracją, nauką, rzemiosłem, han-dlem),

– funkcja konsumpcyjna (m.in. centra usługowe, obiekty i budynki kulturalne),

– funkcja rekreacyjno-wypoczynkowa (m.in. ośrodki odnowy biologicznej, SPA, tereny sportu, re-kreacji)

Wszystkie te element wywierają wpływ na przestrzeń, będąc z nią w interakcji. Jeżeli ta inte-rakcja jest niewłaściwa mówimy o zjawisku nieładu przestrzennego, czyli sytuacji, gdy przestrzeń jest zdewastowana – pozbawiona znamion harmonii (Ziobrowski Z., 2012; Rogatka K., Ramos-Ribeiro Rodrigo R., 2015; Rogatka K., Lewandowska A., 2015).

Identyfikacji głównych przyczyn dewastacji przestrzeni w aspekcie urbanistycznym w woje-wództwie kujawsko-pomorskim należy dokonać w podziale na etap planowania przestrzeni oraz na etap inwestycyjny (czy też postinwestycyjny), czyli na etap faktycznego zagospodarowywania prze-strzeni.

Etap planowania przestrzeni:

1. Brak koherencji w decyzjach zapadających na szczeblu gminnym, regionalnym i krajowym oraz badań nad realnymi potrzebami związanym z kształtowaniem przestrzeni. Jak podaje Kowalewski (2012), łącznie w uchwalonych przez gminy miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego tereny zabudowy mieszkaniowej mają powierzchnię 1 214 945 ha o chłonności 77 mln ludzi oraz ra-zem w uchwalonych przez gminy studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzen-nego tereny zabudowy mieszkaniowej mają powierzchnię 4 388 260 ha o chłonności aż 316 mln ludzi. Jest to efekt braku monitorowania potrzeb społeczno-gospodarczych, w tym przede wszystkim uwzględniania trendów i prognoz demograficznych; braku monitorowania stanu zagospodarowania przestrzennego oraz ewaluacji realizacji aktów planowania przestrzennego i ich aktualności oraz braku analizy skutków planowanych zmian w zagospodarowaniu terenu (za Księgą Urbanistyczną),

2. Nadużywanie decyzji o warunkach zabudowy, przez co następuje zastępowanie miejscowych pla-nów zagospodarowania przestrzennego decyzjami administracyjnymi, których wydawanie oparte jest o analizę urbanistyczną, która bywa powierzchowna – zgodnie z ustawą wystarczy aby sąsiednia działka miała zabudowę, nie definiując wymiarów tej działki. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospoda-rowania terenu w przypadku braku miejscowego planu zagospodazagospoda-rowania przestrzennego²⁵, w prakty-ce spowodowało rozluźnienie wymogów, wprowadzając tzw. obszar analizy. Zapis ten określił jedynie minimalny obszar analizy nie podając maksymalnych wymiarów obszaru analizy, co pozwala „anali-zować” tereny wielohektarowe, na których można znaleźć usprawiedliwienie dla dowolnej funkcji, wymiarów planowanego obiektu oraz jego architektonicznego wyrazu (Kowalewski 2012). W 2015r. w województwie kujawsko-pomorskim na podstawie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu prze-strzennym wydano 10 365 decyzji o warunkach zabudowy (z czego 6 482 czyli aż 62% na terenach wiejskich) oraz 1239 decyzji o ustaleniu lokalizacji celu publicznego (z czego 684 czyli 55% na tere-nach wiejskich) (porównaj ryc. 22 i 23). Jak wynika z analizy danych, tereny wiejskie charakteryzują

25 Dz. U. Nr 164, poz. 1588.

62

się większą liczbą wydanych decyzji o warunkach zabudowy oraz decyzji o ustaleniu lokalizacji celu publicznego, co może mieć decydujący wpływ na pogarszanie się stanu przestrzeni właśnie na tere-nach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego. Większa liczba decyzji o warunkach zabudowy została wydana w województwach: łódzkim, mazowieckim i wielkopolskim.

Ryc. 22. Decyzje o warunkach zabudowy wydane na w województwie kujawsko-pomorskiego na tle pozostałych województw w 2015 r.

Źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS.

Ryc. 23. Decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego wydane na w województwie ku-jawsko-pomorskiego na tle pozostałych województw w 2015 r.

Źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS.

3. Preferowanie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (mpzp) dla nie-wielkich fragmentów terenów, bez szczegółowego uwzględnienia relacji terenu objętego przystąpie-niem do sporządzania mpzp z innymi terenami w gminie – unikanie opracowań holistycznych,

wielko-63

obszarowych, ze względu na większą złożoność relacji funkcjonalno-przestrzenno-gospodarczych na dużych obszarach.

4. Lakoniczne zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, pozwalające na swo-bodną interpretację ustaleń planów oraz brak precyzyjnych zapisów dotyczących kolorystyki elewacji, dachów, detalu architektonicznego itp.

5. Brak w dokumentach planistycznych ujęcia przestrzeni w kontekście całości kompozycyjnej, uwzględniającej: kompleksowe kształtowanie kwartałów; relacje pomiędzy zielenią a zabudową; wła-ściwe kształtowanie proporcji, które wpływa na charakter wnętrz urbanistycznych; stosowanie domi-nant, akcentów widokowych oraz osi widokowych. Ponadto w dokumentach planistycznych brakuje ujęcia przestrzeni w kontekście całości kompozycyjnej szczególnie na terenach atrakcyjnych przyrod-niczo i krajobrazowo, co powoduje spadek potencjału kulturowego danej jednostki.

Etap inwestycyjny (postinwestycyjny):

1. Rozpraszanie zabudowy mieszkaniowej czyli urban sprawl to szczególnie negatywne zjawisko bę-dące przejawem lekceważenia zasad racjonalnej gospodarki przestrzennej, której podstawowym celem jest oszczędne korzystanie z przestrzeni i ochrona terenów otwartych (problem dotyczy m.in. stref podmiejskich Torunia, Bydgoszczy, Włocławka, Grudziądza). Rozproszona zabudowa na terenach podmiejskich oraz generalnie na terenach wiejskich sprawia, że wszelkie inwestycje m.in. o charakte-rze infrastrukturalnym staja się wysoce kosztochłonne. Problem ten związany jest z brakiem obowiąz-ku realizacji inwestycji infrastrukturalnych przed wydaniem pozwolenia na budowę. Ponadto strefy podmiejskie miast województwa kujawsko-pomorskiego odznaczają się chaotyczną zabudowę komer-cyjną pasów przydrożnych (reklamy, banery, przydrożne inwestycje z zakresu szeroko rozumianych usług).

2. Podczas niekontrolowanego zagospodarowywania przestrzeni następują niekorzystne zmiany w strukturze użytkowania gruntów, polegające na przekształcaniu gruntów wysokich klas bonitacyjnych na tereny zabudowy (odrolnienia), dzielenie zwartych kompleksów glebowych, leśnych na mniejsze. 3. Chaotyczne i niekontrolowane zagospodarowanie powoduje obniżenie jakości krajobrazu, jego de-gradację oraz zmianę uwarunkowań przyrodniczych, w tym mniejszą odporność środowiska. Zwięk-szona presja czy antropopresja na środowisko w efekcie obniża jakość usług ekosystemów, świadczo-nych przez środowisko społeczeństwu, a także inicjowane są m.in. procesy zmniejszenia naturalnej retencyjności rzek, zwiększa się zagrożenie powodzią, pojawiają się procesy stepowienia i nadmiernej erozji właśnie jako skutek powiększania terenów zainwestowanych.

4. Brak pierwszeństwa w zagospodarowywaniu terenów zdegradowanych (tzw. brownfield), przed terenami typu greenfield, co powoduje ekspansję zabudowy na nowe tereny oraz utrwalenie w krajo-brazie obszarów zdegradowanych jako problemowych.

5. Brak dbałości o przestrzenie publiczne, które powinny służyć jako dobry przykład, stanowiąc swo-isty wzór do naśladowania – stosowanie dobrych materiałów, ciekawie zaprojektowanej zieleni, mebli miejskich współgrających z charakterem przestrzeni.

64

6. Rozlewanie się zabudowy nawet poza obszarami oddziaływania dużych miast.

7. Zawłaszczanie dostępu do otwartych zbiorników wodnych poprzez grodzenie dostępu do linii brze-gowej.

8. Omijanie prawa przez „planowanie geodezyjne” – podziały wtórne zabudowanych nieruchomości. 9. Niska jakość urbanistyczno-architektoniczna nowo wznoszonych budynków i osiedli mieszkanio-wych (brak dbałości o materiały, detal architektoniczny, kolorystykę, zieleń). Ponadto na terenach wiejskich stosowanie rozwiązań katalogowych (gotowe projekty), co skutkuje brakiem odniesienia do tradycyjnych wzorców architektonicznych (skala budynków, materiały wykorzystane przy budowie, kolory, proporcje otworów drzwiowych, okiennych) i brakiem wykorzystania elementów tzw. archi-tektury wernakularanej (tradycyjnej).

10. Partycypacja ograniczona tylko do niezbędnego, wymaganego przepisami zakresu.

11. Brak edukacji (potrzeba wprowadzenia przedmiotów z zakresu estetyki, sztuki, kompozycji). W kontekście powyższych rozważań należy stwierdzić, że brak ładu przestrzennego obniża ja-kość życia mieszkańców, osłabia konkurencyjność regionu w kontekście społeczno-gospodarczym oraz wpływa negatywnie na podejmowanie decyzji przez potencjalnych inwestorów, którzy rozważają rozpoczęcie działalności w województwie.

1.4.7. Identyfikacja głównych przyczyn dewastacji przestrzeni w aspekcie funkcjonalnym