165Depopulację współczesnych miast polskich należy zatem interpretować,

w porównaniu z dekadami i stuleciami wcześniejszymi, jako zjawisko po-dwójnie zdeterminowane w kontekście składowych przyrostu demograficznego.

Miasto w procesie depopulacji rzeczywistej nie ma w zasadzie możliwości, by w istotny sposób przeciwdziałać ubytkowi ludności. Możliwe rozwiązania pro-wadzą jedynie do wyhamowywania zjawiska wyludniania miast. Koncentrują się na polityce miejskiej, ukierunkowanej na stabilizowanie poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego miasta. Celem ostatecznym tych działań jest nato-miast stworzenie korzystniejszych warunków związanych ze wzrostem wskaź-nika dzietności oraz napływem migracyjnym.

Wracając do problemu dualnej genezy współczesnych procesów depopu-lacyjnych miast, należy się odnieść do analogicznego zjawiska, które miało miejsce w XIX w., a wynikało tylko z czynnika odpływu migracyjnego. Podo-bieństwo skutków zjawiska, jakim jest depopulacja miast, przy jednoczesnym wskazaniu fundamentalnych różnic warunkujących to zjawisko, stanowiło za-sadniczy cel niniejszego opracowania.

Problem ten proponuje się rozwiązać w następujący sposób:

1. Czynnikiem stałym depopulacji w dziejach Polski ostatnich 2—3 stuleci był odpływ migracyjny.

2. Nowym i stale ewoluującym czynnikiem depopulacji miast Polski jest uby-tek naturalny.

3. Oba wymienione elementy definiujemy jako uwarunkowania i mechanizmy systemowe oddziałujące długookresowo.

4. Oprócz determinant uwarunkowań i mechanizmów systemowych oddzia-łujących długookresowo, funkcjonują uwarunkowania i mechanizmy sys-temowe oddziałujące krótkookresowo oraz uwarunkowania incydentalne.

5. Czynnik odpływu migracyjnego, w tym emigracja zagraniczna, miały istotny wpływ na ubytek demograficzny w miastach na obszarze Polski. Jego rola na przełomie XX i XXI w. jest znacząca.

6. Przyjęcie, że odpływ migracyjny ma charakter bezpośrednio determinują-cy depopulację ośrodka miejskiego wynika z faktu, że dane miasto musi spełniać pewne funkcje ekonomiczne w systemie krajowym. Ich zanik, po-wiązany z brakiem sukcesji nowych funkcji, powoduje ogólną dezintegrację miasta, której najbardziej widoczną konsekwencją demograficzną jest od-pływ migracyjny. Wyjaśniany między innymi czynnikami ekonomicznymi ubytek demograficzny miast definiuje ogromną część przypadków kurczenia się miast. Pozytywny rozwój gospodarczy i oczekiwana poprawa warunków bytu ekonomiczno-społecznego są z kolei czynnikiem generującym napływ migracyjny.

7. Ubytek naturalny jako czynnik dynamizujący depopulację może być równo-ważony potencjalnym napływem migracyjnym. W większości miast współ-czesnej Polski nie ma natomiast sytuacji odwrotnej. Ubytek naturalny stał się w ostatnich dziesięcioleciach w skali kraju zjawiskiem powszechnym.

Dodatkowo wykazuje tendencje do pogłębiania się. Przytoczoną relacyjność

166

ruchu naturalnego i ruchu migracyjnego rozumieć należy także w kate-goriach funkcjonalistycznych, tzn. aby były stworzone korzystne warunki bytu społecznego, muszą zaistnieć określone korzystne warunki bytu eko-nomicznego. W dłuższej perspektywie i w odniesieniu do miast zasadę tę należy rozumieć jako zdeterminowanie procesów demograficznych ruchami migracyjnymi. Te mogą zaistnieć tylko w sytuacji odpowiednich warunków rozwoju ekonomicznego.

8. Niezależnie od czynników oddziałujących systemowo i długookresowo, jak długotrwały odpływ migracyjny czy ubytek naturalny ludności, w przestrze-ni geograficznej występuje ogół innych czynprzestrze-ników mających znaczeprzestrze-nie re-gionalne lub krótkotrwałe. Ich występowanie należy rozumieć jako bezpo-średnią interakcję życia człowieka na Ziemi, co uzewnętrznia się relacjami o charakterze naturalnym i antropogeograficznym. W pierwszym przypadku za wyludnieniem danego miasta stoją czynniki wyłącznie naturalne, np.

klęski żywiołowe, w drugim zaś — czynniki społeczne, gospodarcze czy polityczne, np. zmiana granic. Część z nich jest trudna do jednoznacznego sklasyfikowania, np. miasto opustoszałe na skutek szkód górniczych, gdzie czynnik przyrodniczy współistnieje z antropogenicznym.

9. Czynniki incydentalne depopulacji miast mogą wpłynąć na dotychczasowe trendy rozwoju determinowane czynnikami oddziałującymi stale i syste-mowo tylko w sytuacji, gdy te pierwsze stanowią specyficzny moment domknięcia pewnego etapu (np. trwająca 5 lat II wojna światowa jako przełom polityczno-gospodarczy i społeczny bezpośrednio oddziałujący na przestrzenne uwarunkowania depopulacji małych miast w latach 1945—

1989). Nie wpływają natomiast długoterminowo na ogólne trendy zjawisk depopulacyjnych.

10. Przyjmując ujęcie funkcjonalistyczne w wyjaśnianiu depopulacji miast w Polsce po 1810 r., należy stwierdzić, że analogie między powszechną depopulacją i stagnacją demograficzną dużych zbiorów miast w XIX i na przełomie XX/XXI w. wynikają z przejścia:

— w pierwszym przypadku, z gospodarki opartej na rolnictwie, handlu

11. W obu wskazanych przypadkach transformacja ekonomiczna prowadziła do przestrzennej redystrybucji ludności, czego efektem była między inny-mi depopulacja regionów i ośrodków inny-miejskich, niespełniających w danym momencie optymalnych oczekiwań lokalizacyjnych związanych z relacją miejsca pracy do miejsca zamieszkania. O ile w pierwszym okresie (XIX w.

i pierwsze dekady XX w.) redystrybucja ludności cechowała się relacjami wieś — miasto i miała charakter przemieszczeń średnio- i długodystanso-wych (odpowiednio: 20—100 km i ponad 100 km), o tyle współcześnie

(po 1990 r.) wzrasta rola relacji miasto — wieś z wyraźnym zaakcentowa-niem przemieszczeń krótkodystansowych (do 20 km), nawiązujących do ogólnych procesów suburbanizacji. Stała i niezmienna jest rola emigracji zagranicznych.

12. Zjawisko depopulacji miast w Polsce jest istotnym i trwałym elementem ogólnych procesów przestrzenno-demograficznych. W II połowie XX w.

przeszło jednak w etap kurczenia się, rozumianego jako proces stymulo-wany genetycznie zarówno czynnikami ekonomicznymi, jak i społecznymi.

Kurczenie się miast ujmowane w ten sposób jest zjawiskiem negatywnym, gdyż ubytkowi migracyjnemu towarzyszy ubytek naturalny ludności. Zatem w przeciwieństwie do XIX i I połowy XX w. miasta i regiony kurczące się nie posiadają dotychczasowej „rezerwy demograficznej”, jaką była odno-towywana nadwyżka urodzeń nad zgonami. Przy słabo zaznaczających się procesach imigracyjnych zmiany demograficzne w miastach Polski w przy-szłości będą miały charakter wyraźnie regresywny. Oznacza to, że depopu-lacja miast będzie podstawowym elementem określającym ogół procesów demograficznych dotyczących miast.

169

Literatura

A comparative study of Łódź and Manchester. Geographies of European Cities in Transition, 1997: Eds. S. Liszewski, C. Young. Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Atlas historyczny świata, 1986: Warszawa—Wrocław, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.

Audirac I., Cunningham-Sabot E., Fol S., Torres Moraes S., 2012: Declining Suburbs in Europe and Latin America. „International Journal of Urban and Regional Research”, Vol. 36, N° 2 (March), s. 226—244.

Banasiak S., 1963: Działalność osadnicza Państwowego Urzędu Repatriacyjnego na Ziemiach Odzyskanych w latach 1945—1947. Poznań, Instytut Zachodni.

Bański J., 1999: Obszary problemowe w rolnictwie Polski. W: „Prace Geograficzne IGiPZ PAN”.

Nr 172. Warszawa.

Bański J., 2002: Typy ludnościowych obszarów problemowych. W: „Studia Obszarów Wiejskich”. 2:

Społeczne problemy wsi. Red. J. Bański, E. Rydz. Warszawa, PTG, IGiPZ PAN, s. 41—52.

Barran F.R., 2005: Städte-Atlas Pommern. Würzburg, Rautenberg im Verlagshaus.

Beauregard R., 2001: Federal Policy and Postwar Urban Decline: A Case of Government Com-plicity? „Housing Policy Debate”, Vol. 12, N° 1, s. 129—151.

Beauregard R., 2003: Voices of Decline. Blackwell, The Postwar Fate of US Cities.

Beauregard R., 2008: Urban population loss in historical perspective: United States, 1820—2000.

„Environment and Planning”, Vol. 41, N° 3, s. 514—528.

Beim M., 2009: Modelowanie procesu suburbanizacji w aglomeracji poznańskiej. Poznań, Bo-gucki Wydawnictwo Naukowe.

Berezowski S., 1986: Metody badań w geografii ekonomicznej. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Berg L. van den, Drewett R., Klaassen L., Rossi A., Vijerberg C., 1982: Urban Europe: A Study of Growth and Decline. Oxford, Pergamon.

Berger J., 2002: Spisy ludności na ziemiach polskich do 1918 r. „Wiadomości Statystyczne”, nr 47, s. 12—19.

Bernt M., Haase A., Großmann K., Cocks M., Couch C., Cortese C., Krzysztofik R., 2013:

How does(n’t) Urban Shirnkage get onto the Agenda? Experience: from Leipzing, Liver-pool, Genoa and Bytom. „International Journal of Urban and Regional Research”, DOI:

10.1111/1468-2427-12101.

Billig W., 1963: O prawach rozwoju ludności. Warszawa, Książka i Wiedza.

Blacker C.P., 1947: Stages in Population Growth. „The Eugenics Review”, Vol. 31, N° 3, s. 88—101.

Blaikie P., Kennann T., Davis I., Wisner B., 2006: At Risk: Natural Hazards, People’s Vulner-ability and Disasters. London—New York, Routledge.

170

Bontje M., 2004: Facing the challenge of shrinking cities in East Germany: The case of Leipzig.

„Geojournal”, Vol. 61, s. 13—21.

Bontje M., Musterd S., 2012: Understanding Shrinkage in European Regions. „Built Environ-ment”, Vol. 38, N° 2 (June), s. 153—161.

Booza J., Metzger K., 2001: Population and Population Density Trends: A Case Study of Detroit, Michigan, Population Briefs. 3. Detroit, Center for Urban Studies, Wayne State University.

Borowski S., 1970: Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1807—1914. „Przeszłość Demograficzna Polski”, T. 3, s. 125—142.

Borowski S., 1974: Funkcje prokreacyjne rodziny polskiej. W: Demografia społeczna. Red.

A. Józefowicz. Warszawa, PWN, s. 84—155.

Borowski S., 1975: Przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe w Wielkopolsce w latach 1918—1945. „Przeszłość Demograficzna Polski”, T. 7, s. 151—275.

Bradbury K., Downs A., Small K., 1982: Urban Decline and The Future of American Cities.

Washington, DC, The Brookings Institution.

Brennan C., Hackler D., Hoene C., 2005: Demographic Change in Small Cities, 1990 to 2000.

„Urban Affairs Review”, Vol. 40, N° 3, s. 342—361.

Brown K., 2000: Ghost Towns Tell Tales of Ecological Boom and Bust. „Science Magazine”, Vol. 290, s. 35—37.

Brożek A., 1969: Ostflucht na Śląsku. Opole, Instytut Śląski.

Buhnik S., 2010: From shrinking cities to Toshi no shukushō: Identifying Patterns of Urban Decline within the Osaka Metropolitan Area. „Berkeley Planning Journal”, Vol. 23, s. 132—156.

Buzar S., Ogden P., Hall R., Haase A., Kabisch S., Steinführer A., 2007: Splintering Urban Populations: Emergent Landscapes of Reurbanisation in Four European Cities. „Urban Studies”, Vol. 44, N° 4, s. 651—677.

Buzek J., 1915: Pogląd na wzrost ludności ziem polskich w wieku XIX. Kraków, Nakładem Centralnego Biura Wydawnictw.

Bytnar-Suboczowa M., 1955: Zagadnienia ludnościowe na Górnym Śląsku w latach 1914—1950.

W: Górny Śląsk. Prace i materiały geograficzne. Red. A. Wrzosek. Kraków, Wydawnictwo Literackie, s. 305—344.

Champion A., 2001: A changing demographic regime and evolving polycentric urban regions:

Consequences for the size, composition and distribution of city populations. „Urban Studies”, Vol. 38, N° 4, s. 657—677.

Cheshire P., 1995: A New Phase of Urban Development in Western Europe? The Evidence for the 1980s. „Urban Studies”, Vol. 32, N° 7, s. 1045—1063.

Cheshire P., Hay D., 1989: Urban Problems in Western Europe. London, Unwin Hyman.

Christaller W., 1963: Ośrodki centralne w południowych Niemczech. „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej”, z. 1, s. 1—72.

Clark C., 1969: Population Growth and Living Standards. The Economics of Underdevelopment.

London—Oxford—New York.

Cocks M., Couch C., 2012: The Governance of a Shrinking City: Housing Renewal in the Liverpool Conurbation, UK. „International Planning Studies”, Vol. 17, N° 3, s. 277—301.

Constantinescu I.P., 2012: Shrinking Cities in Romania: Former Mining Cities in Valea Jiului.

„Built Environment”, Vol. 38, N° 2 (June), s. 214—228.

Couch C., Karecha J., Nuissl H., Rink D., 2005: Decline and sprawl: an evolving type of urban development — observed in Liverpool and Leipzig. „European Planning Studies”, Vol. 13, N° 1, s. 117—136.

Cynalewska U., 1977: Sytuacja społeczno-ekonomiczna miast wielkopolskich w międzywojennym dwudziestoleciu. Warszawa—Poznań, PWN.

171