obsza-rach industrializujących się i depopulacji na obszaobsza-rach rolniczo-usługowych — była jeszcze lepiej dostrzegalna na poziomie lokalnym.
Wyludnianie się miast w XIX i na początku XX w. spowodowane czynni-kami ekonomicznymi zaznaczało się także tam, gdzie działalność produkcyjna była co prawda zakorzeniona, jednak problemem było to, że:
— jej struktura była przestarzała, w znacznym stopniu oparta na rękodzielnic-twie, a nie na dużych czy średnich zakładach przemysłowych, w związku z tym następowały bankructwa lub ograniczenia produkcyjne (wiele małych miast wielkopolskich);
— ośrodek produkcyjny leżał z dala od linii kolejowej, dlatego stawał się mniej konkurencyjny wobec innych, dobrze pod tym względem sko-munikowanych miast, których baza ekonomiczna opierała się na podo- bnej działalności gospodarczej (część małych miast w regionie lubu-skim);
— wyczerpywały się złoża surowców (miasteczka górnicze w Sudetach), por.:
Wąsicki, 1960; Cynalewska, 1977; Cynalewska, Kowal, 1988; Krzysztofik, 2012.
Innym lokalnym czynnikiem wzrostu demograficznego miast, kontrastują-cym z depopulacją ośrodków sąsiednich, była koncentracja funkcji usługowo--handlowych w centrach osadnictwa żydowskiego. Część miast, szczególnie na obszarze wschodniej i centralnej części współczesnej Polski, począwszy od XVIII w. była bowiem zasiedlana przez zwarte grupy ludności żydowskiej.
W niektórych z nich ludność żydowska stanowiła znaczną większość miesz-kańców. Jak podaje R. Krzysztofik (2003), były to tzw. miasteczka żydow-skie, niemające nawet świątyni chrześcijańskiej. Na przykład w Izbicy koło Zamościa 100% mieszkańców stanowili Żydzi. Z uwagi na fakt, że ludność ta koncentrowała w swych rękach ogromną część lokalnego potencjału handlo-wo-usługowego, miasteczka „żydowskie” rozwijały się najsilniej. Porównanie to odnosi się wyłącznie do najbliższego otoczenia (powiatu). Opisane zjawiska pogłębiały się w XIX w.
Przykład żydowskiej Izbicy i chrześcijańskiej Tarnogóry wskazuje, jak istotna była rola społeczeństwa żydowskiego w rozmieszczeniu miast demo-graficznie wzrastających i wyludniających się. W 1865 r. pierwsza z miejsco-wości liczyła 1 674 mieszkańców, podczas gdy w 1887 r. już 2 465 mieszkań-ców. Liczba mieszkańców Tarnogóry spadła natomiast z 2 719 mieszkańców w 1869 r. do 1 292 w 1887 r. (Koprukowniak, 2000, s. 14—15).
Ważnym czynnikiem depopulacji miast w analizowanym okresie były także wydarzenia o charakterze incydentalnym — klęski żywiołowe, epidemie, dzia-łania zbrojne, pożary (ryc. 9).
Dobrym odzwierciedleniem tego zjawiska jest opis sytuacji na Lubelszczyź-nie w połowie XIX w. (Sil, 1986, s. 46): „liczne gwałtowne spadki zaludLubelszczyź-nienia miast [w guberni lubelskiej w XIX w.] były związane z grasującymi epidemia-mi, głównie cholery. Dwie największe przeszły przez te tereny w początku
64
Ryc. 9. Kolejność następowania klęsk elementarnych (Tyszkiewicz, 2014, s. 159) Fig. 9. Succesion of natural hazards (Tyszkiewicz, 2014, p. 159)
lat trzydziestych XIX wieku i w latach 1852—1856 […]. Przykładem mogą być Piaski, w których w wyniku epidemii w 1854 r. liczba ludności spadła z 2 353 do 1 662. Czternaście miast [guberni] nie było w stanie odbudować strat ludności z czasów tej epidemii jeszcze w 1865 roku”.
Problemy depopulacji miast w badanym okresie należy również rozpa-trywać z lokalnego punktu widzenia, tzn. należy uwzględnić pojedyncze przypadki regresu demograficznego, których geneza związana jest z czyn-nikami zlokalizowanymi w samym mieście lub jego najbliższym otocze- niu.
Jednym z najbardziej znanych przypadków wyludniania się miast w XIX w., a także później w XX w. było miasteczko Drohiczyn Ruska Strona na pograniczu Podlasia i Mazowsza. Na skutek notorycznych wy-lewów Bugu, pożarów oraz konkurencji ze strony sąsiedniego Drohiczyna miejscowość ta począwszy od I połowy XIX w. zaczęła stale tracić
miesz-65 kańców. Choć jeszcze w 1861 r. liczyła 315 mieszkańców, dane pierwszego powojennego spisu ludności z 1921 r. wykazały tu jedynie 16 mieszkańców (Weremiej, 1938).
Przykład miasteczka Drohiczyn Ruska Strona był jednym z bardziej intere-sujących przykładów wieloaspektowej depopulacji na obszarze miasta, którego geneza w głównym stopniu wynikała z lokalnej specyfiki społeczno-ekono-micznej i przestrzennej.
Jeszcze częściej występującą determinantą bezpośredniego wyludnienia się miasta były pożary. W ciągu XIX i XX w. rola tego czynnika jako elementu sprawczego depopulacji stale malała, co związane było z ograniczaniem zabu-dowy drewnianej w miastach. Jednak z uwagi na wciąż duży w tamtym okresie udział zabudowy drewnianej na terenach wschodnich, południowych i central-nych Polski nadal dochodziło do spustoszeń przestrzencentral-nych i demograficzcentral-nych.
Jednym z bardziej znanych było to z Józefowa w województwie lubelskim. Pożar pochłonął tu zabudowę przyrynkową wraz z ratuszem. Dewastacji uległa szcze-gólnie zabudowa w rejonie zachodniej pierzei rynkowej. Ten fragment miasta pierwotnie nie został odbudowany — przestrzeń rynkowa została powiększona.
W 1822 r. liczba mieszkańców Józefowa wynosiła 1 045 i miała tendencję wzro-stową, natomiast pierwszy po pożarze spis ludności z 1865 r. wykazał już tylko 941 osób (Górak, 1990, s. 56, 121).
Późniejszy wzrost liczby ludności Józefowa do 1 482 osób w 1890 r. oraz rozprzestrzenienie się i dogęszczanie zabudowy miejskiej w innych kwartałach urbanistycznych miasta świadczyły o zaistnieniu tu zjawiska czasowej, incy-dentalnej i punktowej redystrybucji przestrzennej ludności. Jeśli chodzi o ana-lizę wyludniania traktowanego w wewnątrzmiejskim ujęciu strukturalnym, to uwidocznił się tu wpływ lokalnie negatywnego zjawiska na obraz zaludnienia całego miasta.
Osobnym etapem procesu depopulacji miast w analizowanym okresie była I wojna światowa oraz niektóre wydarzenia, będące jej bezpośrednimi konse-kwencjami (np.: zmiany granic, transgraniczne ruchy migracyjne, zniszczenia zabudowy niektórych miejscowości, nowe granice, odpływ migracyjny ludności niemieckiej, rosyjskiej i innych narodowości z terytorium Polski). Część de-terminant procesu depopulacji stanowiących konsekwencje I wojny światowej miała swą kontynuację jeszcze na początku lat 20. XX w., a związane to było w równym stopniu z brakiem stabilizacji politycznej, jak i prowadzonymi dzia-łaniami zbrojnymi.
W okresie 1910—1921/1925 wyludnieniu uległo aż 375 miast, zlokali-zowanych w aktualnych granicach Polski. Najwięcej miast odnotowujących ubytek leżało na terenach, które do 1918 r. stanowiły integralną część pań-stwa niemieckiego, z wyjątkiem regionu Górnego Śląska i Pomorza Gdań-skiego. Niemniej niekorzystna sytuacja panowała w dawnej Galicji (obszar województw małopolskiego i podkarpackiego), a także w województwach wschodnich, przed I wojną światową zlokalizowanych w państwie rosyjskim (ryc. 10).
66
Ryc. 10. Ubytek ludności w miastach Polski w latach 1910—1921 (opracowanie własne na podstawie aneksu 2)
Fig. 10. Population decrease in towns of Poland, 1910—1921 (by author on the base of Annex 2)
Na obszarze województw wschodnich skala ubytku ludności w poszcze-gólnych miastach była większa. W wielu przypadkach przekraczała 30—40%.
Z kolei na obszarze dzisiejszej Polski zachodniej ubytek ludności w więk-szości przypadków nie był większy niż 15—20%. Stosunkowo najmniej miast wyludniło się w południowo-zachodniej części byłej Kongresówki.
Istotnym elementem wpływającym na stopień depopulacji miast zlokalizo-wanych w Polsce wschodniej i centralnej był pośrednio czynnik związany z kwestiami narodowościowymi. Gwałtowne spadki ludności w większości przypadków cechowały miasta, które przed I wojną światową zamieszkiwała ludność żydowska. Jakkolwiek nie podlegała ona w tym okresie ponadprze-ciętnym represjom w stosunku do innych grup wyznaniowo-narodowościo-wych, to jednak stanowiąc trzon demograficzny wielu małych i średnich miast, szczególnie narażona była na konsekwencje prowadzonych działań
–50,1 i więcej –20,1 do –50,0 –10,1 do –20,0 –5,1 do –10,0 –2,1 do –5,0 0,0 do –2,0
67