i Paelincka, w której ludność terenów podmiejskich wzrasta szybciej niż lud-ność w rdzeniu miasta.
„Suburbanizacja wewnętrzna”
Zjawisko polegające na rozwoju stref mieszkaniowych typowych dla strefy podmiejskiej w dzielnicach centralnych dużych miast. Centralność w tym przy-padku należy rozumieć jako centrum geograficzne miasta. Rozwój zabudowy o charakterze suburbialnym „zasysany” jest do centrum miasta i umocowywany na terenach funkcjonalnie dereliktowych o znacznej powierzchni. „Suburbani-zacja wewnętrzna” może wystąpić tylko w przypadku miast cechujących się wieloośrodkowym (policentrycznym) modelem rozwoju struktur przestrzenno--funkcjonalnych (wg Harrisa i Ullmana). Zjawisko to, jakkolwiek pogłębiające pewną mozaikowość i chaos przestrzenno-funkcjonalny miasta, jest oczekiwane z punktu widzenia procesu depopulacji. Stanowi alternatywę dla suburbanizacji (Runge, Krzysztofik, Spórna, 2011).
Środowiskowe zagrożenia (environmental hazards) bytu miast
Czynniki przyrodnicze bądź przyrodniczo-antropogeniczne, które z uwagi na oddziaływanie incydentalne lub trwałe prowadzą do wieloaspektowej destrukcji struktur miasta. We wszystkich przypadkach wystąpienie zagrożeń środowisko-wych wiązało się ze znaczącym stopniem wyludnienia lub całkowitym opustosze-niem danego miasta. W Polsce zagrożenia środowiskowe wynikające z oddziały-wania wyłącznie czynników przyrodniczych większe znaczenie miały do połowy XIX w. Po tym okresie środowiskowe zagrożenia bytu miast związane były naj-częściej z czynnikiem przyrodniczo-antropogenicznym (np. pożary przy współ-udziale człowieka, oddziaływania naruszonego górotworu), (McLeman, 2011).
Ubytek liczby ludności miasta
Różnica ujemna między liczbą ludności danego miasta, wyznaczona dwo-ma określonymi latami badawczymi — wcześniejszym (Lt1) oraz późniejszym (Lt2), gdzie: Lt1>Lt2.
Ubytek migracyjny ludności miasta
Przewaga liczby emigrantów nad liczbą imigrantów (ujemna wartość salda migracji), powodująca zmniejszanie się liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze. Ubytek migracyjny, który nie zostanie zrównoważony przy-rostem naturalnym, prowadzi do depopulacji miasta.
Ubytek naturalny ludności miasta
Przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń (ujemna wartość przyrostu naturalnego), powodująca zmniejszanie się liczby ludności w określonym cza-sie na danym obszarze. Ubytek naturalny, który nie zostanie zrównoważony napływem migracyjnym, prowadzi do depopulacji miasta.
Ubytek procentowy ludności miasta
Ujemna wartość ubytku populacji miasta wyrażona w procentach, wyzna-czona dwoma określonymi latami badawczymi — wcześniejszym (Lt1) oraz późniejszym (Lt2), gdzie: Lt1=100%.
33
3. Uwarunkowania i mechanizmy depopulacji miast na obszarze Polski
3.1. Uwarunkowania i mechanizmy systemowe depopulacji miast
Podstawowym problemem rozważanym w niniejszej pracy jest kwestia uwarunkowań, mechanizmów i trajektorii depopulacji miast na obszarze współczesnej Polski. Dokonano zatem wcześniejszych ustaleń zakresu po-jęciowego i systematyki. Cel ten był zdeterminowany istotą badań, a więc poszukiwaniem podstawowych prawidłowości warunkujących analizowane zjawisko depopulacji.
Przeprowadzona systematyka zagadnienia depopulacji miast miała natomiast na celu nie tylko próbę określenia w miarę dokładnych determinant stanowią-cych teoretyczne tło depopulacji, ale także próbę znalezienia podstawowych ram badanego w pracy zjawiska.
Już wstępna analiza rozwoju demograficznego miast współczesnej Polski w ciągu ostatnich 200 lat wskazuje na zmienne w czasie występowanie przy-padków ich depopulacji. Zgodnie z założeniem, celem pracy jest jednak próba ustalenia typologii miast Polski cechujących się depopulacją. Kompilacja obu zadań oparta na faktografii związanej z różnymi czynnikami i zmiennymi de-terminującymi rozwój społeczno-ekonomiczny ziem Polski ma podjąć próbę odpowiedzi na pytanie o rolę i istotność poszczególnych aspektów procesów depopulacji miast.
Depopulacja miast jest zjawiskiem niezwykle złożonym i ma charakter poli-genetyczny, należy zatem a priori odrzucić kategoryczność niektórych stwier-dzeń i wniosków cząstkowych.
Uwaga ta ma też inne podłoże, związane z badaniami dynamicznymi się-gającymi często początków XIX w. Przyjąć należy, że materiały źródłowe, a także powstałe na ich podstawie opracowania wydawnicze mają mniejszą wiarygodność niż badania odnoszące się do czasów współczesnych.
34
Z tego też względu otrzymane w dalszej części opracowania wyniki badań definiuje się jako „bardzo zbliżone do rzeczywistych”. Należy jedynie stwier-dzić, że poprawniejsza jest perspektywa badawcza wobec regionalnych i kra-jowych zbiorów miast wykazujących depopulację. Natomiast w odniesieniu do pojedynczych przypadków miast — z reguły tylko w wybranym okresie ich trwania — należy przyjąć większe ryzyko błędu, wynikające z braków lub pomyłek źródłowych.
Jednak jak już wspomniano, potencjalne drobne uchybienia we wstępnej analizie studiów przypadków nie mają dużego wpływu na całościowe ujęcie pracy, zaproponowane podziały typologiczne, a przede wszystkim diagnozę uwarunkowań i mechanizmów o charakterze systemowym w procesie wyja-śniania depopulacji ośrodków miejskich.
Pewność ta w tym ostatnim przypadku wynika z faktu, że badania zjawisk zawierających się w pojęciu uwarunkowań i mechanizmów systemowych mają dobrze udokumentowany dorobek naukowy, w kontekście niniejszej pracy zaś stanowią trwały element odniesienia w wyjaśnianiu dedukcyjnym.
Pod pojęciem systemowych uwarunkowań i mechanizmów depopulacji miast w pracy rozumie się ogół zróżnicowanych zjawisk społeczno-ekonomicz-nych oraz polityczspołeczno-ekonomicz-nych, które stanowią bezpośrednią przyczynę depopulacji.
Powodują też późniejszy trwały ubytek liczby ludności, a niejednokrotnie de-gradację prawno-administracyjną większej grupy miast w obrębie terytorium państwowego. Stosując określenie systemowe, pod pojęciem tym rozumie się uwarunkowania będące konsekwencją oddziaływań systemu społeczno-ekono-micznego na zjawiska demograficzne, a nie systemu rozpatrywanego z punktu widzenia bardziej ogólnej teorii systemów.
Na podstawie studiów literaturowych oraz szczegółowej analizy rozwoju demograficznego poszczególnych miast w pracy wyróżniono dwa typy uwa-runkowań i mechanizmów systemowych:
— uwarunkowania i mechanizmy oddziałujące długookresowo,
— uwarunkowania i mechanizmy oddziałujące krótkookresowo.
Ponadto wyodrębniono uwarunkowania i mechanizmy o charakterze incyden-talnym, a więc takie, które odnoszą się do pojedynczych miast lub niedużych zbiorów ośrodków miejskich w wymiarze lokalnym. Biorąc pod uwagę temat roz-prawy, a zwłaszcza postawiony problem badawczy, postanowiono szczegółowo omówić główne uwarunkowania systemowe obu typów oraz dokładnie przeana-lizować kilka modelowych przypadków depopulacji w wymiarze incydentalnym.
3.1.1. Uwarunkowania i mechanizmy systemowe oddziałujące długookresowo Uwarunkowania depopulacji oddziałujące długookresowo stanowią ważny punkt wyjścia zrozumienia procesu ubytku ludności w ogóle. Uwarunkowania
35