w nawiązaniu do ich potencjału demograficznego
125Tabela 23. Dynamika ludności w miastach GZM liczona metodą łańcuchową (opracowanie
własne na podstawie: „Rocznik Demograficzny”, 2001; Powierzchnia…, 2010; Krzysztofik, Runge, Kantor-Pietraga, 2011, s. 78)
Table 23. Dynamics of population in the GZM towns (“the chain method”), (by author on the base of: „Rocznik Demograficzny”, 2001; Powierzchnia…, 2010; Krzysztofik, Runge, Kantor-Pie- traga, 2011, s. 78)
Miasta Wzrost bezwzględny (metoda łańcuchowa)
1960 1970 1980 1990 2000 2010
Katowice — 12,8 16,4 3,3 –7,2 –9,4
Sosnowiec — 10,1 69,7 5,4 –7,0 –9,0
Gliwice — 14,5 14,8 8,4 –2,3 –6,3
Zabrze — 3,2 –0,5 4,6 –3,5 –5,2
Bytom — 2,7 24,9 –1,2 –12,7 –9,5
Ruda Śląska — 8,6 11,2 7,5 –9,8 –7,0
Tychy — 43,3 133,0 15,1 –31,8 –1,1
Dąbrowa Górnicza — 11,2 129,2 –3,2 –4,8 –2,0
Chorzów — 3,6 –1,2 –12,1 –8,7 –6,2
Jaworzno — 19,8 40,4 11,4 –2,2 –2,4
Mysłowice — 11,2 78,5 17,5 –15,8 –5,2
Siemianowice Śląskie — 8,5 23,5 5,2 –5,7 –7,6
Piekary Śląskie — 13,0 76,6 6,5 –4,7 –10,4
Świętochłowice — 0,7 1,5 3,1 –3,1 –7,8
Region GZM ogółem — 9,7 29,9 4,3 –9,0 –6,8
Niezależnie od wieloaspektowych rozbieżności można przyjąć pewne wy-mierne przedziały, wskazujące na nasilenie zjawiska depopulacji. W niniejszej rozprawie dla przedziałów 10-letnich proponuje się przyjąć skalę depopulacji w zależności od procentowego ubytku ich liczby ludności (tabela 24). Liczbę miast odnotowujących ubytek demograficzny w latach 1950—2010 w Polsce wg skali depopulacji prezentuje tabela 25.
Tabela 24. Określenia wymiaru ilościowego depopulacji na podstawie procentowego ubytku liczby ludności (opracowanie własne)
Table 24. Names for quantitative dimension of depopulation on the base of percentage population decrease (by author)
Skala depopulacji w przedziale
10-letnim Bardzo mała Mała Średnia Duża Bardzo duża
Przedział wartości
procentowych 0,0—2,0 2,1—5,0 5,1—10,0 10,1—20,0 20,1 i więcej
Tabela 25. Liczba miast Polski odnotowujących ubytek demograficzny w latach 1950—2010 wg skali depopulacji (opracowanie własne na podstawie aneksu 2)
Table 25. Number of towns in Poland that noted population decrease in period 1950—2010 according to range of depopulation (by author on the base of Annex 2)
Skala depopulacji
Miasta notujące ubytek ludności w wyszczególnionych latach
1950—1960 1960—1970 1970—1980 1980—1990 1990—2000 2000—2010
Bardzo mała 13 16 34 19 100 111
Mała 4 20 32 16 65 216
Średnia 4 15 26 16 28 263
Duża 10 9 14 1 10 57
Bardzo duża 0 4 2 1 4 3
Razem 31 64 108 53 207 650
Tabela 25 ukazuje, że w ostatnim analizowanym 10-leciu (lata 2000—2010) odnotowano nasilenie zjawiska depopulacji. Skala depopulacji osiągnęła war-tości średnie w 40% miast wykazujących ubytek liczby ludności.
127
6. Typy miast wyludniających się z punktu widzenia relacji ośrodek miejski — region
Przedstawione w poprzednim rozdziale typy miast wyludniających się wy-różniono z uwagi na ich potencjał demograficzny. W niniejszym rozdziale za-prezentowano typy miast depopulących się wydzielone w kontekście ich roli i relacji wobec otoczenia geograficznego. Z tego też względu proponuje się następujące miasta:
—
wyludniające się bezwzględnie,—
wyludniające się względnie.Miasta wyludniające się można rozpatrywać w kilku aspektach. Jednym z nich jest ujęcie wartościujące. W celu doprecyzowania kwestii oceny zjawi-ska bez uwzględniania wartości liczbowych wprowadzono pojęcie wyludnienia bezwzględnego i względnego.
Zagadnienie względności odnosi się do skutków przestrzennych procesu wy-ludniania się. W tej kwestii należy nawiązać do pojęcia pola miejskiego, tzn. miasta i jego najbliższego otoczenia, które jest ściśle powiązane z nim funkcjonalnie, oraz koncepcji falowego rozwoju miast zaprezentowanej przez P. Korcellego (1969).
Granice administracyjne miasta w tym przypadku mają charakter wyłącznie praw-no-organizacyjny. Istotniejszy jest pulsacyjny rozwój miasta, którego efekty wi-doczne są w strukturach społeczno-ekonomicznych i przestrzennych miast zarów-no w obrębie formalnego terytorium miejskiego, jak i w jego strefie podmiejskiej.
Precyzując, należy odpowiedzieć na pytanie, czy ogół procesów społecz-no-ekonomicznych i przestrzennych spowodował, że miasto i jego najbliższe otoczenie przestało być atrakcyjne i przyciągać mieszkańców, czy może zmienił się jedynie układ ich lokalnej redystrybucji w relacji miasto — otoczenie. Jeżeli odpowiedź będzie nawiązywała do pierwszej części pytania, to należy mówić o depopulacji bezwzględnej.
Jeśli natomiast depopulacja miasta jest jedynie efektem przemieszczeń lud-ności w obrębie miasta i jego najbliższego otoczenia, to należy raczej mówić o depopulacji względnej. Z punktu widzenia kształtowania się lokalnego układu
128
osadniczego zjawisko to nie musi mieć negatywnego charakteru. Może być także oceniane pozytywnie. Szczególnie wtedy, gdy odnosi się do zaplano-wanej suburbanizacji. Wydźwięk generalnie negatywny ma z kolei swobodne
„rozlewanie się miasta”, tzw. urban sprawl.
W przypadku depopulacji bezwzględnej zarówno miasto, jak i jego otoczenie tracą mieszkańców. Zjawisko to, jeśli trwa dłuższy czas, jest niekorzystne dla lokalnego systemu osadniczego. Depopulacja miasta i jego regionu świadczyć też może o silnej destabilizacji podstaw rozwojowych lokalnego podsystemu osadniczego. Ma on charakter wyraźnie regresywny, w dosłownym — negatyw-nym tego słowa znaczeniu. Należy jednak pamiętać, że przyczyny tego stanu mogą mieć bardzo różny charakter: polityczny, ekonomiczny czy społeczny.
W przypadku depopulacji względnej bardzo często terytorium miasta głów-nego wyludnia się tylko na określoną część doby. Suburbanizacja ma oczywi-ście wiele negatywnych konotacji, takich jak:
— nierównomierność i dualizm zagospodarowania przestrzennego;
— koszty: ekonomiczne, ekologiczne czy infrastrukturalne, związane z utrzy-mywaniem tej samej populacji w dwóch różnych strefach zamieszkania;
— czasochłonność dojazdów i jej skutki ekonomiczne, społeczne i inne.
Jednak z punktu widzenia lokalnego układu osadniczego miasto wciąż jest przestrzenią użytkowaną przez tę samą, niejednokrotnie wzrastającą liczbę mieszkańców. Sytuacja, w której depopulacja w obrębie miasta głównego ma stosunkowo niski poziom, a zauważalny jest wyraźny przyrost liczby mieszkań-ców w gminach ościennych, mimo wspomnianych mankamentów, jest general-nie pozytywna. Region miejski w tym przypadku general-nie wyludnia się. Następuje jedynie redystrybucja mieszkańców. Odpowiedzią na suburbanizację jest prawie zawsze rozwój terytorialno-administracyjny miasta głównego albo powstawanie w jego sąsiedztwie tzw. nowych miast.
Szczególnie w pierwszym przypadku następująca po pewnym czasie aneksja terytorialna świadczy o prężności i rozwoju takiego miasta. Jest też częściowym lub komplementarnym efektem suburbanizacji. Etapowość rozwoju terytorial-no-administracyjnego (fazy rozszerzania terytorium i fazy jego stabilizacji) większych miast jest zjawiskiem stałym i nienowym. W większych miastach współczesnej Polski znane było już pod koniec XVIII w., szerzej rozpowszech-niło się w XIX i połowie XX w. (Miasta polskie w Tysiącleciu, T. 1—2, 1965, 1967; Nietyksza, 1985, 1986a, 1986b).
Zjawiskiem szczególnie niekorzystnym jest depopulacja bezwzględna. Na-stępuje tu wyraźny ubytek ludności zarówno w mieście głównym, jak i jego otoczeniu, mimo zauważalnych tendencji rozwoju suburbanizacji. Bilans netto w dynamice zaludnienia dla danego okresu jest ujemny w trzech składowych:
mieście głównym, otoczeniu miasta oraz w całym regionie miejskim.
Reasumując, depopulacja względna jest zjawiskiem przejściowym, w ra-mach którego próbuje się zdefiniować ten moment rozwoju przestrzenno-admi-nistracyjnego miasta, w którym zmiany przestrzenno-demograficzne nie nadąża-ją za prawno-administracyjnymi, wyznaczanadąża-jącymi nowe granice dużego miasta.
129