w nawiązaniu do ich potencjału demograficznego
155sław Śląski), albo dokonanej nieco „na wyrost” wcześniejszej aneksji terytorialnej
(Pszczyna, Szczawnica, Tychy).
7.3. Miasta „już niepotrzebne”
Procesy rozwojowe w systemie osadniczym oraz zmiany uwarunkowań funkcjonalnych powodują, że niektóre ośrodki miejskie z tego punktu widzenia stają się „już niepotrzebne” lub wręcz „zbędne”. Ostatecznym efektem „zbęd-ności” funkcjonalnej danego miasta w sieci osadniczej mogą być przypadki:
•
agraryzacji miasta,•
utraty dotychczasowych funkcji egzogenicznych,•
utraty praw miejskich,•
wyludnienia się miasta.Wyraźny spadek potencjału, znaczenia i roli miasta w kontekście zmian sys-temów miejskich czy ekonomiczno-społecznych przyjęto rozumieć jako cechę miast funkcjonalnie już niepotrzebnych. Ich pozycję w ujęciu dynamicznym prezentuje ryc. 27. To wysoce pejoratywne określenie wskazuje bezpośrednio na stan miasta, które w ujęciu badawczym znajduje się między dotychczasową jego pozycją w systemie osadniczym i rolą funkcjonalną w systemie gospo-darczo-społecznym państwa a niesprecyzowaną pozycją oraz rolą w najbliższej przyszłości. W przypadku mniejszych miast przejawiać się to może we wspo-mnianych czterech elementach określających „zbędność”.
Ryc. 27. Miasta „już niepotrzebne” na tle miast regresywnych i wyludniających się (opra-cowanie własne)
Fig. 27. „Unnecessary” towns on the background of regressive and depopulated towns (by author)
156
W odróżnieniu od miast funkcjonalnie „już niepotrzebnych” należy wyróż-nić także miasta jeszcze niepotrzebne. W tej grupie znajdują się miejscowości, w których nowo powstała przestrzeń miejska nie została w pełni, a często w ogóle zasiedlona. Istnieje silny kontrast między proporcjonalnie dużą licz-bą budynków mieszkalnych z dostępnymi, niezasiedlonymi mieszkaniami oraz towarzyszącą im infrastrukturą miejską a niewspółmiernie małą liczbą miesz-kańców.
Częściej — podobnie jak w przypadku przestrzeni już niepotrzebnych — zjawisko to odnosi się do dzielnic dużych miast lub suburbiów niż indywi-dualnych, samodzielnych administracyjnie miast (np. Yebes w Hiszpanii czy Zhengzhou New District w Chinach). Jednak przykład chińskiego Ordos poka-zuje, że proces ten może dotyczyć nawet potencjalnego miasta dużego.
Zmian rangi i znaczenia miast w każdym kraju europejskim w jego prze-szłości było oczywiście wiele i miały różne konsekwencje. Uwaga ta odnosi się także do terytorium Polski. Jednak problemem szczególnym związanym z tym zjawiskiem jest z jednej strony zbędność miast dużych rozpatrywana z punktu widzenia ich funkcji w systemie ekonomiczno-społecznym kraju.
Zbędność niektórych miast jest jednym z fundamentalnych problemów dotykających nie tylko polskiej, lecz całej europejskiej sieci miast. Aktualnie termin miasta zbędne z reguły jest utożsamiany z pojęciem miasta kurczące się. Jednak nie wszystkie miasta kurczące się są miastami zbędnymi. Część z nich w istocie zmierza do obniżenia liczby mieszkańców. Miasta te mają jednak czytelną i istotną rolę w krajowym systemie miejskim. Ich depopulacja wiąże się z okresowymi problemami któregoś z elementów miejscowej bazy ekonomicznej. Czynnikiem powszechnym jest także model społeczny zwią-zany z brakiem zastępowalności pokoleniowej — starzeniem się populacji danego miasta.
Inne miasta kurczą się jedynie statystycznie, a wynika to z tego, że w rze-czywistości jedynie redystrybuują swój potencjał demograficzny w skali lokal-nej, czego efektem końcowym jest suburbanizacja.
Pod pojęciem dużych miast funkcjonalnie „już niepotrzebnych” proponuje się rozumieć te ośrodki, wobec których znajduje potwierdzenie 16 lub więcej spośród 24 wymienionych procesów, zjawisk bądź faktów (tabela 31), które świadczą o kurczeniu się miasta, a nastąpiły w ciągu ostatnich 20 lat.
Cechy miast funkcjonalnie „już niepotrzebnych” w systemie osadniczym wyraźnie zarysowują się w konurbacji katowickiej. Region ten problemu „zbęd-ności” doświadczył najbardziej po 1989 r. Rozpad podstawowej struktury bazy ekonomicznej opartej na górnictwie węgla kamiennego i przemyśle ciężkim sprawił, że wiele miast znalazło się w wyjątkowo trudnej sytuacji ekonomicznej i społecznej. Niemal wszystkie duże i średnie miasta regionu należą do grona miast kurczących się demograficznie. To cecha wspólna rdzenia konurbacji katowickiej.
Jednak w niektórych miastach, jak: Katowice, Gliwice, częściowo Tychy, pro-ces kurczenia się łagodzą różne czynniki endogeniczne i egzogeniczne. Wynika to
157 Tabela 31. Ważniejsze procesy, fakty i zjawiska świadczące o „zbędności” funkcjonalnej miasta (opracowanie własne)
Table 31. Important processes, facts and phenomena underline the functional “needless” of towns (by author)
Lp. Ważniejsze procesy, fakty i zjawiska świadczące o „zbędności” funkcjonalnej miasta 1. Lokalizacja w aglomeracji policentrycznej lub konurbacji miejskiej (konkurencyjność
między miastami)
2. Spadek rangi w regionalnej hierarchii wielkościowej miast (kategorie wg wielkości zaludnienia miast)
3. Utrata funkcji administracyjnych 4. Ubytek terytorium miejskiego
5. Funkcjonujące tendencje odśrodkowe niezakończone ubytkiem terytorium miejskiego 6. Zagrożenie utratą praw miejskich
7. Ubytek rzeczywisty liczby ludności w okresie 20 lat 8. Dalszy prognozowany ubytek liczby ludności (do 2035 r.)
9. Pogarszający się współczynnik obciążenia demograficznego (age dependency ratio)* 10. Ubytek ludności w wieku przedprodukcyjnym
11. Wzrost procentowego udziału ludności w wieku poprodukcyjnym 12. Ujemne saldo migracji w okresie 20 lat
13. Wskaźnik bezrobocia większy niż średnia w danej grupie wielkościowej miast 14. Wskaźnik bezrobocia wyższy niż w województwie, regionie
15. Ubytek rzeczywisty zatrudnionych
16. Przewaga liczby wyjeżdżających do pracy nad liczbą przyjeżdżających do pracy do miasta
17. Ubytek liczby dużych zakładów przemysłowych lub instytucji usługowych (za-trudniających ponad 500 osób)
18. Niski wskaźnik PKB na mieszkańca w grupie miast wg przedziału wielkościowego 19. Ubytek lub zmniejszenie rangi instytucji definiujących pozycję miasta w hierarchii
centralności bądź metropolitalności
20. Krytyczny wizerunek miasta jako przestrzeni niekorzystnej do zamieszkania (po-twierdzony badaniami lub wiarygodnymi sondażami)
21. Ubytek sieci komunikacji miejskiej (liczba i długość linii)
22. Ubytek w sieci instytucji szkolnictwa publicznego (przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły ponadpodstawowe)
23. Istnienie realnych zagrożeń środowiskowych (environmental hazards) dla terenów zainwestowanych, np. zagrożenia negatywnym oddziaływaniem górnictwa, często wy-stępujące katastrofy naturalne
24. Przyrost nowych terenów wyłączonych z użytkowania (brownfields, nieużytki, pusto-stany)
* Stosunek liczby osób w wieku, w którym są one nieaktywne lub bierne zawodowo, czyli w wieku niepro-dukcyjnym (liczba dzieci w wieku 0—14 lat, liczba osób w wieku 60 lub 65 lat i więcej) do liczby osób będących w wieku produkcyjnym (liczba osób w wieku 15—59 lub 64 lata).
158
w głównej mierze z korzystnej lokalizacji geograficznej. W przypadku Katowic ważną determinantą były także regionalne funkcje administracyjno-polityczne i metropolitalne. Pozostałe średnie, a szczególnie duże miasta przeszły gwał-towny regres ekonomiczny i zmianę funkcjonalną albo wciąż utrwalają swój rozwój oparty na górnictwie i hutnictwie, co w dłuższej perspektywie również nie jest korzystne. Pewne miasta (Będzin, Bytom, Dąbrowa Górnicza, Mysło-wice, Tarnowskie Góry, Tychy) straciły część swojego terytorium. Niektóre dzielnice tych miast usamodzielniły się jako osobne gminy, odrywając się od ośrodków przeżywających kryzys ekonomiczny. Część z nich (Imielin) znalazła nowe możliwości rozwoju i jako osobne miasta odniosła sukces w skali regio-nalnej. Procesy odśrodkowe związane z dalszym rozpadem administracyjnym są wciąż aktualne (Bytom, Mysłowice, Ruda Śląska).
Innym problemem konurbacji katowickiej jest bliskie sąsiedztwo Krako-wa, jednego z najbardziej dynamicznie rozwijających się ośrodków metro-politalnych Europy Środkowo-Wschodniej, a przede wszystkim Polski. Bli-skość obu zespołów miejskich — krakowskiego i katowickiego — powoduje pewne ograniczenia rozwojowe w skali regionalnej oraz naturalną konkuren-cję w różnych przedsięwzięciach, głównie dotyczących nowych technologii i usług oraz tzw. gospodarki opartej na wiedzy. Pozytywne efekty synergii metropolii krakowskiej i katowickiej zdecydowanie większe korzyści przy-noszą tej pierwszej.
Spośród łącznie ponad 200 jednostek miejskich, dla których umownie nale-ży przyjąć nazwę dzielnic, zlokalizowanych w 17 miastach rdzenia konurbacji katowickiej tendencje rozwojowe (nowe działalności ekonomiczne, nowe prze-strzenie mieszkaniowe, wzrost liczby ludności) można zaobserwować w nie więcej niż 20—25 (ok. 10%). Pozostałe trwają w stagnacji lub depresji.
Spośród większych miast konurbacji katowickiej pojęcie miasta „już nie-potrzebnego” należałoby odnieść do Bytomia. Ośrodek ten spełnia 21 spo-śród 24 kryteriów kurczącego się „już niepotrzebnego” miasta, które zostały zestawione w tabeli 31. W dużej mierze przyjętą tu definicję oraz kryteria wyróżniające spełnia także kilka innych, co najmniej 50-tysięcznych miast regionu.
Wielka skala problemów Bytomia wynika z eksploatacji górniczej węgla ka-miennego, która szczególnie w XX w. poczyniła wiele szkód w zabudowie miasta i jego infrastrukturze. Szkody górnicze nadal oddziałują na miasto. W 1982 r.
uszkodzeniu uległo ponad 600 mieszkań w zabytkowym centrum miasta (Dra-bina, 2010). W 2011 r. na skutek uszkodzeń budynków dzielnicy Karb wykwa-terowano ok. 600 osób (Krzysztofik, Runge, Kantor-Pietraga, 2012a). Budynki, w których znajdowały się te mieszkania, zostały w 2012 r. ostatecznie wyburzo-ne. W wielu miejscach, także w centrum miasta, skala osiadania terenu w okre-sie jednego roku przekroczyła 5 m, w wielu innych przewyższa nawet 15 m.
Destrukcyjnie na budynki i infrastrukturę oddziałują także wstrząsy tektoniczne wywołane działalnością górniczą. Ogół tych niekorzystnych zjawisk występu-je, mimo że likwidacji uległy 4 z 5 kopalń. Prowadząca urobek pod miastem
159