pierwotnych założeń teorii przejścia demograficznego. Koncepcja ta jednak skupiona jest bardziej na roli procesów migracyjnych w kształtowaniu roz-mieszczenia ludności dużych miast i ich otoczenia oraz jej przestrzennej re-dystrybucji. W. Zelinsky w wyjaśnieniach kierunkowych zmian migracji do miast zwraca uwagę na zmiany charakteru przestrzeni będącej źródłem napły-wu. Należy jednak zauważyć, że koncepcja przejścia mobilności przestrzennej W. Zelinskiego określa procesy, które mają miejsce w odniesieniu do dużych miast i metropolii. Na ten aspekt zwróciła ostatnio uwagę E. Korcelli-Olej-niczak (2012).
W procesie wyjaśniania zagadnienia depopulacji miast jednym z podsta-wowych problemów jest praktyczny brak bezpośredniej koncepcji wyjaśnia-jącej, która odnosiłaby się do wszystkich grup wielkościowych ośrodków miejskich.
Nie do końca bowiem wyjaśnieniem ogólnego mechanizmu depopulacji miast jest chociażby powszechnie przyjęty model cyklu urbanizacji Klaas-sena i Paelincka z jego etapami: urbanizacji, suburbanizacji, dezurbaniza-cji i reurbanizadezurbaniza-cji (Klaassen, Paelinck, 1979; Maik, 1992). Jego zasadność, podobnie jak w przypadku koncepcji przejścia mobilności W. Zelinskiego, kończy się na poziomie rozważań odnoszących się do miast co najmniej śred-nich. Model ten nie do końca sprawdza się także w układach osadniczych o charakterze konurbacji miejskich. Wyniki badania współrealizowanego przez autorkę niniejszego opracowania w ramach Projektu SHRINK SMART na temat kurczenia się miast konurbacji katowickiej wskazują, że model Klaas-sena i Paelincka może stanowić jedynie alternatywne ujęcie rozwoju miasta (ryc. 4 i 5). Założeniem wyjaśnień nowego modelu jest w tym przypadku proces wyraźnej defragmentacji potencjału demograficznego, społecznego, gospodarczego i przestrzennego oraz jego: a) trwały zanik (ubytek natural-ny, likwidacja przemysłu tradycyjnego, powstawanie obszarów funkcjonalnie dereliktowych), b) przemieszczenia poza obręb najbliższego otoczenia miasta (regionu miejskiego), c) przemieszczenia w kierunku najbliższego otoczenia miasta (regionu miejskiego).
Jakkolwiek zagadnienie przemieszczeń w kierunku otoczenia miasta (re-gionu miejskiego) jest współwystępujące, to w tym przypadku nie jest do-minujące.
Z kolei w odniesieniu do części miast małych wyjaśnienia obejmują tylko pewne typy funkcjonalne, takie jak ośrodki turystyczne i uzdrowiskowe. De-terminantą depopulacji był tu czynnik wysokiego poziomu renty gruntowej.
W innych małych miastach czynnik sprawczy miał charakter wręcz odwrotny
— gwałtowny spadek wartości renty gruntowej przestrzeni śródmiejskiej na skutek dynamicznych zmian funkcjonalnych i będące tego konsekwencją róż-ne problemy społeczróż-ne, ekonomiczróż-ne, przestrzenróż-ne. Dotyczyło to niektórych małych miast pogórniczych i poprzemysłowych (Kantor-Pietraga, Krzysz-tofik, Runge, 2012).
44
Ryc. 4. Model rozwoju miasta Klaassena i Paelincka (zmodyfikowany), (opracowanie własne, zmienione i uzupełnione, na podstawie: W. Maik, 1992, s. 25)
1 — umowny zasięg zespołu miejskiego; 2 — etap urbanizacji miasta; 3 — wektory koncentracji ludności dla etapów: urbanizacji, suburbanizacji i dezurbanizacji; 4 — etap suburbanizacji; 5 — etap dezurbanizacji;
6 — podstawa rozwojowa miasta (oś x — przestrzenna); 7 — modelowy punkt koncentracji ludności na danym etapie rozwoju miasta; 8 — oś rozwoju demograficznego miasta (oś y)
Fig. 4. Model of city development by Klaassen and Paelinck (modified), (by author, changed, on the base of W. Maik, 1992, p. 25)
1 — a range of urban agglomeration; 2 — the urbanization stage; 3 — vectors of the population concen-tration in case of stages: urbanization, suburbanization and deurbanization; 4 — the suburbanization stage;
5 — the deurbanization stage; 6 — the development base of the city (the X ax — spatial); 7 — theoretical point of the population concentration in some stage of the city development; 8 — an ax of demographic development of the city (the Y ax)
W wyjaśnianiu depopulacji wszystkich grup wielkościowych miast pewien wy-jątek stanowi natomiast koncepcja kurczenia się miast (urban shrinkage).Walorem koncepcji kurczenia się miast jest to, że w całości poświęcona jest zagadnieniu ośrodków odnotowujących statystyczny ubytek liczby ludności. W przeciwieństwie do omawianych w tym rozdziale koncepcji i modeli, nie stanowi ona fragmentu pewnego szerszego tła wyjaśniającego, jest nim sama w sobie. Uwaga została tutaj skupiona wyłącznie na ubytku demograficznym, a nie na ogólnej dynamice liczby ludności, uwzględniającej w swej zawartości badawczej także depopulację.
45 Ryc. 5. Model rozwoju miasta w konurbacji katowickiej, uwzględniający proces kurczenia się w latach 1950—2010 (opracowanie I. Kantor-Pietraga, R. Krzysztofik)
1 — umowny zasięg zespołu miejskiego; 2 — etap urbanizacji miasta; 3 — wektory koncentracji ludności dla etapów: urbanizacji, suburbanizacji i dezurbanizacji; 4 — etap suburbanizacji; 5 — etap dezurbanizacji;
6 — podstawa rozwojowa miasta (oś x — przestrzenna); 7 — modelowy punkt koncentracji ludności na danym etapie rozwoju miasta; 8 — przemieszczony na zewnątrz zespołu miejskiego potencjał demograficzny oraz gospodarczy, społeczny i infrastrukturalny; 9 — tendencje odśrodkowe (separacyjne) w przestrzeni dezurbanizującego się (kurczącego się) miasta; 10 — kierunki przemieszczeń zewnętrznych potencjału de-mograficznego oraz gospodarczego, społecznego i infrastrukturalnego
Fig. 5. Model of development of city in the Katowice Conurbation considered the urban shrinkage process, 1950—2010 (by I. Kantor-Pietraga, R. Krzysztofik)
1 — a range of urban agglomeration; 2 — the urbanization stage; 3 — vectors of the population concen-tration in case of stages: urbanization, suburbanization and deurbanization; 4 — the suburbanization stage;
5 — the deurbanization stage; 6 — the development base of the city (the X ax — spatial); 7 — theoretical point of the population concentration in some stage of the city development; 8 — demographic and also economic, social and infrastructural potential moved outside of agglomeration; 9 — centrifugal tendencies in the space of (deurbanized) shrinking city; 10 — directions of external movements of demographic and also economic, social and infrastructural potential
Słabościami wyjaśnień koncepcji kurczących się miast są natomiast:
•
dwa ujęcia zjawiska — szersze i węższe; to drugie jest de facto sub-stytutem pojęciowym określenia depopulacji w wymiarze statystycz- nym;46
•
brak jednolitej definicji kurczenia się miast w ujęciu szerszym, co powoduje niejednoznaczność w kwestii rozumienia tego zjawiska i wynikające z tego nieporozumienia terminologiczne;•
fakt, że krajowe, a przede wszystkim zagraniczne badania naukowe pod tym określeniem nawiązują w zasadzie do kwestii wyludniania się miast w okresie wyłącznie współczesnym, głównie po 1990 r. (Rieniets, 2006;Shrinking Cities…, 2006a, 2006b; Rink, 2006; Grossmann i in., 2008;
Forrant, 2012; Martinez-Fernandez i in., 2012a); w szerszym ujęciu tempo-ralnym problem depopulacji stanowi natomiast jedynie fragment wyjaśnień poświęconych ogólnemu spojrzeniu na ewolucję procesów lub struktur demograficznych.
Z tego też względu w przekonaniu autorki niniejszego studium istotny-mi propozycjaistotny-mi integracji zagadnienia depopulacji istotny-miast, rozpatrywanego z punktu widzenia zagadnień ruchu naturalnego i ruchu migracyjnego ludności, a jednocześnie uwzględniającego element miejsca, są dwa następujące ogólne modele teoretyczno-wyjaśniające.
Pierwszy z nich to model J. Webba (1963), ujmujący schematycznie struk-turę przyrostu rzeczywistego ludności, a zwracający uwagę na możliwość zaist-nienia struktur cechujących się ubytkiem ludności ze wskazaniem jego podłoża demograficznego (ruch naturalny, ruch wędrówkowy). W tym przypadku precy-zyjnie określony jest ubytek demograficzny rzeczywisty (pola F i G w modelu graficznym) lub ubytek częściowy, który odnosi się do jednej ze składowych
— ubytku naturalnego lub ujemnego salda migracji. Ubytek częściowy może odzwierciedlać także rzeczywisty wzrost liczby ludności.
Drugim modelem jest natomiast koncepcja redystrybucji przestrzennej ludności, nawiązująca do zróżnicowanego pola genetycznego wzrostu lub spadku liczby ludności na określonym obszarze w danym przedziale czasu.
Zastosowanie drugiego z wymienionych modeli w polskiej literaturze nauko-wej w najbardziej czytelnym ujęciu prezentuje praca J.Z. Dzieciuchowicza (1995). W tym przypadku depopulacja może mieć także charakter pozorny, tzn. odnotowywany przyrost liczby ludności w określonej części terytorium nie równoważy ubytków w pozostałej. Mimo że odnotowywany jest zarówno spadek, jak i wzrost liczby ludności, faktycznie mamy do czynienia z ubyt-kiem rzeczywistym.
Istotę zjawiska depopulacji (miast) w obu modelach — J. Webba oraz redystrybucji przestrzennej ludności wg J. Dzieciuchowicza — w kontekście przytoczonych wyjaśnień zaprezentowano na ryc. 6.
Model Webba znalazł szerokie zastosowanie w wyjaśnieniach istotny pro-cesów demograficznych (A. Runge, 2013). Jest także dobrym instrumentem badawczym w procesie tworzenia między innymi prognoz demograficznych.
W studiach lokalnych i regionalnych, szczególnie tam, gdzie oczekiwana jest ich utylitarność dla realizowanych polityk demograficznych i innych rozwojowych, stanowi wręcz niezastąpiony kanon. Problemy jego zastosowania w przypadku ziem polskich pojawiają się natomiast w odniesieniu do ujęć
długotermino-47