ryzyko-wała utratą podstawowych możliwości zarobkowania (drobny handel, rze-miosło), które miało miejsce w obrębie zwartej zabudowy mieszkaniowo--usługowej.
Skala wyludnienia miast podczas I wojny światowej uwarunkowana była wieloma czynnikami, zarówno działającymi powierzchniowo, jak polityka okupacyjna czy regionalne układy struktur społecznych i gospodarczych, jak i liniowo (głównie przebieg linii frontu, zmiany granic politycznych).
Osobne zagadnienie to efekty i konsekwencje I wojny światowej, które miały charakter punktowy i koncentryczny (lokalny). Przykładem tego ostat-niego jest zniszczenie mazowieckiego miasta Przasnysz podczas działań wojennych w latach 1915 i 1920. Tylko w wyniku starć niemiecko-rosyj-skich w 1915 r. dewastacji uległo aż 70% zabudowy miejskiej (Waleszczak, 1999). Liczba ludności w okresie 1910—1921 spadła natomiast aż o 42,5%
(aneks 2).
Problem uwarunkowań depopulacji miast w tym okresie był niezwykle złożony. Kwestię podstawową stanowiły straty wojenne ludności wywoła-ne bezpośrednimi działaniami wojennymi. W przeciwieństwie do II wojny światowej, ograniczona była skala ubytku demograficznego wynikającego z terroru okupacyjnego.
Wyludnieniu ulegały natomiast miejscowości zdewastowane podczas działań wojennych. W większości przypadków zostały one odbudowane po zakończeniu działań wojennych, co jak pokazują dane statystyczne (aneks 2) miało także istotny wpływ na odbudowę potencjału demograficznego. Pe-riodyczność wyludnienia związanego z I wojną światową dobrze obrazuje fakt, że poza obszarem współczesnych województw dolnośląskiego i lubu-skiego tuż po zakończeniu działań wojennych w przeważającej części miast odnotowano zdecydowany wzrost liczby ludności. Sytuację na terytorium dwóch wspomnianych wcześniej województw omówiono w kolejnym podroz- dziale.
4.2. Depopulacja miast w latach 1919—1939
4.2.1. Tło ogólnodemograficzne procesów depopulacyjnych w latach 1919—1939
Lata 1919—1939 pod względem kształtowania się ogólnych procesów de-mograficznych cechował spadek znaczenia procesów depopulacyjnych miast.
Uwaga ta odnosi się zarówno do liczby miast odnotowujących spadek zalud-nienia, jak i przeciętnych wartości bezwzględnych ubytku demograficznego w tych miastach, w których miał on miejsce.
68
W tym okresie liczba ludności Polski w jej historycznych przedwojennych granicach wzrosła z 27,7 mln w 1921 r. do 34,8 mln w 1938 r. Podobnie jak w okresie poprzednim, wzrost ten był efektem przede wszystkim wyraźnie do-datniego salda ruchu naturalnego. Przyrost naturalny wyniósł bowiem w latach 1919—1938 8,2 mln, a przyrost rzeczywisty 8,5 mln. Niewielka nadwyżka generowana napływem migracyjnym wynikała przede wszystkim z wielkich ruchów ludności tuż po zakończeniu I wojny światowej. Podokres 1919—1923 był jedynym w półwieczu 1895—1938, kiedy odnotowano przyrost migracyjny (0,9 mln).
4.2.2. Zjawisko depopulacji miast w latach 1919—1939
Porównanie danych statystycznych z lat 1910—1921/1925, 1921/1925—
1931 i 1931—1939 dowodzi, że w okresie międzywojennym (1921—1939) większość miast na badanym terytorium notowała wzrost demograficzny (ryc. 11).
Stosunkowo najwięcej miast odnotowujących spadki demograficzne w la-tach 1931/1933—1939 zlokalizowanych było w granicach historycznego Dol-nego Śląska, ziemi lubuskiej i Pomorza Zachodniego, a więc tych regionów, które przed II wojną światową w większości znajdowały się na terytorium Niemiec (tabela 4). Aż 51 spośród 82 miast, które zanotowały ubytek ludności w latach 1931/1933—1939, zlokalizowanych było w tych trzech regionach, dalszych 9 ośrodków — na Opolszczyźnie oraz Warmii i Mazurach, które rów-nież należały wówczas do państwa niemieckiego. Łącznie na ówczesne miasta niemieckie przypadło aż 3/4 odnotowanych wszystkich przypadków ubytku demograficznego.
Ten fakt wskazuje, że ogromna część wschodnich terenów ówczesnych Niemiec, w tym wiele miast, miała charakter emigracyjny. Dla zjawiska tego przyjęto określenie ostflucht (Ross, 1961; Brożek, 1969). Znaczna część miast wyludniających się, a znajdujących się wówczas na terytorium Nie-miec, należała do grupy miast małych, których liczba ludności nie przekra-czała 5 tys.
Ubytek ludności w małych miastach znajdujących się przed II wojną świato-wą na obszarze państwa niemieckiego, do których odnosi się pojęcie ostfluchtu, spowodowany był kilkoma nakładającymi się przyczynami. Po pierwsze, miasta te dotknął kryzys gospodarczy lat. 30. XX w. Upadek wielu działalności prze-mysłowych powodował znaczący odpływ migracyjny ludności do większych miast, okręgów przemysłowych oraz w kierunku zachodnich regionów ówcze-snych Niemiec.
Przesłanką migracji był także ogólnie korzystniejszy rozwój społeczno-eko-nomiczny dużych miast i zachodnich rejonów Niemiec. Migracje tam
ukierun-69 Ryc. 11. Ubytek ludności w miastach Polski w latach 1921—1939 (opracowanie własne na podstawie aneksu 2)
Fig. 11. Population decrease in towns of Poland, 1921—1939 (by author on the base of Annex 2)
kowane nie zawsze bezpośrednio wiązały się z kwestią bezrobocia, a z nadzieją na korzystniejsze możliwości zamieszkania, znalezienia odpowiedniej pracy oraz możliwościami spełnienia aspiracji życiowych. Kwestią bardzo istotną była również polityka społeczna i demograficzna prowadzona przez III Rzeszę na terenach niemieckich należących współcześnie do Polski, a także w przed-wojennej Czechosłowacji (Czuma, 1939; Majewski, 2008).
Pewne znaczenie miało również oddalenie od większych ośrodków miej-skich; uwaga ta dotyczy dawnej rejencji koszalińskiej, dużej części Prus Wschodnich czy niektórych fragmentów Marchii Granicznej Poznań-Prusy Zachodnie (Grenzmark Posen-Westpreussen).
Niezależnie od czynników regionalnych już w okresie międzywojennym na obszarze państwa niemieckiego (także w Austrii) zauważalna była tendencja
–10,1 do –20,0 –5,1 do –10,0 –2,1 do –5,0 0,0 do –2,0
70
Tabela 4. Liczba miast na obszarze współczesnej Polski notujących ubytek liczby ludności w latach 1921—1939 (wg podziału administracyjnego z 2012 r.), (opracowanie własne na pod-stawie aneksu 2)
Table 4. Number of towns on the area of contemporary Poland that noted population decrease, 1921—1939 (according to administrative division in 2012), (by author on the base of Annex 2)
Województwo 1921/1925—1931/1933 1931/1933—1939
do systematycznego spadku przyrostu naturalnego, szczególnie w porównaniu z państwami sąsiednimi w Europie Środkowo-Wschodniej. Główną tego przy-czyną był wyraźnie malejący współczynnik urodzeń, który z 36% w latach 1868/1872 obniżył się do 17% w latach 1928/1932 (Billig, 1963, s. 31—32).
Odmienna sytuacja miała miejsce na terenach międzywojennej Polski uję-tej w granicach współczesnych. W większości województw na tym obsza-rze ubytki ludności miejskiej stanowiły nieliczne przypadki. W podokresie 1931/1933—1939 na obszarze dwóch współczesnych województw łódzkiego i małopolskiego nie odnotowano ani jednego przypadku depopulacji miasta (tabela 4).
Mała liczba miast wyludniających się w tym okresie na terenie ówczesnej Polski miała kilka istotnych przyczyn, także w ujęciu regionalnym:
— Na terenie dawnego zaboru austriackiego i rosyjskiego sieć miast formalnie istniejących była stosunkowo rzadka. Na skutek utraty praw miejskich w la-tach 1869—1919 w sieci osadniczej funkcjonowały tam przede wszystkim miasta średnie i duże. Z kolei duża część miast małych pełniła w systemie osadniczym istotne funkcje gospodarczo-społeczne. Miasta tej kategorii bardzo często pełniły funkcję ośrodka powiatowego. Istniejąca sieć miast stanowiła podstawowe i ważne ogniwa w krajowym systemie osadniczym. Dodatkowo, z uwagi na notujące wzrost demograficzny otoczenie wiejskie, ośrodki te sta-nowiły istotny cel lokalnych i regionalnych migracji w relacji wieś — miasto.
71
— W niektórych regionach rozwojowi demograficznemu miast sprzyjał gwał-towny rozwój przemysłu (między innymi w przedwojennym województwie śląskim, Zagłębiu Dąbrowskim, regionie łódzkim, Centralnym Okręgu Prze-mysłowym).
— Na obszarze niektórych dzisiejszych województw pomorskiego, części ku-jawsko-pomorskiego miejska sieć osadnicza była stosunkowo rzadka. Małe zagęszczenie sieci miast wzmacniało rangę istniejących ośrodków miejskich w relacjach ośrodek miejski — jego wiejskie otoczenie.
Istotnym elementem wzrostu demograficznego na większości terytorium Pol-ski było także znaczące przeludnienie wsi. Stan ten oddziaływał na wzrost mi-gracji z obszarów wiejskich. Punktami rozładowania wytworzonych w ten sposób procesów cechujących się gwałtownymi migracjami były w naturalny sposób najbliższe, głównie uprzemysłowione lub uprzemysławiające się, miasta.
Stałym elementem rozwoju demograficznego miast był również naturalny ruch ludności. Mimo że wskaźnik przyrostu naturalnego miast był niższy niż na obszarach wiejskich, w większości był na tyle duży, że powodował rzeczy-wisty przyrost ludności. Uwaga ta dotyczy szczególnie tych ośrodków miej-skich, w których duży odsetek ludności stanowiła żydowska grupa wyznaniowa (Statystyka Polski, 1936—1939). Kształtowanie się w tym okresie regionalnych uwarunkowań demograficznych Wielkopolski w sposób interesujący przedsta-wił S. Borowski (1975).
Jedynym województwem międzywojennej Polski, w którym odnotowano dużą liczbę miast wyludniających się, było ówczesne województwo poznań-skie, którego obszar w większości pokrywał się z przestrzenią współczesnego województwa wielkopolskiego.
Wyjaśnieniem znaczącej liczby miast tracących ludność na tym terytorium był fakt nałożenia się kilku wcześniej wskazanych procesów i zjawisk. Do naj-ważniejszych zaliczyć trzeba wyjazdy migracyjne mniejszości niemieckiej, dużą liczbę małych miast konkurujących o stosunkowo nieduże zaplecze z innymi, niski odsetek ludności żydowskiej1, stosunkowo nieduże przeludnienie wsi.
4.3. Depopulacja miast w latach 1939—1945
4.3.1. Tło ogólnodemograficzne procesów depopulacyjnych w latach 1939—1945
Okres stabilnego wzrostu demograficznego większości miast Polski, ale także większej części Europy przerwała II wojna światowa. W latach 1939—1946
uby-1 Ludność żydowska w tym okresie cechowała się znacząco większym przyrostem natural-nym niż zamieszkująca na terytorium II Rzeczypospolitej Polskiej ludność polska czy niemiecka.
72
tek ludności ogółem w granicach Polski (1946) sięgnął 8,4 mln osób (Eberhardt, 2000, s. 75). Działania wojenne oraz ich konsekwencje miały istotny wpływ na sytuację demograficzną wszystkich miast w Polsce. W ogromnej większości były to konsekwencje, jakie statystycznie obrazuje ubytek ludności, na które złożyło się jednak wiele różnych wydarzeń, zjawisk i procesów typowych dla tego okresu.
Gwałtowność działań wojennych i towarzyszących im wydarzeń sprawiła, że omawiane zagadnienie depopulacji w tym okresie precyzyjnie można nawet ująć w okresy tygodniowe czy miesięczne (por. tabela 5).
Tabela 5. Dynamika zmian zaludnienia w Sosnowcu w okresie 1886—1950 (opracowanie własne na podstawie: J. Ziółkowski, 1960)
Table 5. Dynamics of population in Sosnowiec, 1886—1950 (by author on the base of: J. Ziół-kowski, 1960)
(ewentualnie miesiąc i dzień)Lata Liczba ludności Dynamika zmian zaludnienia (rok poprzedni = 100%)
1886 9,3 •
1897 36,3 290,3
1905 61,0 68,0
1910 89,0 45,9
1914 styczeń (01) 118,5 33,1
1914 październik (01) 51,8 –56,3
1915 56,9 9,8
1916* 70,0 23,0
1921 86,5 23,6
1925 95,8 10,8
1930 103,4 7,9
1935 116,0 12,2
1939 styczeń (01) 129,6 11,7
1940 114,6 –11,6
1941 118,1 3,1
1942 109,8 –7,0
1943 90,0 –18,0
1944 93,2 3,6
1945 86,7 –7,0
1946 83,4 –3,8
1947 86,9 4,2
1950 92,8 6,8
* Zmiany administracyjne (Administrative changes).
Depopulację miast w okresie II wojny światowej cechowały dwie główne grupy determinant. Pierwsza z nich to determinanty bezpośrednie, druga zaś
73
— determinanty pośrednie. Analiza dziejów wojennych poszczególnych miast Polski wskazuje, że obie grupy nakładały się na siebie. Dodatkowo, uwzględ-niając kwestię demograficzną, należy wskazać czynniki warunkowane ruchem naturalnym i ruchem wędrówkowym.
Do determinant bezpośrednich należy zaliczyć czynniki związane z ruchem naturalnym ludności, a szczególnie:
— pozbawienie życia mieszkańców na skutek: terroru okupacyjnego w po-szczególnych miastach, bombardowań, zagłady w obozach koncentracyj-nych i inkoncentracyj-nych miejscach straceń;
— pozbawienie życia mieszkańców powołanych do służby wojennej (bez-pośrednie działania wojenne w obrębie miasta lub poza jego teryto- rium).
Do determinant bezpośrednich należą również czynniki związane z ruchem wędrówkowym ludności, głównie zaś:
— wywózki ludności do pracy przymusowej do innych regionów na terytorium współczesnej Polski lub innych państw (głównie Niemiec);
— przesiedlenia stałe (Kraj Warty, Białostocczyzna).
Do determinant pośrednich zaliczyć trzeba czynniki związane z ruchem naturalnym ludności, a szczególnie:
— wyraźny spadek liczby urodzeń, kontrastujący z dużą śmiertelnością;
— wysoką śmiertelność, głównie w grupach wiekowych osób starszych, dzieci, będącą efektem niedożywienia, nieleczonych chorób i urazów.
Determinantami pośrednimi są również czynniki związane z ruchem wę-drówkowym ludności, przede wszystkim zaś:
— migracje potencjalnie dobrowolne, ale wynikające z wcześniejszych zdarzeń incydentalnych dotyczących pojedynczych osób lub rodzin, w tym łączenie rodzin;
— migracje spowodowane zniszczeniami zabudowy mieszkaniowej;
— migracje wynikające z utraty dotychczasowych możliwości zarobkowania mieszkańców (fizyczna likwidacja miejsc pracy);
— migracje będące następstwem ograniczeń osiedleńczych (Kosiński, 1963;
Stpiczyński, 1997; Eberhardt, 2000; Gawryszewski, 2005; Wysiedlenia, wy-pędzenia…, 2008).
4.3.2. Zjawisko depopulacji miast w latach 1939—1945
W wyniku bezpośrednich i pośrednich działań wojennych oraz ich konse-kwencji w okresie 1939—1946 ubytek ludności odnotowano w 632 miastach zlokalizowanych obecnie na terytorium Polski (tabela 6). W odniesieniu do tego faktu do rozważenia pozostają przede wszystkim miasta, w których skala depopulacji osiągnęła największy wymiar (zarówno w wartościach
bezwzględ-74
nych liczby ludności, jak i wartościach procentowych). Zwrócono także uwagę na grupę miast, w których zanotowano wzrost demograficzny.
Okres II wojny światowej stanowił etap w dziejach demograficznych miast Polski, w którym podstawowym elementem określającym stan ludności był bezwzględny jej ubytek (Halicka, 1947). Skala przestrzenna i siła oddzia-ływania czynników destrukcyjnych w rozwoju, nie tylko demograficznym, miast była tak znacząca, że depopulacja stała się, stosując metaforę naukową,
„standardem” całego procesu demograficznego. W związku z tym szczególną uwagę zwracają miasta, które w tym czasie nie odnotowały ubytku demo-graficznego. Ośrodków takich było zaledwie 49 w całej Polsce. Z tego aż w 27 przypadkach, a więc w 55,1%, ubytek ten nastąpił jednak w kolejnych latach 1946—1950 (tabela 7). Był zatem przesunięty w czasie zaledwie o kil-ka lat, chociaż jego przesłanki były identyczne — II wojna światowa i jej konsekwencje.
Tabela 6. Liczba miast na obszarze współczesnej Polski notujących ubytek liczby ludności w latach 1939—1946 (wg podziału administracyjnego z 2012 r.), (opracowanie własne na pod-stawie aneksu 2)
Table 6. Number of towns on the area of contemporary Poland that noted population de-crease, 1939—1946 (according to administrative division in 2012), (by author on the base of Annex 2)
Województwo 1939—1946 Województwo 1939—1946
Dolnośląskie 45 Podlaskie 35
Kujawsko-pomorskie 47 Pomorskie 29
Lubelskie 24 Śląskie 34
Lubuskie 30 Świętokrzyskie 15
Łódzkie 35 Warmińsko-mazurskie 38
Małopolskie 37 Wielkopolskie 91
Mazowieckie 57 Zachodniopomorskie 57
Opolskie 27 Polska 632
Podkarpackie 31
Najwięcej miast odnotowujących wzrost demograficzny leżało na obszarze dwóch współczesnych województw — dolnośląskiego oraz wielkopolskiego.
Odpowiednio miast tych było 16 i 13, co stanowi aż 60% analizowanych przy-padków. Jeśli chodzi o miasta innych województw, to wzrost zanotowały tylko miasta województw podkarpackiego i śląskiego (4 miasta).
Dramatyzm zjawisk demograficznych okresu 1939—1946 pogłębia fakt istnienia takich regionów ówczesnej Polski, na których nie stwierdzono ani jednego przypadku przyrostu czy chociażby stabilizacji potencjału demogra-ficznego. Dotyczyło to ośrodków miejskich zlokalizowanych na współczesnym terytorium województw: lubelskiego, lubuskiego, mazowieckiego, podlaskiego czy warmińsko-mazurskiego. W trzech województwach: łódzkim, opolskim
75