Determinanty ekonomiczno-społeczne

Globalizacja rynków finansowych i międzynarodowe przepływy środków finansowych stają się czynnikiem umożliwiającym pranie pieniędzy. Pojawia-nie się usług bankowości elektronicznej (ang. e-banking) powoduje, że legali-zacja dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z prawem ma zasięg

24 J. Ferwerda (2008), The Economics of Crime and Money Laundering: Does Anti – Money Laundering Policy Reduce Crime?, Ultrecht School of Economics Tjalling C. Koopmants Research Institute, Duscussion Paper Series 08-35.

międzynarodowy. Rozwój technologii dodatkowo wzmacnia efekt skutkując jednocześnie ułatwieniami w transferze kapitału w odpowiedzi na zmiany cen .²⁵ W wyniku tego środki finansowe przenoszone są z miejsc, gdzie wystę-pują znaczne bariery prawne do krajów z liberalnym podejściem polityki przeciwdziałania praniu pieniędzy. Zaistniała sytuacja pozwala na wyjaśnie-nie problemu kreowanego przez ekonomię polityczną.

D. Michell²⁶ zwraca uwagę na rolę zindustrializowanych krajów w proce-sie prania pieniędzy. W przypadku krajów rozwiniętych łatwiej jest dokonać legalizacji środków pochodzących z działalności niezgodnej z prawem niż w krajach rozwijających się, które cechuje mały rynek i słabo rozwinięty sek-tor finansowy.

Wpływ na skalę zjawiska prania pieniędzy wywiera również poziom korupcji. Po pierwsze korupcja obniża skuteczność polityki mającej na celu zwalczanie legalizacji dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z literą prawa.²⁷ Ponadto wskazuje się na silną zależność między korupcją a wielkością zjawiska prania pieniędzy, bowiem stanowi ona znaczną jego część. Spadek skłonności do korupcji powoduje spadek wartości pranych pie-niędzy. Ogranicza ona również chęć współpracy w zakresie zwalczania proce-su legalizacji dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z prawem.²⁸ P. Mauro²⁹ dostrzega w swoich badaniach negatywną relację pomiędzy wielkością korupcji a inwestycjami i wzrostem gospodarczym. L.H. Veiga, P. Andrade i A.L. Oliveira³⁰ rozwijają jego pogląd poprzez dodanie do anali-zy wartości pranych pieniędanali-zy, otranali-zymując następujące wnioski:

25 L.H. Cavalcante Veiga, J. Pinto de Andrade, A.L. Rossi de Oliveira (2006), Money laundering, corruption and growth: an empirical rationale for a global convergence on anti – money laundering regulation, “Latin American and Caribbean Law and Economics Association (ALACDE) Annual Papers, Berkley Paper, Berkley Program in Law and Economics”, UC Berkley, s. 3

26 D.J. Mitchell, (2002), U.S. Government Agencies Confirm That Low – Tax Jurisdictions are not Money Laundering Havens, “Prosperitas”, vol. II, Issue I.

27 D. Chaikin, J. Sharman (2007), APG/FATF/ANTI – CORRUPTION/AML/CFT – research paper, FATF/APG Project Group on Corruption and Money Laundering, s. 3.

28 Ch. Goredema, J. Madzima (2009), An assessment of the links between corruption and the implementation of anti – money laundering strategies and measures in the ESAAMLG region, Eastern and Southern Africa Anti – Money Laundering Group, s. 4 i 5.

29 P. Mauro (1995), Corruption and Growth, The Quaterly Journal of Economics, August;

P. Mauro (1997) The Effects of Corruption on Growth, Investment, and Government Expenditure: A Cross – Country Analysis, „Corruption and the Global Economy”, Institute for International Economics.

30 L.H. Cavalcate Veiga, J. Pinto de Andrade, A.L. Rossi de Oliveira (2006), Money laundering, corruption and growth: an empirical…

• korupcja jest pozytywnie skorelowana z wartością pranych pieniędzy,

• zwalczanie legalizacji dochodów pochodzących z działalności przestępczej obniża wielkość zjawiska korupcji.

Niektórzy badacze wskazują również na istnienie odwrotnego związku.

Trudno bowiem jest określić dokładny jego kierunek. Skala zjawiska korupcji może stać się wynikową legalizacji dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z literą prawem, bowiem korupcja może być również efektem prania pieniędzy. Powstaje samonakręcająca się spirala przyczyniająca się do rozrostu obu zjawisk.

Współzawodnictwo i konkurencja na rynku jest kolejnym czynnikiem wskazywanym wśród przyczyn prania pieniędzy. Jest to wynik nacisków wywieranych na pracowników dotyczących realizacji planów sprzedażowych.

Prowadzi to w związku z tym do realizacji operacji podejrzanych o pranie pieniędzy przez zatrudnianych w instytucjach finansowych, szczególnie trans-akcji wiążących się z wysoką marżą.

Z przeprowadzonych badań wynika ponadto, iż większość organizacji przestępczych wykorzystuje do prania pieniędzy kraje strefy offshore. Cha-rakteryzują się one niskimi obowiązkami identyfikacyjnymi, co ułatwia lega-lizację dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z prawem. Szeroka definicja opiera się na uznaniu za raj podatkowy państwa lub terytorium spełniającego następujące kryteria³¹:

• dogodny system podatkowy (brak podatków lub niskie stawki podat-kowe);

• brak kontroli dewizowej i ograniczeń dewizowych;

• stabilność polityczna i gospodarcza na terytorium danego kraju;

• wysoko rozwinięty system finansowy;

• ochrona tajemnicy bankowej;

• liberalny system prawny i łatwość zakładania podmiotów gospodarczych;

• gwarancja swobodnego dostępu do kapitału;

• minimum formalności podczas zakładania i prowadzenia spółek.³² W ostatnim czasie pojawiło się wiele nowych produktów i usług pozwa-lających na różnorodne formy inwestowania kapitału. Coraz więcej krajów o  zaostrzonych regulacjach w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy stara się stworzyć dogodne warunki do inwestowania, które dawniej (przed

31 T. Lipowski (2002), Raje podatkowe: Charakterystyka i sposoby wykorzystywania, Ośrodek Doradztwa i Szkolenia Kadr, Gdańsk, s. 14.

32 G. Szczodrowski (2007), Polski system podatkowy, PWN, Warszawa, s. 216.

2005 rokiem – moment ustanowienia Dyrektywy 2005/60/WE) uważane były za kontrowersyjne.

Zgodnie z podejściem zaproponowanym przez L.B. Bartlett³³, kraje będące rajami podatkowymi można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią kraje oferujące podstawowe usługi finansowe i nieposiadające produkcji. W tym przypadku jedynym sposobem na ich funkcjonowanie jest wykorzystywanie ulg podatkowych w celu przyciągnięcia kapitału. Wraz ze wszelkimi ułatwieniami w wybranych państwach pojawia się problem prania pieniędzy. W zaistnia-łej sytuacji środki pochodzące z legalizacji dochodów mających swe źródło w pierwotnej działalności niezgodnej z literą prawa, nie tworzą żadnej wartości dodanej dla gospodarki, przyczyniając się do czerpania korzyści z opłat. Drugą grupą są kraje zajmujące się produkcją oraz oferujące zaawansowane usłu-gi finansowe. W tym przypadku polityka dotycząca przeciwdziałania napły-wowi środków pochodzących z prania pieniędzy jest w pełni przestrzegana, a nadmienione dochody, jeżeli się pojawiają, to nie są tak jak w poprzednim przypadku ściśle powiązane z pierwszym, początkowym etapem legalizacji dochodów mających swe źródło w działalności niezgodnej z prawem.

W przypadku instytucji finansowych wpływ na wartość pranych pienię-dzy wywiera dostęp do informacji przez krajową jednostkę analityki finanso-wej, w szczególności w zakresie przestrzegania tajemnicy bankowej.³⁴ Brak dostępu do danych niezbędnych do orzeczenia prania pieniędzy przez organy nadzorcze powoduje większe zainteresowanie tą aktywnością przez grupy przestępcze.

Ważnym elementem z punktu widzenia czynników ekonomicznych wpły-wających na zjawisko prania pieniędzy jest alternatywny obieg pieniądza.

Szeroki zakres płatności gotówkowych sprzyja realizacji początkowego etapu legalizacji dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z prawem.

Ponadto wykorzystywanie i oferowanie innych instrumentów na okaziciela przekłada się na prawdopodobieństwo prania pieniędzy. Również realizacja samych transakcji przy użyciu hasła z wykorzystaniem telefonu zmniejsza prawdopodobieństwo wykrycia. Istotnym staje się wówczas przestrzeganie wszelkich ograniczeń i wymagań przy przeprowadzaniu operacji bankowych lub transakcji finansowych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na identyfi-kację tożsamości klienta, czy też możliwość zakładania rachunków na hasło.

33 L.B. Bartlett (2002), The negative effects of money laundering economics development, International Economics Group Dewey Ballantine LLP dla The Asian Development Bank Regional Technical Assistance Project No. 5967 Countering Money Laundering in The Asian and Pacific Region, maj 2002, s. 10.

34 R. Jankowski, Proceder „prania brudnych pieniędzy” – metodologia, przyczyny i skutki, s. 9.

Tabela 1.7. Estymowana wartość przepływów kapitału z tytułu prania pieniędzy w latach 1995–2008 (w miliardach USD rocznie) RegionMiejsce przeznaczenia pranych pieniędzy E. Azja S. Azja

S.W. AzjaOce- aniaN. AfrykaS. AfrykaEuropaS. AmerykaC. AmerykaKara- ibyN. AmerykaAntark- tykaŁącznieWycho- dzące

Źródło pochodzenia pranych pieniędzy

E. Azja129816211180011032931 S. Azja203000000000041 S.W. Azja30017000100000181 Oceania10020010000042 N. Afryka400005000000061 S. Afryka50010015200000194 Europa709111985002101 00621 S. Ameryka60000002240310317 C. Ameryka70000001018310245 Karaiby00000000060060 N. Ameryka8150201375271225431668101 403721 Antarktyda00000000000000 Łącznie3225521815211 281477333168602 850 Przychodzące242361696296235432540 1 E. Azja– Wschodnia Azja. 2 Azja – Południowa Azja. 3 S.W. Azja – Południowo-Wschodnia Azja. 4 N. Afryka – Północna Afryka. 5 S. Afryka – Południowa Afryka. 6 S. Ameryka – Południowa Ameryka. 7 C. Ameryka – Środkowa Ameryka. 8 N. Ameryka – Północna Ameryka. Źródło: J. Walker, B. Unger (2009), Measuring Global Money Laundering: “The Walker Gravity Model”, „Review of law and economics”, No. 2.

Tabela 1.8. Estymowana wartość przepływów kapitału z tytułu prania pieniędzy w podziale na kraje (w milionach USD rocznie) Wartość pranych pieniędzyWartość przepływu pranych pieniędzyWartość napływających pranych pieniędzy lpkraj pochodzeniawartość%kraj pochodzeniakraj przeznaczeniawartość%kraj przeznaczeniawartość% 1USA1 320 22846.3% USAUSA528 09118.5% USA538 14518.9% 2Włochy150 0545.3% USAKajmany129 7554.6% Kajmany138 3294.9% 3Rosja147 1875.2% RosjaRosja118 9274.2% Rosja120 4934.2% 4Chiny131 3604.6% WłochyWłochy94 8343.3% Włochy105 6883.7% 5Niemcy128 2664.5% ChinyChiny94 5793.3% Chiny94 7263.3% 6Francja124 7484.4% Romania Rosja87 8453.1% Rumunia89 5953.1% 7Rumunia115 5854.1% USAKanada63 0872.2% Kanada85 4443.0% 8Kanada82 3742.9% USABahamy61 3782.2% Watykan80 5962.8% 9UK 68 7402.4% FrancjaFrancja57 8832.0% Luksemburg78 4682.8% 10Hong Kong 62 8562.2% WłochyWatykan55 0561.9% Francja68 4712.4% 11Hiszpania56 2872.0% NiemcyNiemcy47 2021.7% Bahamy66 3982.3% 12Tajlandia32 8341.2% USABermudy46 7451.6% Niemcy61 3152.2% 13Korea21 2400.7% HiszpaniaHiszpania28 8191.0% Szwajcaria58 9932.1% 14Meksyk21 1190.7% TajlandiaTajlandia24 9530.9% Bermudy52 8871.9% 15Austria 20 2310.7% Hong Kong Hong Kong 23 6340.8% Holandia49 5911.7% 16Polska19 7140.7% KanadaKanada21 7470.8% Lichtenstein48 9491.7% 17Filipiny18 8670.7% UKUK20 8970.7% Austria48 3761.7% 18Holandia18 3620.6% USALuksemburg19 5140.7% Hong Kong 44 5191.6% 19Japonia16 9750.6% NiemcyLuksemburg18 8040.7% UK44 4781.6% 20Brazylia16 7860.76%Hong KongTajwan18 7960.7% Hiszpania35 4611.2%  Łącznie2 850 470100.0%ŁącznieŁącznie2 850 470100.0%    Źródło: J. Walker, B. Unger (2009), Measuring Global Money Laundering: “The Walker Gravity Model”, „Review of law and economics”, No. 2.

Wpływ na zjawisko prania pieniędzy, szczególnie w przypadku metody walizkowej, wywiera kontrola wwożonych i wywożonych dewiz. Ważnym jest więc stworzenie katalogu instytucji obowiązanych podmiotów zajmujących się wymianą walut. Większość państw stosuje tak zwane deklaracje gotów-kowe dotyczące wwożonych i wywożonych dewiz. Ponadto im mniej restryk-cyjne są przepisy dotyczące zakładania kantorów wymiany walut, tym więcej podmiotów pochodzących ze środowiska przestępczego skłania się ku podej-mowaniu tej działalności. Istotnym elementem staje się również sprawowa-nie kontroli nad kantorami.

Badania przeprowadzone przez B. Unger i J. Walkera³⁵ wskazują na dodatkowe czynniki wpływające na ryzyko prania pieniędzy. Pierwszym jest odległość geograficzna kraju, cechującego się rozwiniętą działalnością bazową będącą podstawą legalizacji dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z prawem. Im jest ona mniejsza, tym więcej środków finanso-wych transferowanych jest przy wykorzystaniu różnych metod – najczęściej walizkowej. Wpływ odległości na pranie pieniędzy został zaprezentowany w tabelach.

Zjawisko prania pieniędzy najbardziej rozwinięło się w Ameryce Północ-nej. Łączna wartość środków przeznaczonych do prania pieniędzy z  tego obszaru wynosi ponad 1,4 biliona USD. Sytuacja taka wynika z dużego obszaru geograficznego, co ułatwia przepływ kapitału w celu ich legalizacji.

Jednocześnie jest ona miejscem skąd najwięcej środków transferowanych jest na inne obszary, przede wszystkim do Europy i na Karaiby. Transfer pienię-dzy wynika ze sposobu ich legalizacji. Wybór Europy, jako miejsca docelowe-go jest skutkiem rozwiniętedocelowe-go rynku usług finansowych oraz powstania Unii Europejskiej, jako jednolitego obszaru gospodarczego ze swobodą transferu kapitału miedzy krajami. Karaiby natomiast traktowane są jako raj podat-kowy. Niespełna połowa środków pozostaje na terenie Ameryki Północnej.

Drugim z największych obszarów geograficznych, gdzie dokonywana jest legalizacja dochodów pochodzących z działalności niezgodnej z prawem jest Europa. Jak zostało już nadmienione jest to wynik między innymi powstania jednolitego obszaru gospodarczego, jakim jest Unia Europejska. Potwierdze-niem tego jest niska wartość środków wypływających poza region. Swoboda przepływu kapitału między poszczególnymi krajami, jak i różnice prawne występujące w niektórych obszarach, ułatwiają legalizację dochodów pocho-dzących z działalności niezgodnej z prawem. Jednocześnie przyczynia się do

35 J. Walker, B. Unger (2009), Measuring Global Money Laundering: “The Walker Gravity Model”, „Review of law and economics”, No. 2.

tego wprowadzenie Jednolitego Obszaru Płatności SEPA (ang. Single Euro Payment Area). Najmniej środków wypływa z Oceanii, Afryki, czy Karaibów, przy czym te ostatnie są największym odbiorcą pranych pieniędzy.

Krajem, gdzie odnotowuje się największą wartość pranych pieniędzy są Stany Zjednoczone (prawie 50% globalnej wartości zjawiska). Połowa brud-nych pieniędzy pozostaje do legalizacji na obszarze Stanów Zjednoczobrud-nych, reszta natomiast przepływa do rajów podatkowych (Kajmany, Bahamy, Ber-mudy, Luksemburg) oraz Kanady. Polska, jako miejsce legalizacji dochodów pochodzących z pierwotnej działalności niezgodnej z prawem, została skla-syfikowana na 16 pozycji. Kraje o dobrze rozwiniętymi rynkami usług finan-sowych lub będące dużymi państwami dokonują legalizacji analizowanych środków na własnym obszarze (Wielka Brytania, Rosja, Włochy, Chiny).

Głównym miejscem docelowym legalizacji pranych pieniędzy są Stany Zjed-noczone, Kajmany, Rosja i Włochy. Spośród krajów europejskich najwięcej środków jest lokowanych również w Rumunii, Watykanie, Luksemburgu, Francji, Niemczech, Szwajcarii. Jak wynika z przedstawionej tabeli na dwa-dzieścia krajów, będących miejscem docelowym, aż trzynaście mieści się na obszarze Europy.

Kraje nieposiadające przemysłu, mające dużu udział produkcji i han-dlu narkotykami (jak Kolumbia, Kuba), cechują się pewnym przyzwole-niem społecznym w zakresie realizacji zarówno przestępczości źródłowej, jak i  legalizacji dochodów z nich uzyskanych. Brak zasobów naturalnych, słabo rozwinięty przemysł powodują, że jedynym źródłem utrzymania staje się dobrze rozwinięty rynek usług finansowych. Aby zachęcić do lokowania kapitału stosują mniej restrykcyjne przepisy. Jednocześnie cześć kapitału zagranicznego związana jest z praniem pieniędzy. Brak sprzeciwu społeczne-go w takim przypadku wynika również z braku lub znikomespołeczne-go udziału prze-stępstw źródłowych na tym obszarze.