DETERMINANTY TRANSFORMACJI W PAŃSTWACH POSTKOMUNISTYCZNYCH

Spośród innych kwestii, poza wspomnianym już typem przemian i rolą śro-dowiska zewnętrznego, mających wpływ na przebieg transformacji tranzyto-lodzy wymieniali m.in.: oddziaływanie autorytarnej przeszłości (obejmujące analizy wcześniejszych demokratycznych doświadczeń danego kraju, jeśli takowe istniały, i ich długość oraz wpływ typu starego niedemokratycznego reżimu na demokratyzację); czas trwania niedemokratycznego reżimu; wy-bór w procesie tranzycji konkretnych rozwiązań instytucjonalnych – zwłasz-cza reżimu politycznego i systemu wyborczego; restrukturyzację armii oraz likwi dację ukrytych obszarów władzy. Wszystkie wymieniane przez badaczy czynniki odegrały bez wątpienia istotną rolę w procesie demokratyzacji na Bałkanach.

J. Linz i A. Stepan stwierdzili, iż niezwykle ważną rolę w przebiegu procesu transformacji odgrywa typ obalonego reżimu autorytarnego. Ich zdaniem inne są szanse na ustanowienie demokracji w krajach, w których wcześniej funkcjonowały reżimy totalitarne, posttotalitarne, autorytarne czy sułtanistyczne¹²³. Największe szanse na skuteczną demokratyzację miały

123 Mimo że terminy „totalitaryzm” i „autorytaryzm” używane były przez nich zgodnie w wcze-śniejszą koncepcją J. Linza, to wypada choć słowem wspomnieć o dwóch pozostałych typach reżimów niedemokratycznych, a mianowicie o posttotalitaryzmie i sułtanizmie. Według tych badaczy podstawową cechą postotalitaryzmu jest istnienie ograniczonego pluralizmu w sferach:

politycznej, społecznej i gospodarczej. Przy czym najmniejszy zakres ma on w sferze politycznej, z uwagi na formalnie istniejący monopol władzy. Podobnie jest z istnieniem dominującej ideologii.

Wiara we wszelkie utopie ulega osłabieniu, zarówno wśród społeczeństwa, jak i rządzących, któ-rych zachowanie coraz częściej charakteryzuje się oportunizmem. W reżimie posttotalitarnym,

według nich państwa, w których wcześniej funkcjonowały dojrzałe reżimy posttotalitarne bądź autorytarne¹²⁴. Z czasem typologia reżimów niede-mokratycznych została jednak znacznie rozszerzona, co nawet skłoniło niektórych tranzytologów do apelu, aby badacze starali się szukać wśród nich cech wspólnych i dokonywać pewnych generalizacji, zamiast klasyfi-kować każdy funkcjonujący na świecie reżim niedemokratyczny jako nowy podtyp¹²⁵. Ponadto, jak zauważyli O’Donnell i Schmitter, większe szanse na skuteczną demokratyzację mają te państwa, w których erozja reżimu demokratycznego była jawna, okresowo pojawiały się konflikty społeczne oraz została przeprowadzona liberalizacja¹²⁶.

W badaniach analizowano też znaczenie długości trwania niedemokra-tycznego reżimu oraz ewentualnych wcześniejszych demokratycznych do-świadczeń danego państwa. Zauważono, iż dłuższe i stosunkowo niedawne doświadczenia demokratyczne ułatwiają demokratyzację także poprzez możliwość restauracji dawnych instytucji politycznych. Z kolei długi czas trwania niedemokratycznego reżimu oraz krótkie i odległe doświadczenia z demokracją sprawiają – jak to określali O’Donnell i Schmitter – iż re-formatorzy stają w obliczu czystej karty, gdzie wszystkie instytucje trzeba tworzyć od podstaw, bez możliwości odwołania się do rodzimego wzorca.

Biorąc pod uwagę kryterium długości wcześniejszych doświadczeń

z demo-w odróżnieniu od reżimu totalitarnego, mniejsze jest też zainteresowanie liderów politycznych utrzymywaniem społeczeństwa w stanie permanentnej mobilizacji (brakuje charyzmatycznego przywódcy). Według klasyfikacji Linza i Stepana typ ów istniał w większości państw postko-munistycznych od śmierci Stalina i historycznego przemówienia Nikity Chruszczowa w czasie XX Zjazdu KPZR. Drugim typem jest sułtanizm. Choć stworzenie tego pojęcia jest często przy-pisywane Linzowi i Stepanowi, to jednak badacze ci sami tłumaczą, iż zaczerpnęli je od Maxa Webera, według którego ów typ reżimu był drugą, obok patrymonializmu, formą tradycyjnego panowania i wyróżniał się skrajnym despotyzmem. Charakterystyczne dla tego typu reżimów są:

brak istnienia zasady rządów prawa, bardzo niski stopień instytucjonalizacji oraz przemieszanie sfery publicznej z prywatną. Rozstrzygający głos w każdej kwestii należy do przywódcy, który domaga się gloryfikacji ze strony ludności. Nie istnieje w nim ideologia sensu stricto, można tyl-ko ewentualnie mówić o pseudoideologii (w którą tak naprawdę nikt nie wierzy), opierającej się na manipulacji symbolami. W takim reżimie nie jest możliwe ani istnienie opozycji, ani frakcji w ramach partii rządzącej, a wybory, jeśli w ogóle się je przeprowadza, są farsą. Szerzej – zob.

J. Linz, A. Stepan, Demokratska…, op. cit., s. 65–81.

124 W przypadku reżimów autorytarnych dodają wymóg istnienia w ich ramach hierarchicznie zorganizowanej armii, autonomicznej w stosunku do rządzącej elity. W takiej sytuacji bowiem wojskowi, a zwłaszcza korpus oficerski, postrzegają się jako stały element aparatu państwowego, mający długofalowe plany i zadania, które są szersze niż interesy aktualnych władz, dlatego też nie będą ich bronić za wszelką cenę. Zob. ibidem, s. 86, 88.

125 P. Kopecký, C. Mudde, What has Eastern…, op. cit., s. 527.

126 G. O’Donnell, P. C. Schmitter, Tranzicije…, op. cit., s. 45, 61.

1.7. DETERMINANT Y TRANSFORMAC JI W PAŃST WACH POSTKOMUNIST YCZNYCH

kracją, tranzytolodzy uważali, że największe szanse na szybki i zakończony sukcesem przebieg demokratycznej transformacji ma Czechosłowacja. Je-śliby odnieść to kryterium do Serbii i Chorwacji¹²⁷, powinno się postawić hipotezę, iż większe szanse na udaną demokratyzację ma Serbia, co – jak widać post factum – okazałoby się błędnym założeniem.

Ponadto tranzytolodzy zwracali uwagę na problem przystosowania się wojska do funkcjonowania w nowych warunkach. Kwestię tę analizowali m.in.

Huntington, Diamond oraz O’Donnell i Schmitter. Wszyscy ci badacze pod-kreślali, że bardzo istotne dla przebiegu transformacji jest ograniczenie po-litycznych wpływów wojskowego establishmentu oraz przekształcenie armii w profesjonalną organizację, zajmującą się wyłącznie kwestią obrony kraju.

Wojskowi, tracąc w nowym systemie swoje dawne przywileje, często anga-żowali się w działalność polityczną zmierzającą do obalenia nowego ustroju.

Dlatego też najlepszą metodą, zapewniająca ochronę nowego porządku przed próbą zbrojnego przejęcia władzy, jest jak najszybsze przeniesienie w stan spo-czynku lub zwolnienie czołowych zwolenników poprzedniego reżimu wśród wojskowych¹²⁸. Warto w tym kontekście wspomnieć o sytuacji w Chorwacji.

Za rządów HDZ (1990–2000), mimo iż formalnie istniały przepisy zabrania-jące żołnierzom angażowania się w politykę, często brali oni udział w życiu politycznym. Wysocy rangą wojskowi regularnie występowali np. w roli ko-mentatorów w programach publicystycznych publicznej telewizji, ale rów-nież startowali – i to z sukcesami – w wyborach parlamentarnych i lokalnych.

Z kolei po wygraniu wyborów parlamentarnych w styczniu 2000 roku przez demokratyczną opozycję część prominentnych wojskowych uczestniczyła w organizowanych przez HDZ antyrządowych wiecach. Ponadto gdy rząd Ivicy Račana zaczął ściślej współpracować z Międzynarodowym Trybuna-łem Karnym dla byłej Jugosławii (ICTY – International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia), we wrześniu 2000 roku dwunastu generałów

127 Za okres demokratycznych doświadczeń Serbii możemy uznać czasy od kongresu berliń-skiego w 1878 roku, kiedy to Serbia została uznana za suwerenne państwo, do wprowadzenia dyktatury przez króla Aleksandra 6 stycznia 1929 roku. W okresie tym Serbia funkcjonowała najpierw jako niezależne państwo, a od 1 grudnia 1918 roku, na mocy decyzji regenta Aleksan-dra Karadziordzievicia, wchodziła wraz ze Słowenią i Chorwacją w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Królestwa SHS). Za czas demokratycznych doświadczeń Chorwacji powinniśmy w zasadzie uznać tylko okres od 29 października 1918 roku, kiedy zostało utworzo-ne Państwo Słoweńców, Chorwatów i Serbów, do 6 stycznia 1929 roku, czyli do wprowadzenia tzw. dyktatury styczniowej. Reasumując, okres demokratycznych doświadczeń Serbii trwał więc 40 lat, a Chorwacji – zaledwie dziewięć.

128 S. Huntington, Trzecia…, op. cit., s. 236–256; L. Diamond, Developing…, s. 62–63; G. O’Don-nell, P. C. Schmitter, Tranzicije…, op. cit., s. 61–64.

opublikowało list otwarty, w którym sprzeciwiało się „kryminalizacji wojny ojczyźnianej”¹²⁹. Wystąpienie to miało jednak znacznie głębszy wymiar po-lityczny i stanowiło jawny protest wobec nowej władzy i prowadzonej przez nią polityki. Prezydent Stipe Mesić zdecydował się wówczas na radykalny krok i przeniósł siedmiu autorów listu, którzy pełnili jeszcze czynną służbę, w stan spoczynku, za co był krytykowany przez prawicowych polityków, trak-tujących to posunięcie jako przekroczenie uprawnień. Jednak wydaje się, iż szybka i zdecydowana reakcja Mesicia zaskoczyła żołnierzy i ochroniła kraj przed puczem.

Linz i Stepan zwracają uwagę na jeszcze jeden problem związany z re-strukturyzacją armii. Mianowicie wojsko często wymaga od nowych władz zagwarantowania niekaralności za jego działalność w poprzednim reżimie w zamian za obietnicę lojalności oraz sprzeciwia się marginalizacji i dąży do utrzymania ukrytych obszarów władzy (reserved domains of power), co utrudnia transformację. Podkreślają również, iż im bardziej wojsko w cza-sach niedemokratycznego reżimu było zaangażowane w łamanie praw człowieka, tym gorzej ustępstwa władz wobec armii są odbierane przez społeczeństwo¹³⁰.W literaturze przyjmuje się, że zjawisko to było charakte-rystyczne dla państw Ameryki Łacińskiej, ale przecież występuje ono także na Bałkanach. Warto w tym kontekście wspomnieć o wpływie służb specjal-nych na politykę Serbii, który udało się im utrzymać nawet po tzw. demo-kratycznym przełomie, czyli po obaleniu prezydenta Miloševicia i przejęciu władzy przez demokratyczną opozycję jesienią 2000 roku. Premier Zoran Dzindzić został zabity w marcu 2003 roku właśnie przez członków elitar-nej jednostki służb specjalnych, tzw. Czerwonych Beretów lub Skorpionów, zaraz po tym, jak publicznie zapowiedział, iż rozprawi się z nielegalną dzia-łalnością jednostek specjalnych i ich współpracą z tzw. klanem zemuńskim, czyli najważniejszą organizacją mafijną w Serbii.

Ostatnim elementem mającym według tranzytologów istotny wpływ na przebieg procesu demokratycznej transformacji jest wybór systemu wybor-czego i reżimu politycznego. Arend Lijphart pisał, że początkowy etap trans-formacji ustrojowej jest zdominowany przez konieczność dokonania wyboru dwóch istotnych elementów systemu politycznego (nazywanych przez niego

129 Treść tego listu można przeczytać m.in. na internetowej stronie dziennika „Vjesnik” oraz na portalu prawicowej organizacji Chorwacka Rada Kulturalna (Hrvatsko kulturno vijeće). Zob.:

www.vjesnik.hr/html/2000/09/29/Clanak.asp&r=unu&c=6 (dostęp 10.01.2011); M. Pavković, Jučer i danas. Pismo 12. generala, http://www.hkv.hr/index.php?option=com_content&id=917 (dostęp 10.01.2011).

130 J. Linz, A. Stepan, Demokratska…, op. cit., s. 89.

1.7. DETERMINANT Y TRANSFORMAC JI W PAŃST WACH POSTKOMUNIST YCZNYCH

wielkimi alternatywami), tj. systemu wyborczego i reżimu politycznego, ro-zumianego jako typ stosunków między egzekutywą a legislatywą¹³¹. Nowe demokracje mogą się zdecydować na wprowadzenie systemów wyborczych opartych na formule większościowej lub proporcjonalnej. Przy czym wypa-da odnotować, iż w okresie transformacji często jednak sięgano po formułę mieszaną. Drugą wielką alternatywę stwarza wybór między trzema typami systemów rządów: prezydenckim, parlamentarnym i semiprezy denckim.

Zasadnicze pytanie przy podejmowaniu takich decyzji brzmi: które z tych systemów mają pozytywny wpływ na przebieg demokratyzacji i dlaczego tak się dzieje. Tranzytolodzy częściej postulują wybór systemów parlamen-tarnych, wskazując, że są one trwalsze oraz w większym stopniu sprzyjają rozwiązywaniu konfliktów. Takie wnioski wyciągnęli z analizy sytuacji w kra-jach Ameryki Łacińskiej, które w procesie demokratyzacji częściej i chętniej wprowadzały prezydencki typ reżimu politycznego. Harry Kantor zauważył, iż początkowo wierzono, że będą one ułatwiały egzekutywie zjednoczenie zróżnicowanych społeczeństw. Z drugiej strony, dzięki odwołaniu się do amerykańskiego wzoru, chciano zapewnić pełną separację władz, co miało sprzyjać ich ograniczeniu i wzajemnej kontroli. W praktyce jednak reżimy te okazały się niestabilne, łatwiej się degenerowały, a prezydenci, dążąc do zwiększenia swoich uprawnień czy to na gruncie prawnym, czy w praktyce, przyczyniali się do odwrotu od demokratyzacji¹³². Nie bez znaczenia dla funkcjonowania poszczególnych typów reżimów politycznych są rozwiąza-nia przyjęte w zakresie systemu wyborczego. Tranzytolodzy postulują, by w nowych demokracjach parlamentaryzmowi towarzyszyły raczej systemy proporcjonalne, zwłaszcza jeśli społeczeństwa te są zróżnicowane etnicznie, językowo czy religijnie¹³³. Ma to z jednej strony stanowić gwarancję repre-zentowania wszystkich grup społecznych, z drugiej zaś służyć wypracowy-waniu kompromisowych rozwiązań.

131 Szerzej: A. Lijphart, Constitutional Choices for New Democracies, „Journal of Democracy”

1991, vol. 2, nr 1, s. 72–84; idem, Uvod, [w:] Parlamentarna ili predsjednička vlast (Parliamen-tarism versus Presidentialism), red. A. Lijphart, tłum. B. Jakovlev, Zagreb 1998, s. 5–28.

132 Szerzej: H. Kantor, Pokušaji različitih latinoameričkih zemalja da ograniče vlast predsjed-nika, [w:] Parlamentarna…, op. cit., s. 97–105.

133 Ibidem; S. M. Lipset, Središnja uloga političke kulture, [w:] ibidem, s. 190–194; L. Diamond, Developing…, op. cit., s. 104.

1.8. PODSUMOWANIE

Podsumowując rozważania dotyczące teorii transformacji, należy jeszcze wspomnieć o ich adaptacji na gruncie serbskiej i chorwackiej tranzytologii.

Wśród badaczy w obu krajach nie ma bowiem zgody ani w kwestii wydziele-nia poszczególnych faz tego procesu, ani klasyfikacji funkcjonujących w nich reżimów. I tak np. poszukując określeń opisujących chorwacki reżim w la-tach 90., możemy zaleźć m.in. stwierdzenia, iż była to: dykt atura z de-mokratycz ną legitymiz acją, miękki desp oty z m, demokracja f a sadow a, e tno demok rac ja¹³⁴, demok rac ja dele g ac y jna, de-mok rac ja nielib eralna, dede-mok rac ja w y b orcz a, dede-mok rac ja u ł o m n a, re ż i m au to r y t a r n o (bądź n a c j o n a l i s t y c z n o ) p o -puli stycz ny¹³⁵ czy też autor y t ar na demok rac ja¹³⁶. Z kolei Zrinka Peruško Čulek pisze, iż system ów odpowiadał typowi określanemu przez Jeana K. Chalaby’ego mianem nie skons olidow ane j demok rac ji, którego badacz używał do opisu reżimu istniejącego w latach 90. w Rosji i na Ukrainie. Konsolidację w tego typu reżimach – podobnie jak w reżimie nazywanym przez O’Donnella demok rac ją dele g ac y jną – uniemoż-liwia zbyt silna pozycja głowy państwa¹³⁷. Odmienny pogląd w tej kwestii wyrażali natomiast zagrzebski politolog Dragutin Lalović i publicysta Dra-gutin Hlad, którzy uważali chorwacki system polityczny za rządów HDZ i prezydenta Tudźmana za totalitarny. W ich opinii rządzący próbowali stworzyć jedną, państwową ideologię, co w moim przekonaniu wydaje się oceną przesadzoną¹³⁸.

Poza samą klasyfikacją równie problematyczne było wytyczenie poszcze-gólnych faz tego procesu oraz ich ram czasowych. Jedyna kwestia, w której badacze są zgodni, to przyjęcie roku 1990 jako daty rozpoczęcia procesu

134 Zob. S. Vrcan, Izbori u Hrvatskoj 1995. i 1997. Demokratizacija društva u okovima etnifi-kacije politike i nacionalizirajuće države, [w:] Pakiranje vlasti. Izbori u Hrvatskoj 1995. i 1997., red. S. Vrcan i in., Zagreb 1999, s. 12.

135 Zob.: M. Kasapović, Demokratska…, op. cit., s. 17–18; P. Maldini, Politička kultura i de-mokratska tranzicija u Hrvatskoj, Dubrovnik 2011, s. 53; N. Zakošek, Politički sustav Hrvatske, Zagreb 2002, s. 13.

136 G. Čular, Political development in Croatia 1990–2000: Fast Transition – Postponed Conso-lidation, „Politička misao” 2000, vol. XXXVII, z. 5, s. 30.

137 Zob. Z. Peruško Čulek, Mediji i demokracija: suvremeno hrvatsko viđenje, „Erasmus” vol. XXV, 1998, s. 55–61 – cyt. za: IZD, Televizija u Europi. Zakoodavstvo, javne politike i neovisnost. Hrvat-ska. Izvještaj 2005, Zagreb 2005, s. 187.

138 Zob.: D. Lalović, O totalitarnim značajkama hrvatske države (1990.-1999.), „Politička misao”

2000, vol. XXXVII, nr 1, s. 188–204; D. Hlad, Zov divljine. HND versus HDZ, Zagreb 1995, zwł.

rozdz. Hrvatska u totalu, s. 53–63.

1.8. PODSUMOWANIE

transformacji. Największe wątpliwości budzi zaś pytanie, kiedy się rozpo-czął – i ewentualnie zakończył – proces konsolidacji. Goran Čular uważa np., iż zakończenie działań wojennych w 1995 roku i przejęcie przez pań-stwo kontroli nad większością jego terytorium było jednocześnie zakoń-czeniem procesu transformacji. Niemniej jednak ustanowiony wówczas reżim, nazwany przez niego autor y t ar ną demok rac ją, nie miał szans na demokratyczną konsolidację, gdyż nie był demokratyczny¹³⁹. Nieco od-mienny – i bliższy autorce – pogląd reprezentują Ivan Grdešić i Mirjana Kasapović, którzy twierdzą, iż proces transformacji trwał przez cały okres lat 90. Badacze ci zwracają też uwagę na trudności, jakie napotykał. Z ko-lei proces konsolidacji demokracji, podobnie jak według Gorana Čulara, rozpoczął się – ich zdaniem – dopiero wraz z pokojową zmianą władzy w 2000 roku¹⁴⁰. Z kolei Vesna Pusić, o czym już wspominałam, twierdzi, iż w Chorwacji miała miejsce dwustopniowa transformacja (właściwie dwa odrębne procesy transformacji). Zgodnie z jej teorią pierwsza transformacja zakończyła się w 1995 roku, później zaś nastąpiła faza konsolidacji systemu autorytarnego (odpowiadająca w teorii Huntingtona odwrotowi od demo-kratyzacji). Natomiast przemiany zapoczątkowane pod koniec lat 90. były według niej całkowicie nową odsłoną procesu transformacji¹⁴¹. Spór ów, jak i nielinearny przebieg samego procesu unaoczniają, że zakwestionowanie przez Thomasa Carothersa dotychczas dominującego paradygmatu nie było bezzasadne, o czym zresztą była już mowa.

Podobne rozterki mieli też serbscy politolodzy, którzy tak zresztą jak część zagranicznych analityków bardzo długo uważali – a niektórzy dalej uważają – reżim Miloševicia za książkowy wręcz przykład sułt ani z mu czy też typ reżimu bardzo zbliżony do sułtanizmu (Dušan Pavlović, Slo-bodan Antonić, Slaviša Orlović, Vladimir Goati). Taka klasyfikacja wydaje się jednak błędna, bowiem przez cały okres rządów Miloševicia funkcjo-nowały ugrupowania opozycyjne niebędące tzw. fałszywą opozycją. Z dru-giej strony nie należy oczywiście zapominać, iż od 1992 roku organizacje międzynarodowe monitorujące wybory zgłaszały wiele krytycznych uwag do ich przebiegu. Jednak mimo wskazywanych nieprawidłowości nie były

139 G. Čular, Political…, op. cit., zwł. s. 30–31, 43–44.

140 M. Kasapović, Demokratska…, op. cit., s. 17, 25.

141 Vesna Pusić uważała, iż aby w ogóle mogło do nich dojść, potrzebna jest radykalna zmiana myślenia o władzy i jej sprawowaniu. Twierdziła, że trzeba zredefiniować możliwe i mające le-gitymizację sposoby dojścia do niej. Jednak aby to osiągnąć, należy przede wszystkim zmienić kulturę polityczną. Zob. V. Pusić, Demokratije…, op. cit., s. 194 i 199.

one czystą farsą¹⁴². Najbardziej wyważone i najbliższe prawdy wydaje się spostrzeżenie Vladimira Goatiego, według którego swoistą linię demarka-cyjną wyznacza końcówka lat 90. Goati uważa, iż po przyjęciu w 1998 roku bardzo restrykcyjnej Ustawy o informacji publicznej (wymierzonej w opo-zycję i niezależne media) oraz próbie sfałszowania wyborów prezydenckich w 2000 roku reżim Miloševicia dzieliła od sułtanizmu bardzo cienka linia¹⁴³.

Slobodan Antonić początkowo dzielił rządy Miloševicia na dwa okresy, biorąc pod uwagę przede wszystkim poparcie, jakim cieszył się on w spo-łeczeństwie. Na podstawie tego kryterium stwierdził, iż do 1997 roku mie-liśmy do czynienia z cez ar y z mem, który wraz ze spadkiem poparcia dla Miloševicia został zamieniony właśnie przez sułtanizm¹⁴⁴. Przy czym nie była to jedyna zmiana poglądów tego badacza. Później Antonić i Pavlović klasyfikowali reżim w latach 90. jako autor y t ar y z m w y b orcz y (zgod-nie z koncepcją Levitsky’ego i Waya)¹⁴⁵ czy też r y w ali z ac y jny autor y -tar y z m (zgodnie z koncepcją reżimów hybrydowych Diamonda). Zmianę tę tłumaczyli faktem, iż wcześniej trudno było dokonać klasyfikacji, z uwagi na fakt, iż badania reżimów hybrydowych były słabo zaawansowane, a kon-cepcja sułtanizmu wydawała im się najbardziej adekwatna do opisu sytuacji w Serbii¹⁴⁶. Z kolei Slaviša Orlović konsekwentnie twierdzi, iż, mimo że re-żim Miloševicia nie spełniał dwóch podstawowych kryteriów uznania go za sułtanistyczny, to jednak był on do niego bardzo podobny¹⁴⁷.

Ciekawa jest też ewolucja poglądów Goatiego, który w połowie lat 90.

uważał (pozostając wówczas w mniejszości), iż reżim funkcjonujący w Ser-bii, podobnie zresztą jak wiele innych reżimów postkomunistycznych w Eu-ropie Wschodniej, znajduje się w początkowej fazie „stabilizacji demokracji parlamentarnej” i jest reżimem demokratycznym, aczkolwiek podkreślał, iż transformacja była tylko połowiczna, a instytucje polityczne wciąż są słabe i nie cieszą się zaufaniem obywateli¹⁴⁸. Później zaś doszedł do

wnio-142 R. Thomas, Serbia under Milošević. Politics in the 1990s, London 2000, s. 3; D. Pavlović, Ak-teri i modeli, Beograd 2001, s. 227–230; S. Antonić, Zarobljena zemlja. Srbija za vlade Sloboda-na Miloševića, Beograd 2002, s. 440–460; S. Orlović, Politički život Srbije. Između partiokratije i demokratije, Beograd 2008, s. 44.

143 V. Goati, Partije Srbije i Crne Gore u političkim borbama od 1990.–2000., Podgorica 2000, s. 57.

144 Por. S. Antonić, Zarobljena…, op. cit., s. 411–425, 435–460.

145 S. Levitsky, L. A. Way, The Rise…, op. cit., s. 52–54.

146 D. Pavlović, S. Antonić, Konsolidacija demokratskih ustanova u Srbiji posle 2000. godine, Beograd 2007, s. 71, 83–84.

147 S. Orlović, Politički…, op. cit., s. 44.

148 V. Goati, Stabilizacija demokratije ili povratak monizmu: „Treća Jugoslavija” sredinom de-vedesetih, Podgorica 1996, s. 8–9, 17, 218–219.

1.8. PODSUMOWANIE

sku, że w drugiej połowie lat 90. serbski reżim rzeczywiście przypominał sułtanizm, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę rozszerzoną grupę jego wyznaczników, opracowaną w 1998 roku przez Houchanga E. Chehabiego i Juana Linza. Poza wcześniej wskazanymi cechami – takimi jak: brak lub istnienie fałszywej opozycji; nieprzeprowadzanie wyborów albo ich fał-szowanie; zamazywanie się granicy między reżimem i państwem (w wielu przypadkach prowadzące wręcz do ich fuzji), silna personalizacja – au-torzy ci zwrócili uwagę na następujące kwestie: konstytucyjna hipokryzja (constitutional hypocrisy), utrzymywanie nieufności między armią i policją oraz zachęcanie ich do wzajemnego szpiegostwa, co ma w zamyśle władcy ochronić go przed zamachem stanu; wąska baza społeczna reżimu i specy-ficzny typ ekonomii, nazwany przez nich zniekształconym kapitalizmem (distorted capitalism), opierający się na sieci nieformalnych powiązań¹⁴⁹.

Inny problem sprawiało wyznaczenie ram czasowych. Według

Inny problem sprawiało wyznaczenie ram czasowych. Według