D
zieci i młodzież dokonująca czynów zabronionych, czy też w inny spo-sób naruszająca porządek normatywny, stanowi szczególne wyzwanie dla wymiarów sprawiedliwości współczesnych społeczeństw. I choć większość z tych nieletnich sprawców wraz z wejściem w dorosłe życie porzuci drogę przestępstwa, a tylko nieliczni staną się — jak ich określiła Terrie Edith Moffi tt 2 — life-course persistent offenders, to jednak odpowiedź na py-tanie: jak zapobiegać i reagować na objawy wykolejenia przestępczego 3, jako nazbyt istotne, nie może pozostać bez odpowiedzi. Jak pokazuje literatura przedmiotu, nie istnieje jedna, wspólna dla większości państw, tendencja w podejściu do tego zagadnienia 4. Można co najwyżej wyróżnić kilka modelowych rozwiązań przyjętych przez systemy wymiaru spra-wiedliwości różnych krajów. Jak słusznie zauważa w swoim opracowaniu1 Dr Maciej Muskała — doktor nauk humanistycznych w zakresie pedago-giki, zatrudniony na stanowisku adiunkta w Zakładzie Resocjalizacji Wydzia-łu Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu, swoje zainteresowania naukowe koncentruje wokół problematyki metodyki oddziaływań resocjalizacyjnych oraz funkcjonowania systemów oddziaływań wobec osób niedostosowanych społecz-nie — tak społecz-nieletnich, jak i dorosłych.
Kontakt z autorem za pośrednictwem redakcji.
2 T.E. Moffi tt zaproponowała wyróżnienie dwóch grup przestępców: tych którzy przejawiają zachowania łamiące ład społeczny w całym biegu życia (life-course per-sistent offenders) oraz naruszających go tylko w okresie adolescencji (adolescent li-mited offenders). W przypadku pierwszej grupy przyczyn przestępczego zachowania doszukuje się w procesach neurorozwojowych, które są nasilone poprzez środowiska społeczne. Druga grupa to ta, która angażuje się w zachowania przestępcze na krót-ki okres, najczęściej podejmuje tego typu aktywność we wczesnym okresie adole-scencji, ok. 14. roku życia i przestaje je popełniać ok. 19–20 r.ż. Zob: T.E. Moffi tt, Adolescence-Limited and Life-Course-Persistent Antisocial Behavior: A Developmen-tal Taxonomy, „Psychological Review”1993, Vol. 100(4), s. 674–701; A.R. Piquero, T.E. Moffi tt, Explaining the facts of crime: How the developmental taxonomy replies to Farrington’s invitation [w:] D.P. Farrington (ed.), Integrated developmental and life--course theories of offending, New Brunswick 2005, s. 51–72.
3 Cz. Czapów, Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki, Warszawa 1980, s. 109 i nast.
4 Por. B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich, od opieki do odpowiedzial-ności, Kraków 2007.
96 Omówienia Nr 2(118) Justyna Kusztal „zróżnicowanie to wynika z przyjęcia odmiennych założeń
ideologicznych, dominujących aktualnie teorii kryminologicznych, a także z uwarunkowań politycznych, kontekstu społeczno-kulturowego i tradycji prawnej danego państwa” 5.
Przedmiotem niniejszego opracowania nie jest jednak kolejna analiza porównawcza poszczególnych modeli czy ich szczegółowa charakterysty-ka 6, a jedynie próba przybliżenia funkcjonowania, i to tylko fragmentu angielskiego i walijskiego systemu odpowiedzialności nieletnich po zmia-nach wprowadzonych Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012 7, który to akt na nowo reguluje środki pozasądowe out-of-court disposals, pozostające w dyspozycji policji. Uwaga zostanie skoncentrowa-na właśnie skoncentrowa-na tych środkach, które zastosowane przez policję, jako swo-ista alternatywa dla postępowania sądowego, jawią się jako interesujące rozwiązanie zapobiegające, przynajmniej w części przypadków, zarówno eskalacji zachowań dewiacyjnych, jak i naznaczeniu społecznemu dzieci i młodzieży.
Dla jasności wywodu konieczna jest prezentacja najważniejszego z or-ganów systemu profi laktyki i resocjalizacji, z którym to policja współpra-cuje niemal w każdym przypadku naruszenia porządku prawnego przez dzieci i młodzież. Tą instytucją jest, powołany na mocy Crime and Disor-der Act 1998, zespół do spraw zapobiegania przestępczości nieletnich — Youth Offending Teams (dalej jako YOT).
Zespoły owe mają charakter bardzo lokalny, aktualnie istnieje ich w su-mie 156 8, po jednym dla każdego górnego poziomu władzy lokalnej w Anglii i Walii. W skład zespołu z mocy ustawy winni wejść: pracownik socjalny, systemu oświaty, policji, biura kuratora i służby zdrowia, ale lokalności nadaje im możliwość włączenie także osób z innych występujących na da-nym terytorium instytucji zajmujących się problematyką dzieci i mło-dzieży 9. „Taki skład zespołu, w którym pracują specjaliści różnych branż
5 J. Kusztal, Europejskie tendencje w zapobieganiu przestępczości nieletnich,
„Probacja” 2011, nr 4, s. 30–31.
6 Szeroko opisane w literaturze, także polskiej, zob. m.in: M. Cavadino, J. Dignan., The Penal system: An introduction, London 2007; F. Dünkel, J. Grzy-wa, P. Horsfi eld, I. Pruin (red.), Juvenile Justice Systems in Europe. Current Si-tuation and Reform Developments, Mönchengladbach 2010 — zwłaszcza I. Pru-in, The scope of juvenile systems in Europe, s. 1519–1523; (red.) J.A. Winterdyk, Juvenile Justice Systems: International Perspectives, Toronto 2002; B. Stańdo--Kawecka, Prawo…, wyd. cyt.; J. Kusztal, Europejskie…, wyd. cyt.; A. Walczak--Żochowska, Modele postępowania z nieletnimi [w:] B. Kowalska-Ehrlich, S. Wal-czak (red.) Prawne i pedagogiczne aspekty resocjalizacji nieletnich, Warszawa 1992.
7 LASPO — bywa akt ten tak określany w literaturze, został on uchwalony w maju 2012 r. Termin realizacji dla większości przepisów wynosił 3 grudnia 2012 r., a w przypadku środków pozasądowych (out-of-court disposals) 8 kwietnia 2013 r.
8 R. Canton, D. Hancock (eds.), Dictionary of Probation and Offender Manage-ment, Cullompton 2007, s. 333.
9 Osoby te są zatrudnione przez jednostki macierzyste i jedynie oddelegowane
Nr 2(118) Omówienia 97 i zawodów pozwala w najlepszy sposób dobierać odpowiednie programy dla nieletnich i odpowiadać na ich aktualne potrzeby. Niezwykle ważna jest ta różnorodność i włączenie w pracę YOT ludzi różnych specjalności i nale-żących do różnych instytucji. Powoduje ona, że odpowiedzialność za nielet-nich i programy dla nielet-nich realizowane spoczywają na wielu urzędach. Do-datkowym atutem jest skoordynowanie ich działań, prowadzone w ramach YOT” 10. To przed zespołami do spraw zapobiegania przestępczości ieletnich stoi główny ciężar działań związanych z zapobieganiem i zwalczaniem prze-stępczości, ale i innych objawów niedostosowania społecznego na swoim terenie. Szczegółowe zadania, jakie zostały postawione przed YOT określa paragraf 38 Crime and Disorder Act, a przede wszystkim The National Stan-dards for Youth Justice — Krajowe Standardy Wymiaru Sprawiedliwości dla Nieletnich 11. A są one bardzo szerokie — od działań profi laktycznych wobec dzieci i młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym, zaczynając, poprzez diagnozowanie ryzyka i tworzenie planów oddziaływań, współdziała-nie w realizacji wielu sankcji określonych przez sąd czy policję, aż po udział w wykonywaniu kar izolacyjnych 12. W przypadku policji współdziałanie dotyczy głównie sytuacji zastosowania wobec niego Youth Caution YC — Ostrzeżenie i Youth Conditional Caution YCC — warunkowe ostrzeżenie, o których poniżej, sąd zaś w większości spraw czy to obligatoryjnie, czy fa-kultatywnie oddaje nieletniego do dyspozycji YOT, a w zasadzie jego agend.
Jak nietrudno zauważyć tak nieliczny zespół, jak to zostało określone powyżej, z całą pewnością miałby zasadnicze trudności w realizacji tak dużego zakresu działań. Dlatego też do bezpośredniej pracy z nieletni-mi powoływane są w ramach YOT Youth Offender Panels (YOP) — panele do spraw nieletnich przestępców, których działania Zespół tylko koordy-nuje. Zatem YOP jawi się, ze względu na liczbę rozpatrywanych spraw, jako podstawowa instytucja systemu zapobiegania i zwalczania przestęp-czości. Jego skład tworzą dwaj przedstawiciele społeczności lokalnej, ich dobór ma odzwierciedlać strukturę społeczną, etniczną etc, baczną uwagę przykłada się także do różnorodności płciowej panelu. Obok nich do YOP powoływany jest jeden przedstawiciel YOT oraz sprawca (obecność ro-dziców czy opiekunów prawnych jest możliwa, a w niektórych przypad-kach wymagana), ofi ara i jej pełnomocnik 13. Celem Panelu jest stworzenie do pracy w danym YOT. Jest to ich jedyna aktywność zawodowa, a nie dopełnienie sprawowanych już obowiązków. Takie oddelegowanie może trwać od 3 do 5 lat — za: W. Klaus, Reforma wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich w Wielkiej Brytanii, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2004, nr 44–45, s. 170.
10 W. Klaus, Reforma…, wyd. cyt., s. 170.
11 <https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_
data/fi le/296274/national-standards-youth-justice-services.pdf>, 20 maja 2015 r.
12 Szerzej na temat funkcjonowania YOT i jego relacji z innymi instytucjami two-rzącymi system profi laktyki i resocjalizacji zob. m.in: T. Newburn i in., The introduction of referral orders into the youth justice system, London 2002; A. Souhami, Transfor-ming Youth Justice: Occupational Identity and Cultural Change, Cullompton 2007.
13 Zob. na temat składu Panelu Powers of Criminal Courts (Sentencing) Act 2000 paragraf 21–22; T. Newburn i in., The introduction…, wyd. cyt., s 23–30 oraz
98 Omówienia Nr 2(118) płaszczyzny dla wszystkich zainteresowanych stron do rozmowy na temat
przyczyn, okoliczności i konsekwencji nagannego zachowania nieletnie-go. Finalnie zaś, porozumienie w sprawie planu działań obejmującego zadośćuczynienie (może ono obejmować pracę na rzecz społeczności lo-kalnej bądź pokrzywdzonego, zapłatę odszkodowania, pisemne przepro-siny), program zajęć dla sprawcy mający na celu zmianę jego zachowania oraz nakazy i zakazy, co do określonego zachowania czy też przebywa-nia w określonych miejscach. Niniejszy kontrakt jest zawierany na okres od 3 miesięcy do jednego roku. W sytuacji, kiedy sprawca nie stawi się na Panelu, nie podpisze porozumienia lub narusza czy niewykonuje jego treści, sprawa wraca powrotem do sądu, który ma do dyspozycji w takiej sytuacji cały wachlarz środków — od bezwarunkowego zwolnienia do kar izolacyjnych włącznie 14.
Gama tych środków oddanych w ręce policji, wynikająca ze swoiste-go umocowania jej w strukturach władzy i społeczeństwa, historycznie i kulturowo zgoła odmiennie ukształtowanych niż w kontynentalnej części Europy, jest stosunkowo bogata. W kontakcie z osobami poniżej 18. roku życia, które dopuściły się przestępstwa policja dysponuje poniższymi moż-liwościami:
—Porozumienie quasimediacyjne — Community Resolution (CR) 15;
—Ostrzeżenie — Youth Caution (YC);
—Warunkowe ostrzeżenie — Youth Conditional Caution (YCC);
—Postawienie w stan oskarżenia — Charge 16.
krytycznie na temat rekrutacji M. Cundy, Referral Order Offi cer Norfolk Youth Offen-ding Team, <http://www.restorativejustice.org/10fulltext/cundy>, 20 maja 2015 r.
14 Stan na 30 lipca 2009 r., łącznie 19 704 osoby były zarejestrowane na róż-nych stanowiskach. Liczby te zawierają wolontariuszy, pracowników pracujących na etatach o różnym wymiarze godzin, pracowników tymczasowych, nie są więc one miernikiem pracy pełnoetatowej. YOT różnią się pod względem wielkości, w niektórych pracuje mniej niż 20 pracowników a w innych ponad 500 — Yo-uth Justice Board/Ministry of Justice, YoYo-uth Justice Statistics 2009/10 England and Wales, 2011, s. 46
15 Community Resolution zostało określone mianem porozumienia quasi-me-diacyjnego, gdyż wydaje się, że instytucja ta spełnia większość — stąd quasi — warunków jakie stawiamy mediacji. W polskiej literaturze mediacja jest defi nio-wana jako: „próba doprowadzenia do ugodowego, satysfakcjonującego obie strony rozwiązania konfl iktu karnego na drodze dobrowolnych negocjacji prowadzonych przy udziale trzeciej osoby, neutralnej wobec stron i ich konfl iktu, czyli media-tora, który wspiera przebieg negocjacji, łagodzi powstające napięcia i pomaga — nie narzucając jednak żadnego rozwiązania — w wypracowaniu porozumienia”
— E. Bieńkowska, Mediacja w sprawach karnych, Warszawa 2011, s. 4. Odrębno-ści dotyczą głównie roli i miejsca policjanta w osiąganiu porozumienia pomiędzy sprawcą a ofi arą.
16 Niejednokrotnie twierdzi się, że Policja dysponuje jeszcze jednym środkiem, a mianowicie — no further action, czyli może nie podejmować dalszych działań. Je-żeli młoda osoba została zatrzymana Policja stosuje ten środek, co stanowi potwier-dzenie, iż w danym przypadku nie jest właściwe lub uzasadnione podejmowanie żadnych działań. Może to mieć miejsce, kiedy nie ma rzeczywistego przestępstwa
Nr 2(118) Omówienia 99 W przeciwieństwie do poprzednich rozwiązań 17 nie następuje grada-cja czy proces intensyfi kacji oddziaływań, tak więc każdy z wyżej wymie-nionych środków może być zastosowany na dowolnym etapie, w którym stwierdza się, że będzie najbardziej odpowiednim działaniem. Decyzja o tym, jaki środek zostanie zastosowany, będzie zależała od wagi prze-stępstwa czy wykroczenia.