Autoagresja to często także konsekwencja uczestniczenia skazanych w podkulturze przestępczej lub też starań o przynależność do niej. Należy nadmienić, iż problem ten dotyczy zwłaszcza młodocianych, gdyż wyka-zują oni większą niż skazani dorośli tendencję do aktywnego wiązania się z podkulturą więzienną 44. Ze względu na niestabilność emocjonalną, w wielu wypadkach zdeformowaną osobowość, infantylność społeczną, czy też zwyczajną nieumiejętność odnalezienia się w nowym otoczeniu, skazani młodociani dostrzegają w bezprawnym zjawisku podkultury wię-ziennej pozytywne aspekty wpływające korzystnie — w ich mniemaniu — na pozycję oraz kondycję psychofi zyczną takich jednostek 45. Młodociani skazani w „drugim życiu” upatrują pewnego rodzaju przygodę oraz alter-natywę dla wszechobecnych w izolacji penitencjarnej nudy i bezczynno-ści. Co więcej, pod ich wpływem następuje ewolucja podkultury. Zmienia się ona „[…] wraz z napływem młodych, bezwzględnych przestępców, wy-znających inne już wartości, które nie mają etiologii etycznej, a są po pro-stu osadzone na kanwie statusu materialnego” 46. W rozumieniu młodo-cianych skazanych dokonywane przez nich samouszkodzenie umożliwia uzyskanie członkostwa w strukturach nieformalnych 47. Ponadto akty sa-moagresji mogą stanowić wyraz przynależności do podkultury więziennej, zapewniać awans w hierarchii więziennej subkultury, prowadzić do wy-muszenia określonych decyzji organów wykonujących karę pozbawienia wolności (pod wpływem członków struktur nieformalnych), służąc tym samym do realizacji własnych celów 48. Samoagresja podejmowana jest
43 Z. Nowacki, Autoagresja w warunkach…, wyd. cyt., s. 89.
44 S. Przybyliński, Podkultura więzienna. Wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej, Kraków 2007, s. 55–56; H. Machel, Resocjalizacja zabójców…, wyd. cyt., s. 117; H. Machel, Wprowadzenie do pedagogiki…, wyd. cyt., s. 141.
45 S. Przybyliński, Podkultura więzienna…, wyd. cyt., s. 57.
46 Ł. Wirkus, P. Kozłowski, Izolacja więzienna…, wyd. cyt., s. 201.
47 J. Szałański, Wybrane korelaty…, wyd. cyt., s. 53.
48 M. Gałązka, Problem samoagresji…, wyd. cyt., s. 85; A. Orzechowska, i in.,
Nr 2(118) Zachowania samoagresywne w populacji… 45 także w celu zakłócenia funkcjonowania jednostki penitencjarnej i na-ruszenia panującego w niej porządku. Mieczysław Ciosek 49 podkreśla, iż dla młodocianych związanych z podkulturą autoagresja stanowi środek do prowadzenia pewnego rodzaju walki z personelem więziennym. Nie należy przy tym zapominać, iż autoagresja wywołana szykanami i prze-mocą ze strony uczestników podkultury — na przykład w celu osiągnię-cia subordynacji skazanego — także stanowi reperkusję angażowania się więźniów w przejawy „drugiego życia” w zakładzie karnym.
W doktrynie 50 wskazuje się także inne przyczyny autoagresji. Może sta-nowić ona protest przeciwko systemowi karnemu, warunkom odbywania kary, stosunkom międzyludzkim, pozbawieniu poczucia bezpieczeństwa i autonomii, niemożności przeciwstawienia się personelowi. Samoagre-sja dokonywana w izolacji penitencjarnej może być powiązana z trauma-tycznymi przeżyciami skazanego dotyczącymi zdarzeń odbywających się poza murami więziennymi, a dotyczących jego osoby, takich jak na przy-kład śmierć osoby bliskiej czy rozstanie z partnerem 51. Henryk Machel 52 do powodów samoagresywnych zachowań skazanych młodocianych zali-cza z kolei wyrządzanie sobie krzywdy uwarunkowane lękiem i niepoko-jem (autodestrukcja emocjonalna), chęć dokuczenia komuś (samoagresja agresywna), chęć wymuszenia czegoś na kimś (samoagresja o charakterze instrumentalnym).
Wśród przyczyn samoagresji prezentowanych przez Centralny Zarząd Służby Więziennej znajduje się działalność administracji, presja podkul-tury przestępczej, uczestnictwo w podkulturze przestępczej, działalność sądu lub prokuratury oraz „inne” powody. Jak zauważają Paweł Kozłow-ski i Łukasz Wirkus 53 przyczyny podawane i uwzględniane w statysty-ce penitencjarnej stanowią często jedynie pozorne asumpty samoagresji.
Wynika to z faktu, iż skazany pytany o motywacje aktu autoagresywnego musi jakąś podać, werbalizując ją racjonalnie, a nie szczerze, prawdziwie.
Do przyczyn określanych jako „inne” zaliczane są najczęściej przyczy-ny nieujawnione i ukrywane przez skazaprzyczy-nych dokonujących samoagre-sji 54. Może to dotyczyć zwłaszcza osób , których zachowania podyktowa-ne są działalnością podkultury więzienpodyktowa-nej, obawiających się zemsty jej członków.
Samouszkodzenia wśród więźniów…,wyd. cyt., s. 43; W. Łuczak, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 117.
49 M. Ciosek, Psychologia sądowa…, wyd. cyt., s. 246.
50 M. Binczycka-Anholcer, Medyczna i kryminologiczna…, wyd. cyt., s. 450.
51 S. Przybyliński, M. Marczak, Samouszkodzenia wśród osadzonych…, wyd.
cyt., s. 447.
52 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej — casus polski. (Stu-dium penitencjarno-pedagogiczne), Kraków 2006, s. 211.
53 P. Kozłowski, Ł. Wirkus, Psychologiczne korelaty zachowań samookalecza-jących więźniów, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2005, nr 49, s. 101.
54 S. Przybyliński, M. Marczak, Samouszkodzenia wśród osadzonych …, wyd.
cyt., s. 448–449; J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 211.
46 Marlena Januszkiewicz Nr 2(118) Tabela 4
Przyczyny aktów samoagreswynych dokonywanych przez skazanych młodocianych w latach 2003–2013
Lata
Przyczyny samoagresji młodocianych
Działalność administracji
Presja podkultury przestępczej
Uczestnictwo w podkulturze
przestępczej
Działalność sądu lub
prokuratury Inny powód Razem
liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba %
2003 58 40,5 0 - 16 11,2 5 3,5 64 44,8 143 100,0
2004 46 47,9 0 - 4 4,2 0 - 46 47,9 96 100,0
2005 21 27,6 2 2,6 8 10,6 1 1,3 44 57,9 76 100,0
2006 26 42,6 0 - 3 4,9 2 3,3 30 49,2 61 100,0
2007 14 23,3 2 3,3 3 5,0 0 - 41 68,4 60 100,0
2008 10 23,9 0 - 2 4,7 2 4,7 28 66,7 42 100,0
2009 28 35,4 0 - 2 2,5 0 - 49 62,1 79 100,0
2010 11 26,9 0 - 1 2,4 1 2,4 28 68,3 41 100,0
2011 8 50,0 0 - 0 - 2 12,5 6 37,5 16 100,0
2012 0 - 0 - 0 - 0 - 14 100,0 14 100,0
2013 1 10,0 0 - 1 10,0 0 - 8 80,0 10 100,0
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z rocznych informacji staty-stycznych, lata 2003–2013, Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służ-by Więziennej, dostępne na stronie: </ www.sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/
statystyka/statystyka-roczna/>, 1 września 2015 r.
Młodociani najczęściej dokonują samoagresji z powodu działalno-ści administracji oraz z „innego” powodu. Stosunkowo często zachowa-nia autoagresywne stanowią formę reakcji na niekorzystne dla skaza-nego decyzje organu wykonującego karę. Wysoki wskaźnik samoagresji będącej reperkusją działalności administracji więziennej (od 23,3 do 50%) wskazuje, iż młodociani aktów autoagresywnych dokonują intencjonalnie, z pobudek o instrumentalnym podłożu. W ostatnich latach wśród motywów samoagresji młodocianych dominuje także tzw. „inny powód”.
Do tej grupy powodów zaliczyć można przede wszystkim motywy o podłożu psychologicznym i emocjonalnym. Pozwala to wysunąć wniosek, iż skazani młodociani nie radzą sobie z nową, trudną sytuacją, jaką jest izolacja więzienna. Warto zauważyć, iż w 2012 r. przyczyną samoagresji
Nr 2(118) Zachowania samoagresywne w populacji… 47 młodocianych więźniów był wyłącznie „inny” powód. Najrzadszymi przyczynami samoagresji młodocianych są natomiast presja podkultury przestępczej i działalność sądu lub prokuratury. W analizowanym okresie samoagresje popełnione z powodu presji podkultury przestępczej miały miejsce tylko dwa razy — w 2005 r. (2 przypadki) i 2007 r. (2 przypadki).
W latach 2003–2013 działalność sądu lub prokuratury stanowiła nato-miast od 1,3 do 12,5% wszystkich przyczyn samoagresji popełnianych przez skazanych o statusie młodocianego.
Wykres 3 Struktura przyczyn samoagresji dokonywanych przez skazanych młodocianych
0 10 20 30 40 50 60 70
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 DziaųalnoƑđ administracji
Presja podkultury przestħpczej
Uczestnictwo w podkulturze przestħpczej DziaųalnoƑđ sČdu lub prokuratury Inny powód
Źródło: Sporządzony na podstawie tabeli 4