Zachowania samoagresywne mogą przyjąć różną postać. Jak wyni-ka z danych prezentowanych przez Centralny Zarząd Służby Więziennej najczęściej są to samobójstwa (usiłowane i dokonane), samouszkodzenia (samookaleczenia) lub odmowa przyjmowania pokarmu (głodówka). Wzmo-żone ryzyko samoagresji dotyczy między innymi skazanych, którzy wyka-zują szczególne trudności w adaptacji do warunków izolacji penitencjar-nej. Wymagają oni nasilonych oddziaływań profi laktycznych 10. Samoagre-sji dokonują przeważnie więźniowie młodzi, co może stanowić wyraz ich buntu względem zakazów i nakazów immanentnie związanych z jednostką o totalitarnym charakterze 11. Ponadto młody wiek warunkuje niedojrzałość
10 § 49 zarządzenia nr 2/04 dyrektora generalnego służby więziennej z 24 lu-tego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych, Dz. Urz. CZSW nr 1, poz. 2, z późn. zm.; § 23 ust. 2 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w spra-wie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych, DzU nr 51, poz. 1469.
11 B. Hołyst, Suicydologia, Warszawa 2012, s. 838; A. Orzechowska i in., Samo-uszkodzenia wśród więźniów a czynniki psychospołeczne, „Suicydologia” 2008, t. 4, s. 47; G. Babiker, L. Arnold, Autoagresja. Mowa zranionego ciała, Gdańsk 2002, s. 177; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001, s. 245;
T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników, t. 2, Poznań 2000, s. 297.
38 Marlena Januszkiewicz Nr 2(118) psychiczną, nadmierną emocjonalność oraz kształtujące się dopiero
umie-jętności adaptacyjne, co również nie jest bez znaczenia w kontekście etio-logii samoagresji młodocianych, zwłaszcza aktów samobójczych 12. Skazani młodociani wykazują szczególną tendencję do dokonywania samoagresji, akty samoagresji pełnią instrumentalne funkcje w procesie ich adaptacji do rzeczywistości zakładów karnych 13. Henryk Machel 14 zauważa, iż zabu-rzenia adaptacyjne, takie jak zachowania impulsywne, skłonność do samo-agresji czy też manipulacji otoczeniem, są zjawiskiem częstym w początko-wym okresie funkcjonowania analizowanej populacji w izolacji więziennej.
Może to świadczyć o zwiększonym ryzyku dokonywania aktów samoagresji przez skazanych w okresie tymczasowego aresztowania oraz w pierwszym okresie odbywania kary pozbawienia wolności 15. Przyczyny takiego zjawi-ska wynikają ze zderzenia się z nowymi warunkami sytuacyjnymi, z rze-czywistością izolacji więziennej, z pewnego rodzaju niepewnością skaza-nego odnośnie dalszej sytuacji życiowej i społecznej, ograniczeniem kon-taktu z rodziną czy też nagłym odstawieniem środków psychoaktywnych 16. Są to istotne czynniki stresogenne. Powyższe potwierdzają dane dotyczące aktów samoagresji dokonywanych przez młodocianych skazanych oraz tym-czasowo aresztowanych. W 2013 r. odnotowano 10 przypadków samoagre-sji wśród skazanych młodocianych, odpowiednio 5 usiłowań samobójczych i 5 przypadków samouszkodzeń. Co istotne, wśród młodocianych tymczasowo aresztowanych rysuje się wyraźna różnica w tym względzie.
W 2013 r. miało miejsce 11 usiłowań samobójczych przez młodocianych tymczasowo aresztowanych oraz odnotowano 1 samouszkodzenie.
Zjawiska samoagresji wśród skazanych młodocianych nie należy lekceważyć. Młodociani dokonujący autoagresji najczęściej decydują się na próby samobójcze bądź też na samouszkodzenia. W literaturze przedmiotu 17 podkreśla się, iż młodociani dokonujący samouszkodzeń w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności wykazują inne tendencje i odmienne postawy niż skazani młodociani ich niedokonujący. U spraw-ców samoagresji można zaobserwować znacznie wyższe nasilenie tendencji
12 T. Kolarczyk, S. Wrona, Samobójstwa tymczasowo aresztowanych i skaza-nych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1997, nr 16–17, s. 61.
13 J. Szałański, Wybrane korelaty osobowościowe wykolejenia przestępczego młodocianych [w:] B. Urban (red.), Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i praktyka, Kraków 2001, s. 50.
14 H. Machel, Resocjalizacja zabójców w polskich zakładach karnych — ocze-kiwania i możliwości [w:] W. Ambrozik, F. Zieliński (red.), Młodociani mordercy.
Studia nad agresją i zbrodnią, Poznań 2003, s. 114.
15 Ł. Wirkus, P. Kozłowski, Izolacja więzienna a zachowania autoagresywne więźniów [w:] A. Jaworska (red.), Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagad-nienia, Kraków 2008, s. 219; W. Łuczak, Samoagresja osób pozbawionych wolno-ści, „Przegląd Policyjny” 2003, nr 1, s. 117; T. Kolarczyk, S. Wrona, Samobójstwa tymczasowe…, wyd. cyt., s. 58; J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 206.
16 M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, Warszawa 2013, s. 139; Z. Barań-ska, M. JastrzębBarań-ska, Zachowania samoagresywne…, wyd. cyt., s. 133; M. Ja-rosz, Samobójstwa. Ucieczka przegranych, Warszawa 2004, s. 176.
17 J. Szałański, Wybrane korelaty…, wyd. cyt., s. 50.
Nr 2(118) Zachowania samoagresywne w populacji… 39 do negatywnego eksponowania własnej osoby, tendencji do dziwnych my-śli i sposobów zachowania, podejrzliwość, nadwrażliwość, uskarżanie się na fobie oraz obsesyjne myśli.
Do najczęstszych form samouszkodzeń praktykowanych przez więźniów należą pocięcia skóry, wprowadzenie ciała obcego lub sproszkowanego w miękkie tkanki, połykanie rzeczy szkodliwych dla organizmu (połyki) lub wsypywanie ich do oczu (zasypki), uszkodzenie gałek ocznych poprzez tzw. „wbitki”, zasypywanie kurzem, roztartym grafi tem lub sproszkowa-nym szkłem ran w trakcie leczenia, wprowadzenie ciała obcego do tcha-wicy lub cewki moczowej, upusty krwi, wstrzykiwanie substancji choro-botwórczych, zakażenia stawów, samopodpalenia, oparzenia, samozatru-cia, odcinanie palców, urazy głowy, przybijanie określonych części ciała do sprzętów stanowiących wyposażenie cel więziennych 18. Pocięcia ciała dotyczą najczęściej przedramienia, powłok brzusznych, klatki piersiowej, ud. Dokonywane są przy pomocy przedmiotów zdobytych w drodze prze-mytu, kradzieży, a także wykonanych własnoręcznie przez więźniów 19. Stosunkowo często zdarzają się także „połyki” ciał obcych. Skazani poły-kają takie przedmioty, jak druty, sprężyny, trzonki łyżek, gwoździe, żylet-ki, śruby, igły, agrafżylet-ki, długopisy, ołówżylet-ki, szczoteczki do zębów, grzebie-nie, nożyczki, spinacze, termometry, przybory lekarskie, kawałki blachy, odłamki szkła 20. Za najbardziej niebezpieczne należy uznać natomiast samouszkodzenia polegające na wprowadzaniu do organizmu ciał obcych do czaszki i gałek ocznych. Mogą one powodować groźne, nieodwracalne konsekwencje zdrowotne 21. Należy zwrócić uwagę na determinację i akcep-tację dużego ryzyka przez skazanych młodocianych dokonujących aktów samoagresji. Nieodosobnione są przypadki reperkusji samoagresji w po-staci kalectwa, trwałej niepełnosprawności czy też niezdolności do pracy 22. Warto odnotować, iż w populacji skazanych mężczyzn często docho-dzi do samouszkodzeń zbiorowych, dokonywanych pod wpływem presji
18 Z. Nowacki, Autoagresja w warunkach izolacji więziennej — nie tylko funk-cjonalne aspekty zachowania, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2012, nr 74–75, s. 92; Z. Barańska, M. Jastrzębska, Zachowania samoagresywne…, wyd. cyt., s. 133; M. Binczycka-Anholcer, Medyczna i kryminologiczna…, wyd. cyt., s. 452;
T. Marcinkowski, Medycyna…, wyd. cyt., s. 297; J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 166; M. Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki, Kraków 1997, s. 105 i nast.; H. Machel, Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej, Gdańsk 1994, s. 142–143.
19 S. Przybyliński, M. Marczak, Samouszkodzenia wśród osadzonych kobiet i mężczyzn [w:] W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak (red.), Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych. IV Polski Kon-gres Penitencjarny, Poznań–Gdańsk–Warszawa 2008, s. 450; W. Łuczak, Samoagre-sja…, wyd. cyt., s. 114; M. Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki…, wyd. cyt., s. 106.
20 B. Hołyst, Suicydologia…,wyd. cyt., s. 838; W. Łuczak, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 114; M. Szaszkiewicz, Samoagresja wśród więźniów [w:] B. Urban (red.), Problemy współczesnej patologii społecznej, Kraków 1998, s. 150; M. Szaszkiewicz, Ta-jemnice grypserki…, wyd. cyt., s. 107; J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 192.
21 E. Żywucka-Kozłowska, Autoagresja…, wyd. cyt., s. 646.
22 M. Ciosek, Psychologia sądowa…, wyd. cyt., s. 246.
40 Marlena Januszkiewicz Nr 2(118) współosadzonych lub zbiorowej sugestii 23. Ryszard Musidłowski 24
zauwa-ża, iż częstotliwość samouszkodzeń zbiorowych jest wyższa u skazanych młodocianych niż u więźniów dorosłych. Wiesław Rostkowski 25 podkre-śla z kolei, iż w pracy penitencjarnej z młodocianymi największe trud-ność sprawiają zachowania agresywne i zachowania zbiorowe tej popu-lacji skazanych, młodociani w izopopu-lacji często identyfi kują się z określoną grupą do tego stopnia, iż uznają jej problemy za osobiste. Nietolerowanie zachowań odmiennych od swoich, połączone z niechęcią do własnej osoby, prowadzą w konsekwencji do aktów samoagresywnych na znak solidar-ności z grupą 26. W imię solidarności dokonywane są także zbiorowe akty samoagresji, najczęściej w sytuacji zagrożenia interesów grupy 27.
Samouszkodzenia skazanych młodocianych mogą być efektem usiłowa-nia popełnieusiłowa-nia samobójstwa. Niemniej do samobójstw lub ich prób do-chodzi także intencjonalnie. Przy czym niejednokrotnie ciężko stwierdzić czy zachowanie skazanego realizowane było w celu samouszkodzenia, czy też aktu samobójczego. Samobójstwa młodocianych w warunkach izolacji więziennej oraz ich wysoki współczynnik można tłumaczyć tym, iż młodzi mężczyźni stanowią jedną z grup o tradycyjnie najwyższym ryzyku samo-bójstwa 28. Wśród metod dokonania samobójstwa należy wskazać powiesze-nie, najczęściej przy pomocy prześcieradła, koców, sznurowadeł czy kab-li, połknięcie substancji trujących lub żrących, zażycie dużej dawki leków antydepresyjnych, uspokajających bądź nasennych, podcięcie żył przez skazanego, połykanie ostrych przedmiotów, podpalenie 29. Miejscem, gdzie zazwyczaj dochodzi do aktów samobójczych, jest cela więzienna. Przy czym próby samobójcze są w polskich zakładach karnych zjawiskiem częstszym niż samobójstwa dokonane, zakończone zgonem skazanego 30.
Odmowę przyjmowania pokarmu należy zakwalifi kować jako akt samoagre-sji, wówczas gdy wdrożone zostaje sztuczne karmienie głodującego 31. Zdaniem Piotra Kosmatego nie każda głodówka stanowi akt samoagresji, a jedynie taka,
„[…] która trwa wiele tygodni, jest nieprzerwana oraz towarzyszy jej odmowa jakiejkolwiek pomocy lekarskiej […]” 32. Głodówka może przebiegać w posta-ci jawnej, zgłoszonej funkcjonariuszom oraz głodówki tajnej (głodzenie się),
23 S. Przybyliński, M. Marczak, Samouszkodzenia wśród osadzonych…, wyd.
cyt., s. 455; J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 197.
24 R. Musidłowski, Wykonywanie kary…, wyd. cyt., s. 77.
25 W. Rostkowski, Młodociani w jednostkach…, wyd. cyt., s. 122.
26 Tamże, s. 123.
27 M. Szaszkiewicz, Samoagresja wśród więźniów…, wyd. cyt., s. 162.
28 B. Hołyst, Suicydologia…, wyd. cyt., s. 839.
29 M. Binczycka-Anholcer, Medyczna i kryminologiczna…, wyd. cyt., s. 452;
J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 181; T. Kolarczyk, S. Wrona, Samobój-stwa tymczasowe…, wyd. cyt., s. 55–56.
30 M. Jarosz, Samobójstwa. Dlaczego teraz?, Warszawa 2013, s. 163; B. Ho-łyst, Suicydologia…, wyd. cyt., s. 836; Z. Barańska, M. Jastrzębska, Zachowania samoagresywne…, wyd. cyt., s. 140.
31 Z. Barańska, M. Jastrzębska, Zachowania samoagresywne…, wyd. cyt., s. 135.
32 P. Kosmaty, Głodówka aktem samoagresji, „Prokurator” 2009, nr 3–4, s. 86–87.
Nr 2(118) Zachowania samoagresywne w populacji… 41 mającej skutkować wycieńczeniem organizmu 33. W przypadku odmowy przyj-mowania posiłków przez osobę pozbawioną wolności niezwłocznie powiadamia się lekarza, a skazanego kieruje się na konsultację psychologiczną. Skazany taki powinien pozostawać pod wzmożoną obserwacją oddziałowego, wycho-wawcy i pracowników służby zdrowia 34.
Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie udzielania świadczeń zdrowotnych przez podmioty lecznicze dla osób pozbawionych wolności 35 skazanemu, który dokonał samouszkodzenia ciała lub odmawia przyjmowania posiłków udziela się świadczeń zdrowotnych niezbędnych ze względu na stan jego zdrowia. W przypadku, gdy więzień odmówi poddania się leczeniu, może zo-stać umieszczony w izbie chorych lub w celi mieszkalnej, po to by zapewnić odpowiedni nadzór medyczny. Decyzja w przedmiocie miejsca umieszczenia skazanego zależy wówczas od stanu jego zdrowia (§ 15 ust. 1).
Tabela 3 Struktura zachowań samoagresywnych występujących w populacji skazanych młodocianych
w latach 2003–2013
Lata Ogółem
Odmowa przyjmowania
pokarmu Samouszkodzenia Usiłowanie
samobójstwa
Liczba % Liczba % Liczba %
2003 143 1 0,7 128 89,5 14 9,7
2004 96 1 1,0 92 95,8 3 3,1
2005 76 1 1,3 65 85,5 10 13,1
2006 61 0 - 54 88,5 7 11,4
2007 60 0 - 45 75,0 15 25,0
2008 42 1 2,3 30 71,4 11 26,2
2009 79 0 - 65 82,2 14 17,7
2010 41 0 - 31 75,6 10 24,4
2011 16 0 - 11 68.7 5 31,2
2012 14 1 7,1 2 14,2 11 78,5
2013 10 0 - 5 50,0 5 50,0
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z rocznych informacji staty-stycznych, lata 2003–2013, Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służ-by Więziennej, dostępne na stronie, </www.sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/sta-tystyka/statystyka-roczna/>, 1 września 2015 r.
33 W. Łuczak, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 116; J. Malec, Samoagresja osób…, wyd. cyt., s. 203; M. Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki…, wyd. cyt., s. 114.
34 § 51 zarządzenia nr 2/04 dyrektora generalnego służby więziennej z 24 lu-tego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych, Dz. Urz. CZSW nr 1, poz. 2, z późn. zm.
35 Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 14 czerwca 2012 r. w sprawie udzielania świadczeń zdrowotnych przez podmioty lecznicze dla osób pozbawio-nych wolności, DzU z 2012 r., poz. 738.
42 Marlena Januszkiewicz Nr 2(118) W ostatnim dziesięcioleciu wśród skazanych młodocianych
dokonują-cych samoagresji odnotowano najwięcej przypadków samouszkodzeń. Przy czym trzeba podkreślić, iż w statystce penitencjarnej jako samouszkodze-nia uwzględsamouszkodze-niane są jedynie przypadki skutkujące rozstrojem zdrowia powyżej 7 dni. Samookaleczenia wywołujące skutki zdrowotne trwające krócej nie są brane pod uwagę. Tym samym nie możliwym jest stwierdze-nie, jak wygląda skala zjawiska w przypadku samouszkodzeń o relatyw-nie lżejszej formie i konsekwencjach. Następne pod względem częstotli-wości były usiłowania samobójcze. Odmowa przyjmowania pokarmu to najmniej popularna forma samoagresji realizowana przez młodocianych (od 0,7 do 7,1 % wszystkich przypadków samoagresji skazanych młodocia-nych). Analizując powyższe dane należy zwrócić uwagę na pewien niepoko-jący fakt. W ostatnich latach liczba samouszkodzeń podejmowanych przez młodocianych systematycznie maleje, natomiast liczba usiłowań samobój-czych wśród tych skazanych utrzymuje się wciąż na podobnym poziomie.
Co więcej, udział procentowy usiłowań samobójczych, na tle wszystkich samoagresji młodocianych, znacząco się zwiększa. W 2012 i 2013 r. sta-nowił on odpowiednio 78,5 % i 50 % wszystkich przypadków samoagresji młodocianych więźniów.
Wykres 2 Formy samoagresji dokonywanych przez skazanych młodocianych
0 20 40 60 80 100 120 140
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Odmowa przyjmowania pokarmu Samouszkodzenia Usiųowanie samobójstwa Źródło: Sporządzony na podstawie tabeli 3