Mity:
—Poligraf można łatwo oszukać.
—Na wynik badania poligrafi cznego nie można w żaden sposób wpłynąć.
Fakty:
—Na wynik badania poligrafi cznego teoretycznie można w pewien sposób wpłynąć, ale spełnienie wszystkich koniecznych do tego warunków jest w normalnych okolicznościach niezwykle trudne i bardzo mało praw-dopodobne. Ryzyko zakłócenia badania uwzględnia się w kalkulacji prawdopodobieństwa błędu danego rezultatu testu.
Osoby poddawane różnym testom, nie tylko z wykorzystaniem poligra-fu, mogą mieć motywację do tego, by podjąć próby doprowadzenia do fał-szywych rezultatów testów. Potencjalne środki zakłócające mogą być sto-sowane z intencją wpłynięcia na ogólny stan organizmu podczas badania lub wytworzenia zmian reakcji fi zjologicznych w konkretnym punkcie da-nego testu. W pierwszym przypadku można wymienić środki farmakolo-giczne (np. leki uspokajające) i mentalne (np. racjonalizacja, dysocjacja), sprawcy i śledczym. W tym wypadku badanie powinno być przeprowadzone tak szybko, jak to tylko możliwe.
Nr 2(118) Omówienia 149 zaś w drugim — środki fi zyczne (sprawianie sobie bólu) i niektóre mental-ne (np. wyobrażanie sobie ekscytujących scen).
Środki wpływające na ogólny stan organizmu badanego mogą skut-kować co najwyżej brakiem rozstrzygnięcia danego testu, ale nie pozwolą na uzyskanie fałszywego rezultatu, ponieważ pobudzenie fi zjologiczne bę-dzie mniejsze lub większe dla wszystkich kategorii pytań testowych. Ekspert obserwuje zmiany reakcji i nie ma znaczenia, na jakim pułapie zachodzą.
Można to regulować w pewnym stopniu ustawieniem odpowiedniej czułości czujników poligrafu.
Środki mające na celu wytworzenie lub stłumienie reakcji w strefi e kon-kretnych pytań testowych stanowią nieco większe wyzwanie dla eksper-ta prowadzącego badanie, ale tylko nieznacznie. Aby nieuczciwy badany miał jakiekolwiek szanse powodzenia w zastosowanej strategii, musiałby wcześniej uzyskać dostęp do odpowiedniej aparatury i trenować pod okiem poligrafera lub psychofi zjologa, otrzymując informację zwrotną na temat swoich reakcji. Powinien także dokładnie opanować techniki badań poli-grafi cznych i rozpoznać typy pytań, przy których zależy mu na zmianach swoich reakcji, a w czasie badania zazwyczaj wykorzystuje się różne tech-niki. Właściwie jedyną metodą zakłócania, o której wiadomo, że może znie-kształcić wyniki testów pytań porównawczych, są środki fi zyczne. Badający zostali jednak odpowiednio przed tym zabezpieczeni dzięki obowiązkowemu wyposażeniu poligrafu w czujnik aktywności motorycznej 24. Nie znajdu-ją potwierdzenia ewentualne obawy o to, że pozyskanie przez badanego informacji na temat potencjalnych środków zakłócających może istotnie wpłynąć na dokładność badania poligrafi cznego. Bez odpowiednich predys-pozycji i przeszkolenia wiedza ta nie ma praktycznego znaczenia 25.
Mit:
—Poligraf jest bardzo zawodny. Wartość tego badania jest znikoma.
Fakt:
—Wartość diagnostyczna badań poligrafi cznych jest stosunkowo wysoka i dokładnie zweryfi kowana 26.
Bardzo istotne znaczenie dla postrzegania badań poligrafi cznych na świe-cie i uznania ich wysokiej wartości diagnostycznej miał eksperyment prze-prowadzony w Polsce, w latach 70. XX w. na Uniwersytecie Jagiellońskim 27.
24 Więcej na temat metod zakłócania badań poligrafi cznych i środków zarad-czych: M. Gołaszewski (red.), Współczesne standardy…, s. 115–125.
25 Zob. L. Rovner, The Accuracy of Psychophysiological Detection of Deception for Subjects with Prior Knowledge, „Polygraph” 1986, No. 1, Vol. 15.
26 Prac na temat wartości diagnostycznej było wiele. Rezultaty nowszych ana-liz przedstawiono w niniejszym artykule, natomiast te sprzed lat 80. XX w. wy-mieniono szczegółowo: J. Widacki, Wprowadzenie do problematyki badań poligra-fi cznych, Warszawa 1981.
27 Eksperyment po raz pierwszy został opisany w publikacji: J. Widacki, Wartość diagnostyczna badania poligrafi cznego i jej znaczenie kryminalistyczne, Kraków 1977.
Następnie w języku angielskim: J. Widacki, F. Horvath, An experimental Investigation of the Relative Validity and Utility of the Polygraph Technique and Three Other
Com-150 Omówienia Nr 2(118) Wzięło w nim udział 80 studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego,
podzielo-nych następnie na 20 grup po czterech „podejrzapodzielo-nych” o dokonanie zain-scenizowanego czynu. W każdej grupie znajdował się jeden „sprawca”, który miał zabrać paczkę od portiera. Odbierając paczkę, składał podpis i pozosta-wiał kopertę, w której znajdowała się kartka z instrukcjami. Od wszystkich uczestników eksperymentu pobrano odciski palców i próbki pisma ręcznego.
Świadek (portier) miał wytypować sprawców na podstawie zaprezentowa-nych zdjęć, ekspert z zakresu badań daktyloskopijzaprezentowa-nych analizował odciski zdjęte z kopert, biegły z zakresu badań pisma ręcznego porównywał złożo-ne podpisy z próbkami uczestników, natomiast poligrafer miał wytypować właściwą osobę w każdej z grup (korzystając z techniki pytań kontrolnych Reida). Okazało się, że badanie poligrafi czne przyniosło najwięcej prawid-łowych wskazań: 18/20 (z wyłączeniem opinii nierozstrzygających — 95%, zaś łącznie z opiniami bez rozstrzygnięcia — 90%). Ponadto poligrafer wydał najmniej opinii nietrafnych (tylko jeden błąd — podobnie jak w przypadku analizy grafologicznej) i nierozstrzygających. Ani razu nie pomylił się ekspert z zakresu badań pisma ręcznego, ale w większości przypadków (80%) nie wydał żadnej opinii. Na podstawie powyższych rezultatów wywnioskowano, że badania poligrafi czne charakteryzują się nie mniejszą wartością diagno-styczną i użytecznością niż inne, powszechnie uznane, metody identyfi kacji.
Ponadto, na początku lat 80., Jan Widacki dokonał porównania rezul-tatów badań poligrafi cznych z wyrokami sądów w 38 sprawach karnych.
Zbieżność wystąpiła w 91,6% przypadków 28, co pozostało w spójności z do-tychczasowymi ustaleniami.
W 1983 r. Biuro Oceny Technologii Kongresu USA dokonało przeglą-du literatury naukowej na temat walidacji badań poligrafi cznych. Stwier-dzono, że w badaniach terenowych, gdzie stosowano technikę pytań po-równawczych (CQT), odsetek prawidłowych identyfikacji nieszczerych badanych wyniósł 86,3%, natomiast prawidłowych wskazań osób praw-domównych było nieco mniej — 76% 29. Rok później, na prośbę zastęp-cy podsekretarza obrony USA, Departament Obrony wydał raport, w któ-rym poinformowano, że po wyłączeniu wyników nierozstrzygniętych licz-ba trafnych wskazań „winnych” licz-badanych w analizowanych przypadkach wyniosła od 90 do 100%, zaś osoby „niewinne” skutecznie wytypowano w 85 do 100% badań 30.
mon Methods of Criminal Identifi cation, “Journal of Forensic Sciences” 1978, No. 3, Vol. 23. Rezultaty eksperymentu zostały też uwzględnione w raporcie Biura Oceny Technologii Kongresu USA z listopada 1983 r. na temat naukowej rzetelności badań poligrafi cznych. Zob. Scientifi c Validity of Polygraph Testing: A research review and evaluation — a technical memorandum, Washington 1983, s. 69.
28 Zob. J. Widacki, Analiza przesłanek diagnozowania w badaniach poligra-fi cznych, Katowice 1982.
29 Scientifi c Validity of Polygraph Testing: A research review and evaluation — a technical memorandum, Washington 1983, s. 69.
30 G. Vaughan, American Polygraph Association Amicus Brief Submitted to Alaska Court of Appeals, „Polygraph” 2014, Vol. 2, iss. 43, s. 32.
Nr 2(118) Omówienia 151 Kolejnym ważnym dokumentem był raport Philipa Crewsona, przygo-towany dla Instytutu Badań Poligrafi cznych Departamentu Obrony USA w 2001 r. 31 Dokument stanowi analizę porównawczą wartości diagno-stycznej badań poligrafi cznych i metod wykorzystywanych w medycynie oraz psychologii. Wykazano, że średnia dokładność badań poligrafi cznych nie różniła się od diagnoz medycznych (po 86%) i przewyższała trafność opinii psychologicznych (70%). Odnotowano także najwyższy, wynoszący 91%, średni poziom zgodności między ekspertami z zakresu badań poli-grafi cznych — wobec 88% w przypadku psychologów i 81% u lekarzy. Nie do końca zrozumiały jest zatem postulat bezwzględnej trafności badań poligrafi cznych wysuwany przez część środowiska prawniczego. Takim oczekiwaniom nie mogą przecież sprostać inne powszechnie akceptowa-ne badania kryminalistyczakceptowa-ne czy wspomniaakceptowa-ne powyżej badania medyczakceptowa-ne i psychologiczne. Paradoksalnie — gdyby badania poligrafi czne charakte-ryzowałyby się 100% dokładnością, zapewne nie zostałyby dopuszczone jako dowód w sądzie, bowiem natychmiast pojawiłby się zarzut, że biegły wchodzi w zakres kompetencji sędziego. Idąc dalej — można by zaryzyko-wać stwierdzenie, że gromadzenie innych dowodów w sprawie stałoby się bezsensowne. Oczywiście, tego typu rozważania pozostają w sferze utopii.
W 2003 r. amerykańska National Research Council opublikowała ra-port, w którym oceniła, że średnia dokładność poligrafu przy testach diagnostycznych w konkretnej sprawie wynosi 86% 32. Wniosek ten został wyprowadzony na podstawie metaanalizy 57 badań naukowych o dosta-tecznie wysokiej jakości, aby mogły być dopuszczone do takiej analizy (dla porównania — w raporcie OTA z 1983 r. na uwzględnienie zasługiwały tyl-ko 24 badania). Jednakże w raporcie poczyniono zastrzeżenie, że nautyl-kowe podstawy badań poligrafi cznych są dalekie od tego, czego oczekiwałoby się od testu, który ma istotną wagę w podejmowaniu decyzji dotyczących bez-pieczeństwa narodowego. Dlatego American Polygraph Association podjęło wysiłek, by uzupełnić pewne luki związane z naukowym uzasadnieniem niektórych aspektów badań poligrafi cznych. Stowarzyszenie przeprowa-dziło m.in. własną metaanalizę technik wykorzystywanych w badaniach poligrafi cznych i ogłosiło w 2011 r. raport, w którym zamieszczono listę technik spełniających kryteria walidacyjne dla różnych typów badań 33. Ustalono ponadto, że średnia dokładność wszystkich standaryzowanych technik wynosi 87,1%, przy średniej liczbie wyników nierozstrzygniętych na poziomie 12,7% (w przypadku badań jednowątkowych, które najczęś-ciej przeprowadza się w śledztwach, jest to odpowiednio: 92,1% i 8,8%).
31 P.E. Crewson, Comparative Analysis of Polygraph with Other Screening and Diagnostic Tools, 12 czerwca 2001 r., <http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTR-Doc?AD=ADA403870>, 3 października 2014 r.
32 National Research Council, The polygraph and lie detection, Washington 2003.
33 The Committe on Validatet Techniques, Meta-Analytic Survey of Criterion Accuracy of Validated Techniques, „Polygraph” 2011, Vol. 4, No. 40. Szczegółowy wykaz uznanych technik badawczych oraz ich omówienie: M. Gołaszewski (red.), Współczesne standardy badań poligrafi cznych, Warszawa 2013.
152 Omówienia Nr 2(118) Zalecono, by do badań dowodowych wykorzystywać te techniki, których
dokładność jest nie mniejsza niż 90%, przy średniej liczbie wyników nie-rozstrzygniętych nie większej niż 20% (np. często stosowany test porówna-nia stref opracowany przez Uniwersytet w Utah, w zależności od wariantu, ma oszacowaną dokładność na poziomie 90,2–93%).
Wykorzystując coraz bardziej popularny przy analizie zapisów zareje-strowanych podczas testów z pytaniami porównawczymi — tzw. Empirycz-ny System Oceniania, przyjmuje się zazwyczaj umowną tolerancję błędu nie większą niż 5% dla wyników niekorzystnych dla badanego oraz 10%
— dla wyników potwierdzających wersję przedstawianą przez badanego.
W praktyce wykwalifi kowanych biegłych nierzadko uzyskiwane są rezul-taty, których prawdopodobieństwo błędu jest mniejsze niż 1 na 1000. Za-kładając nawet, że będzie to kilka procent — jest to i tak mniej więcej tyle, ile szans dawali bukmacherzy piłkarskiej reprezentacji Polski na końcowy triumf podczas EURO 2012. Takie złudzenia mieli chyba tylko niepopraw-ni optymiści.
Podsumowanie
Kontrowersje na temat badań poligrafi cznych wynikają przede wszyst-kim z niewiedzy i powielania błędnych informacji w mediach, niektórych publikacjach prawniczych oraz niejednolitym orzecznictwie. Badania po-ligrafi czne są dopuszczalne w postępowaniu karnym w formie ekspertyzy wykonanej przez biegłego, za zgodą osoby badanej (o nieustalonym sta-tusie procesowym, ale także podejrzanego, oskarżonego i świadka), z wy-jątkiem przesłuchania. Może się to odbyć zarówno w fazie postępowania in rem oraz in personam. Przesądzają o tym art. 192a §2 i 199a k.p.k. oraz orzeczenie Sądu Najwyższego z 17 października 2012 r.
Badanie poligrafi czne można przeprowadzić w każdym czasie — naj-lepiej jednak najwcześniej jak to możliwe. Wnioski biegłego odnoszą się zazwyczaj do sposobu reagowania przez badanego przy udzielaniu odpo-wiedzi na pytania relewantne (krytyczne), który może być typowy dla osób odpowiadających szczerze lub nieszczerze, albo — do wiedzy badanego na temat pewnych szczegółów związanych ze sprawą.
Ryzyko doprowadzenia do fałszywych rezultatów badania przez osobę, która pozna metodykę i potencjalne środki zakłócające, jest znikome. Ba-danie poligrafi czne ma dokładnie zweryfi kowaną, relatywnie wysoką war-tość diagnostyczną (średnio ok. 90%) i daje różne możliwości praktycznego wykorzystania w śledztwach — szczególnie w celach eliminacyjnych, ale nie tylko. Mimo to w hierarchii preferencji sędziów i prokuratorów na tle innych badań kryminalistycznych plasuje się najniżej, a liczba badań wy-konywanych w ciągu roku to zaledwie promil wszystkich spraw karnych.
Systematycznie rośnie natomiast poziom wyszkolenia polskich ekspertów i pozostaje mieć nadzieję, że potencjał badań poligrafi cznych w procesie karnym zostanie w przyszłości w pełni wykorzystany.
Nr 2(118) Omówienia 153 Słowa kluczowe: poligraf, badanie,
śledztwo, fakt, mit, prawo, proces, orzecznictwo, ekspertyza, dowód
Streszczenie: W artykule omówiono najczęstsze błędne poglądy dotyczące badań poligrafi cznych w Polsce, które nieustannie dominują — mimo, że od pierwszej takiej ekspertyzy w polskim procesie karnym minęło już ponad 50 lat. Rozmaite mity zaciemniają istotę i rzeczywisty potencjał badań poligrafi cz-nych. W odpowiedzi na te mity przedsta-wiono fakty na temat dopuszczalności badań poligrafi cznych w postępowaniu karnym i ich wartości diagnostycznej, a także przykłady praktycznego zastoso-wania poligrafu w śledztwach w zesta-wieniu z krytyczną analizą liczby badań poligrafi cznych w sprawach karnych od 2005 r. Wyjaśniono ponadto, w którym momencie — zarówno w sensie proceso-wym, jak i upływu czasu od danego zda-rzenia — można wykorzystać badanie poligrafi czne. Udowodniono, że na grun-cie obowiązującego prawa i praktyki są-dowej badanie poligrafi czne można zlecić zarówno w celach eliminacyjnych — przy dochodzeniu w niezbędnym zakresie czy w fazie in rem postępowania przygoto-wawczego, oraz w celach dowodowych
— w fazie in personam, a także na etapie postępowania sądowego. Badaniu moż-na poddać osobę o nieustalonym statu-sie procesowym, podejrzanego, oskarżo-nego lub świadka. W każdym przypadku wymagana jest zgoda badanego. Opinia biegłego jest niewątpliwie dopuszczalna jako dowód. Wartość diagnostyczna ba-dania poligrafi cznego jest stosunkowo wysoka i wynosi średnio ok. 90%. Upływ nawet znacznego czasu od zdarzenia nie wyklucza możliwości przeprowadzenia badania. Ograniczeniu ulegają wówczas jedynie częściowo możliwości taktyczne eksperta. Mimo wielu praktycznych za-stosowań, badania poligrafi czne są w Polsce wciąż niedoceniane na tle innych badań kryminalistycznych. W latach 2005–2011 jedno takie badanie przypa-dało średnio na 13 777 spraw karnych.
Keywords: polygraph, examination, investigation, fact, myth, law, trial, jurisdiction, expert opinion, evidence Summary: In the article the most common erroneous views on polygraph examinations in Poland are discussed. Even though 50 years have passed since such examination was exploited in Polish criminal proceed-ings, they constantly tend to prevail. Various myths obscure the essence and real poten-tial of polygraph examinations. In response to these myths some facts are presented regarding the admissibility of polygraph ex-aminations in criminal proceedings, their diagnostic value and also examples of practi-cal application of a polygraph during investi-gations in conjunction with critical analysis of the number of polygraph examinations in criminal cases since 2005. Moreover, it was clarifi ed at which point — both in terms of procedure and time elapsed following a giv-en evgiv-ent — it is possible to make use of the polygraph examination. It has been shown that on the basis of the applicable law and jurisprudence polygraph examination may be carried out in both for the purposes of exclusion — while conducting inquiry pro-cedures to the necessary extent or in rem stage of preparatory procedure and for the evidentiary purposes — in personam stage, as well as in the court proceedings. A person of an unidentifi ed process status, a suspect, an accused or a witness may be subjected to the examination. In each case the con-sent of an examinee is required. Polygraph expert opinion is undoubtedly admissible as evidence in trial. The accuracy of polygraph examination is relatively high and amounts to an average of about 90%. The elapse of even considerable period of time from the event does not preclude the possibility to conduct the examination. Under such cir-cumstances only the tactical resources at the disposal of the expert become then partly limited. Despite many practical applications, polygraph examinations in Poland are still undervalued in comparison to other foren-sic examinations. In the years 2005–2011, one such examination was on average per-formed in every 13 777 criminal cases.
154 Omówienia Nr 2(118)